Хапаргъа кёре, Мухаммат файгъамбарны (с.а.с.) ызындан меджисуу адамланы аскерлери сюргендиле. Ол таула таба къачханды. Бир уллу дорбуннга джетиб, ары киргенди. Уллу Аллахны буйругъу бла гыбы аны аллына ау салады. Ариу кёгюрчюнле дорбунну аллына чыкъгъан ташыны юсюнде уя ишлеб, ана кёгюрчюн гурт салыб джатады. Нёгери да къатында болгъанды. Меджисуучула алайгъа джетиб, дорбуннга къараргъа излеб, гыбы ауну, кёгюрчюнню гурт джатыб тургъанын кёрюб, муну ичинде адам болса алай этерик тюл эдиле, деб кетиб къалгъандыла. Андан бери муслиманда кёгюрчюн сыйлы къанатлыгъа саналады. Ол замандан башлаб, адамла кёгюрчюнлени тюрлю-тюрлюлерин къураб келгендиле. Алай бла джылла оза, заман бара, аланланы заманлары джетеди.

Тарихчи, устаз сексан джыл болгъан Батчаланы Ильясны джашы Сагъыт 2000-чи джыл аны юсюнден мени бла ушакъ эте: «Ол джигит миллет уллу кърал къураб, кёб джылланы, ёмюрлени бийлик тутуб джашагъанды. Тамам джашнагъан кёзюулери XI-чи - XII-чи ёмюрледе болгъанды. Уруш бошалгъандан сора, сюймеклик джюреклерине уя салгъан, дуниягъа джарыкъ кёзден къарагъан адамла джумушакъ, татлы джашау къураргъа тырмашхандыла. Джигер уруннган миллет эл мюлкде атла, тууарла, къойла, эчкиле, бал чибинле, итле башха затла тутханды. Фольклор билдиргеннге кёре, аланла къанатлыланы да бек сюйгендиле, артыкъсыз да кёгюрчюнлени. Кёк, чыммакъ, къарауз, къолан башха тюрлю бояулу кёгюрчюнлени багъалатхандыла, аланы кёб этгендиле.

Джууукъда, узакъда болса да, къыз бла джаш тюбеялмай, бир-бирине джюрек сезимлерин къалай айтыргъа билмей, кёгюрчюнню келечи этгендиле. Эки сюйгенни джюреклерине татлы сюймекликни сингдирген кёгюрчюн болгъанды. Джашны кемсиз сюймеклигини татыуун алыб барыб къызныкъына къошуб, аныкъын да келтириб джашны джюрегине къуюб, эки сюйгенни арасында джангкъылышча ариу, тау балча, татлы сезим хазнаны джарыгъын джая, аланы бир этгенлей тургъанды. Ол заманда бизни таурухлу джерде Аланияны ара базары болгъаны ючюн, ол сейир къанатлыланы былайда эркин джайгъандыла. Халкъла бир-бирлерин ауушдура барсала да, сюймекликни кёгюрчюнлери къуруб къалмагъандыла, ала джашайдыла. Джюзле бла джылланы джашаб тургъан къая ранлада, мийик тау къоюнлада аланы бир кесеги сакъланнганды. Энчиликлери-тюрсюнлери, башхалагъа ушамайдыла, - деб айтхан эди.

Бюгюнлюкде буруннгу ата-бабаларыбыздан къан бла келген кюч селекционерле Дотдайланы Ислам бла къарнашы Ахмат хаджини къоймай гитчеликден кёгюрчюн тутаргъа алларын бурады. Алай бла ала бизни ата-бабаларыбызны къанатлыларын джангыдан къураргъа излеб, кёб джылны кюрешгендиле.

Хар миллет кесини затын чыгъарады. Ала да, къарачай-алан кёгюрчюнню чыгъарыб башлайдыла. Ислам айтхандан, гитчеликден тутхан кёгюрчюнлерини тюрлю-тюрлю иги тукъумларын бир-бирлерине къошуб, ала чыгъаргъанланы ёсдюрюб, башхалагъа къошуб, санына, сыфатына, башха затына къараб этгенди. Ол къурагъан къарачай-алан кёгюрчюнлени хар нелери да бир тюрлюдю. Кёгюрчюнден хапары болгъан адам былай къарагъанлай, башха аллай болмагъанын билликди, айтырыкъды. Тырнакълары, санлары, бояуу, кёзлери башхалача тюлдюле. Аякъларында тюклери эки сантиметр чакълы боладыла. Иссиге, сууукъгъа, тау хауа болумгъа толу келишеди. Сыфаты асыры ариудан кёзюнгю алдайды. Анга къарагъан хар адам несин да унутуб ариулукъну, къууанчны къучагъына тюшеди.

Чыммакъ кёгюрчюнле сары неда къызыл дорданлары бла, мийикде уча, ариу ойнайдыла. Эртденнгиде ийилселе, юйню башында бурула-бурула, 30 минутну ичинде асыры мийикге чыкъгъандан кёрюнмей къалыб, кёзден ташаядыла. Ала 7-8 сагъатны кёкде туруб, ызларына алай къайтадыла. Бир кере силкинселе, таууш этдириб онгуна-солуна 6-8 кере буруладыла.

Юй башындан ингирде учсала, сау кечени кёкде ойнаб туруб, ызларына эртденбла къонадыла. Къарачай-алан кёгюрчюнле алай кючлюдюле. Къагъыт элтиучю омакълары да бардыла, ала аламатдыла. Адам алагъа къараб турса, джан тамырлары, рахат болуб джангы кюч алады.

Алай бла бизни къарачай-алан кёгюрчюнле адамны джюрегин къууанчлагъа ачыб, аны саулугъун бегитирге себеб боладыла. Ол ашхы къанатлыла да халкъыбызны накъут-налмаз хазнасыны бир кесегидиле.

Лепшокъланы Хусеин.