Кесини дамлыгъы бла, саулукъгъа иги джарагъаны бла, дагъыда башха магъаналы шартлары бла къарачай айранны хапары бюгюнлюкде бютеу джерни башына белгили болгъанды десек, джангылмазбыз. Айранны ненча тюрлюсю болгъанын а кесибизни ичибизде да хазна кёб адам биле болмаз деген сагъыш бла аланы юсюнден талай сёз айтыргъа излейме.

Айранны не тюрлюсюню да кесича энчи магъанасы барды, аны ичген бла къалмай, тюрлю-тюрлю хантлагъа, тылыгъа дагъыда башха ашарыкълагъа къошакъгъа этиб тургъандыла. Андан сора да тюрлю-тюрлю балхам, ингирчек салыб, гыбыны, къамыжакъны, чибинни дагъыда башха тюрлю уулу джаныуарланы ууу джетген джараланы, башха тюрлю аурууланы да бакъгъандыла.

Ёмюрледен бери да бир къарачай юйдеги айрансыз турмайды. Ол асламысына къарачай тепсиде эм баш ашарыкъгъа саналады бюгюн да. Къошда болсун, юйде болсун къарачай юйдеги гырджынсыз, этсиз талай заманны джунчумай турлукъду, айрансыз а болаллыкъ тюлдю, анга, эшта, огъай дерик адам болмаз ичибизде, деб келеди кёлюме.

Айран талай кюнню туруб, бу энди ачы болду, джукъгъа джарарыкъмыды, деген халгъа тюшсе да, аны дарманлыкъ этген орайдасын айтыб адамны къолундан келмез. Аны айтханым, айран не тюрлю халда болса да зыраф болуб къалмайды, кёб затха джарайды.

Белгили профессор, алим В.И.Абаев кесини чыгъармаларыны биринде джумушу тюшюб Къарачайда джолоучулукъда Махар ауушда орналгъан къошланы биринде къонакъ болгъаныны юсюнден былай джазады: «…Мы там провели несколько дней с пастухами. Пили айран, чудесный напиток из овечьего молока, вроде кефир, но гораздо приятнее. От него чувствуешь прилив бодрости и силы… организм преображался. И какая-то необыкновенная легкость и упругость ощущалась в каждом мускуле, в каждой клеточке».

Айран бла кёб аурууланы багъаргъа боллугъуну юсюнден XVIII-чи ёмюрню аягъында талай алим ачыкълаб кеслерини илму-тинтиу ишлеринде да аны юсюнден джазгъандыла. Аланы бир талайыны джазгъанлары кертиси да къарачай айран бла бир талай аман аурууланы багъаргъа боллугъуна шагъатлыкъ этедиле. Ол магъаналы илму ишлени юслеринден артда басмалаб джамагъатны шагъырей этгендиле. Аланы архивде болгъаныча орус тилде беребиз.

«Разработанный в незапамятные времена на Кавказе рецепт ныне популярного в Советском Союзе молочного продукта - кефира (айрана) - тщательно исследуют сейчас в лабораториях ведущих японских фармацевтических корпораций, занятых созданием лекарств против рака. Ученые уже установили, (пишет газета «Джапан Таймс») что этот древнейший напиток обладает сильным антиканцерогенным действием и способен стимулировать иммунную систему человека в её борьбе с возникновениями опухолей. Японские врачи уверены, что этот напиток должен стать непременной частью диеты больных. Его грибок, по мнению специалистов, можно даже в перспективе использовать для создания новых мощных средств в битве с «бичом 20-го века»». («Кавказская здравница» 1987, 26 марта.)

Дагъыда 1880-чы - 1881-чи джыллада Джёгетей бла Кувинскеде сют мюлкню устасы А.А. Кирш биринчи болуб Шимал Кавказда бышлакъ этген заводланы ачханды. Аны бла байламлы ол Уллу Къарачайны тийрелерине джумушлары бла баргъанлай тургъанды. Аллай кёзюулерини биринде ол кесини джолоучу дефтеринде былай джазады: «…Над мостом, на высокой обрывистой скале, царит над окрестностными горами хутор князя Науруза Урусбиева: над самым обрывом белеют сакли и полуразрушенная стена. По тропе над дорогой поднимаемся к княжескому дому. Через узкую калитку в стене входим во внутренний двор - клетку. Нас встречает старуха-горянка, ни слова не говорящая по-русски. Эти принесли несколько чашек чудесного горного напитка - айрана. Вкусом похожий на кефир, айран гораздо питательнее его: он освежает, придаёт силу и бодрость, утоляет голод и жажду. Недаром в народных эпических сказаниях о чудесных подвигах героев - богатырей Нартов, полубогов, прародителей горцев, айрану отводится первое место среди яств божественного стола.

Распростившись с любезными хозяйками, ни за что не желавшими взять с нас деньги за молоко и айран, мы спустились к реке».

Белгили тарихчи Шаманланы Ибрагимни китабында айранны талай тюрлюсю ачыкъланнганды, аланы хар бирини кесича энчи татыуу, тепсиде энчи орну барды, аланы окъуучулагъа теджейбиз: джууурт айран, хылджи уюгъан, къаты уюгъан (къалын айран), булгъама айран, гыпы (эркиши айран, малкъарлыла кеф алдыргъан да деучендиле), мыстындау (малкъарлыла этедиле асламысына ол айранны), башы алынмагъан сютню айраны, башы алыннган сютню айраны, джангы уюгъан, эски уюгъан айран, эртде уютулгъан айран (басдырылыб кёб тургъан айран), гыбытда уюгъан айран, бурчакълы айран, сыйдам айран, джыйылгъан айран, джыйылгъан сютню айраны, гыбытда келген айран, къош айран, къошдан келген айран, джукъартылгъан айран (татыуу джукъа айраннга ушайды), хамешили айран, чайкъагъан айран, татлы айран, кючлю (къайнагъан) айран, ийнек сютден айран, къой, эчки, гаммеш сютден айранла, хуппеги айран, чагъылгъан айран, чокъуракъ айран (гулмакъ), ургъан (урулгъан) айран, къорлукъ айран, суусаб айран, гаралы айран, ингирчек айран, тузлукъ айран, къачхы айран (къысыр айран), завод айран, машина сютден айран (кёб малланы сютлери бирге къатышыб этилген), тюшден ингирге (хауагъа кёре тургъан айран), уюгъан айран, сютбашы къошулгъан айран, эски къайнагъан айран.

 

Аллах бизни ийманыбыздан да, айрандан да айырмасын. Амин Аллах.

 

БАТЧАЛАНЫ Фатима.

 
{jcomments}