Халкъыбызны онглу джашларыны бири Салпагъарланы Рашидни этген джигитлиги, тутхан ишин айыбсыз баджаргъаны ючюн, 2017-чи джылны ахырында Россия Федерацияны Президенти Владимир Владимирович Путин кесини указы бла Ётгюрлюкню ордени бла (орден Мужества) саугъалагъанды. Ол уллу кърал саугъа къуру Рашидники не уа къуру Салпагъарланыкъы тюлдю, ол саулай да халкъыбызны саугъасыды!

Миллетни сыйын чыгъаргъан джашыбызгъа алгъыш эте, Рашидни джашау джолундан хапар айтсакъ, ёсюб келген джаш тёлюге юлгю болур деб келеди кёлюбюзге…
Салпагъарланы Азретни джашы Рашид 1968-чи джыл сентябрны 7-чи кюнюнде Къобан районну Николаевское элинде туугъанды. 1975-чи джыл туугъан элинде 1-чи классха барады да, 1985-чи джыл орта школну джетишимли бошаб чыгъады. Ол джыл огъуна Рашид Къызыл партизанла атлы колхозну сют-товар фермасына ишге киреди да, джылдан артыкъны малчылыкъда  ишлейди. 1986-чы джылны ноябрь айында Совет Аскерни тизгинлерине чакъырадыла да, Гюрджюню ара шахары Тбилисиде 2 джылны айыбсыз къуллукъ этеди. Аскерден сора Рашид Черкесск шахарда ДОСААФ-ны школунда окъуйду, алай болса да, эл мюлкде ишлерге къаны тартханы амалтын, 1991-чи джылны ал сюремине дери Къызыл партизанла атлы колхозда малчы болуб ишлейди. Сан тирилиги къанын къыздыра, тюзлюк излеген таза иннети  джюрегине учунмакълыкъ бере, 1991-чи джыл январь айны 23-чю кюнюнде милициягъа ишге киреди да, Гитче Къарачай районда ГАИ-де инспектор болуб ишлейди. Бир-бирледе адамны тюзлюгю, адамлыгъы башына джау да болуучанды. «За нарушение дисциплины» деген терслеуню Салпагъар улугъа «илиндириб», ол джыл огъуна  апрель айны 9-чу кюнюнде  ишден башына бош этедиле. Болгъан затха къыйналса да, «боллукъ болду» деб артына туруб къалмай,  джашауунда бола тургъан затлагъа философия кёзден къараб, кесин къолгъа алады. 1991-чи джылны къачында Рашид Абазалыланы Хызырны къызы Вера бла джазыуун байлаб, бир юйдеги боладыла. Джылла оза, джюреклери бир-бирлерине таза  огъурлу ата бла анагъа эки джаш бла бир къыз тууадыла - Шамил, Марат, Карина.

Орусланы Мудалифни къызы Аминат 1911-чи джыл Огъары Тебердиде туугъанды. Мудалиф бла аны юй бийчеси Байдыматны алты сабийлерини къызладан уллулары болады Аминат. Тамада джашлары Хаджи-Мурат, Москвада окъуй тургъанлай, ауруб, ауушады. Юйдегини экинчи къызы Софья къарачайлыла эт адамларына санагъан белгили хирург Баскаев Пётр Михайловични юй бийчеси эди. Ючюнчю къызлары Назифат устаз Чотчаланы Ислам бла джашауун бир этген эди. Экиси да халкъ окъууда кёб ишлегендиле. Эки джашлары Исхакъ бла Назир Уллу Ата джурт къазауатха кеслери тилеб кетедиле. Исхакъ Сталинград ючюн баргъан сермешледе ёледи. Аты Мамаев Курганда мемориалгъа джазылгъанды. Назир, къазауатдан 10 кърал саугъасы бла къайтыб, 1972-чи джыл ауушханды.
Мудалиф, къарачай интеллигенцияда белгили адам, джамагъатны насыбын кесини энчи насыбына санагъанды. Ол тенглик тутханла, юйюне келген, кетген адамла, дуниягъа прогрессив къарамлары болгъанла, не игилик да тюз адамлагъа деб, ол оюмну тутхандыла. Аллай хауада ёсген Аминат да сабийлигинден огъуна хар нени билирге, ангыларгъа тырмашханды. Литературагъа сюймеклиги да гитчеликден башланады. Библиотека сан бир юйдегиде болгъан кёзюуде, Мудалифни уллу библиотекасы бар эди.

Джашауларын халкъларына къуллукъ этиуге атаб ашыргъан онглу адамланы бири эди Хачирланы Азретни джашы Исмаил. Совет, россиячы политика-джамагъат къуллукъчу, СССР-ни халкъ депутаты, Къарачай-Черкес Республиканы эл мюлкюню махтаулу къуллукъчусу адамланы, кюнча, джылыта, джашау джолун алай къурагъан къарнашыбызгъа быйыл 80 джыл боллукъ эди.

Джашау джолуну юсюнден айтырны аллы бла тукъумну хакъындан бир кесек айтыргъа излейме.
Хачирланы тукъумну тарихин эсли, билимли адамларыбыз бирер тюрлю айтадыла. Бирле «Хачир Абхаздан келгенди» дейдиле, экинчиле «Хачир Тегейден келгенди» дейдиле.
Исмаил а, аны юсюнден сёлеше: «Хачир Абхаздан, Тегейден да келмегенди, ёмюрю Минги Тауну этегинде джашаб тургъанды. 1396-чы джыл миллетибизни бир бёлек адамыча, Хачир да, Асхакъ Темирни зорлугъундан джанлай, Тау Артына кетиб, артда, мадар болгъан заманда, ызына къайтханды. Хачирлары тукъумну Къарачайда эллери, тийрелери да белгилидиле. Хачирлары, Хубийларыча, Биджиларыча, Бытдаларыча, Дотдайларыча, Кечерукъларыча, Хасанларыча, Джашеларыча, Тохчукъларыча, Мырзаларыча, Шадибек къауумгъа киредиле. Шадибек деген сёз а не абхаз, не тегей сёз тюлдю. Тюрк тилледе «шад» деген сёз да, «бек» деген сёз да орус тилге «князь» деген сёз болуб кёчюрюледи. Аны айтханым, Хачир тукъумну адамлары ёмюр-ёмюрден бери да тюрк тилли къарачай-малкъар (алан) миллетни адамлары болуб келгендиле», - деген эди.

 Къарачай-малкъар адабиятны мийик кёгюнде кесине энчи орун алгъан, къуру Къарачай-Черкесия бла да къалмай, Россиягъа, андан тышына да сёзюн эшитдирген, миллетибизни джарыкъ джулдузларыны бири Байрамукъланы Халимат, Башчыны къызы, туугъанлы быйыл 100 джыл толгъанды. Сёз бла сурат сала билген, тизгини бла уллу хапарны айталгъан, бир назму бла ёмюрню ачыкълаялгъан Халимат, къаламыны учу бла атын поэзияны дуниясына алтын харифле бла джаздыргъанды.
Байрамукъланы Халимат 1917-чи джыл августну 15-де Хурзук элде туугъанды. 1932-чи джыл школну тауусхандан сора, Микоян-Шахарда (Къарачай шахарда) медтехникумгъа киреди. Аны джетишимли бошаб, урунуу джолун Кичи Балыкъ, Къызыл Къарачай, Къызыл Октябрь элледе фельдшер болуб башлайды.
1938-чи джыл «Къызыл Къарачай» газетге ишлерге чакъырадыла. Ол джыл огъуна Халимат Микоян-Шахарда устазла хазырлагъан институтха киреди. 1939-чу джыл Джазыучуланы союзуну область бёлюмюнде консультант болуб ишлеб башлайды.
Халиматны чыгъармачылыкъ джолу басмада биринчи чыкъгъан «Джуртума» деген назмусу бла башланады.
«Кесими терегим» деген эсге тюшюрюуюнде Халимат былай джазады: «Джашау джолум. Ол халкъымы джолуду, мени бла бирге ётген тёлюню джолуду. Мен джигитлик ишле этмегенме, алай а аллай ишлеге кенгден къараб турмай къошулгъанма. Ол ишле джашауда кюн сайын бола эдиле, ликбезге барыб, къолгъа къалам алыудан башлаб, къоркъмай машинагъа биринчи кере миниуге дери… Кесим тутхан ишде, бизни литературада, алкъын болмагъан жанрла: лирикалы проза бла, сонетлени веногу бла, эссе бла, этюдла бла, проза назму бла кюрешгенме. Биринчи музыкалы комедияны («Тукъумсуз келин»), биринчи къарачай операны («Последний изгнанник») либреттоларын джазгъанма. Бу затланы этдирген – уллу халкъланы литератураларында болгъан затла бизде да болсунла деб ашыкъмакълыкъды…».

  1. Заполярьени джигитлери
  2. КЪАРАЧАЙ АБЫЧАРЛА