Алимлени илму ишлеринде эмда фольклорда айтылгъаннга кёре, доммайла нартланы заманларындан огъуна Минги Тауну этегинде джайылыб джашагъандыла. Анга толу шагъатлыкъ этеди къарачай нарт эпосда «Доммай ууда» деген джыр. Нарт бабаларыбыз доммайлагъа уугъа барырны аллы бла, тепсеген, джырлагъан да этгендиле.Доммай ууда
Усхуртукъ элден чыгъыб барабыз,
Ойра-рирара, ой!
Нарт Ёрюзмекни алгъа салгъанбыз,
Ойра-рирара, ой!
Анда ёхтемлик барыбыздады,
Ойра-рирара, ой!
Аны джюреги къаныбыздады.
Ойра-рирара, ой!
Ойра-рирара, ой!
Аны джюреги къаныбыздады.
Ойра-рирара, ой!
Къарлы таулагъа биз джетерикбиз,
Ойра-рирара, ой!
Доммайла къырыб биз келтирликбиз.
Ойра-рирара, ой!..
Ойра-рирара, ой!
Доммайла къырыб биз келтирликбиз.
Ойра-рирара, ой!..
… Доммай ууунда атынг тоймайды,
Ойра-рирара, ой!
Доммай ууунда солуу болмайды.
Ойра-рирара, ой!..
Бизни джерни табигъаты алагъа, доммайлагъа, таб болум къурагъанды. Сёз ючюн, Доммай Ёлген бек сейир ёзенди. Аны джасагъан аламат солум хансы, чегетлери, кёкенлери, инджилерин тёгерекге чачыб, джылтырай баргъан чокъуракъ суулары кёбдюле.
Кюн батхан Кавказны эм мийик джери да Доммай Ёлген джитиди. Башы кёкге джете сирелген деу тауну мийиклиги 4046 метрди.
Тохсан джылгъа джууукълашхан Эбзеланы Борисни джашы Борис сабий болуб къартладан эшитген хапарындан, доммайла ариулукъну къучагъында керпеслене Теберди, Къобан ёзенледе джашагъандыла. Ол кийик малла аладан ёргеде джайылгъан ууакъ ёзенледе да кёб болгъандыла. Ала Доммайдан узакъ энгишге кетиб, Теберди суу бла Къарачай Къобан бир-бирине къошулгъан джерде, ол заманда къалын чегетле тёгерегин алгъан гюллю талада да отлагъандыла, кём-кёк таза сууладан ичиб, джатыб солугъандыла.
Доммайны табигъаты аламатды, Къара, Джерле арасы тенгизледен салкъын аяз келгенлей турады. Аланы кючлеринден джай дамлы джангурла, къыш къалын къар джауады. Алай бла мында джылы, сууукъ да болады.
Дагъыда башха къартла айтхандан, табигъатны бу сейир мюйюшюнде алгъы бурун нарт доммайла болгъандыла, артхаракъда алан доммайла джашагъандыла, артда чегетлени, сыртланы къарачай доммайла джасагъандыла.
Доммай посёлокда Совет Союзну заманында кёб джылланы инструктор болуб ишлеб тургъан Батчаланы Альберт джаш заманында къартладан эшитгенинден, Теберди ёзенде 1927-чи джыл доммайла болгъандыла.
Бизни доммайларыбыз башхаладан эсе санлыла, кючлюле болгъандыла. Джюнлери къараууз, узун бурма болгъанды, мюйюзлери алларына бюгюлюб тургъандыла. Ол чыдамлы малла табигъатны болумуну не тюрлюсюне да тёзгендиле. Джай кюнню бек исси заманында салкъынлада, джатыб, солугъандыла. Къышны ачы сууугъунда, къарны туякълары бла къазыб, къауданны ачыб отлаб къарынларын тойдуруб тургъандыла. Чегетледе, сыртлада, талалада сюрюу-сюрюу айланнгандыла. Бёрюледен, башха джыртхыч джаныуарладан кеслерин къоруулагъандыла. XIX-чу ёмюрню орта сюреминде доммайла Къобаннга къошулгъан суула келген ёзенледе джашагъандыла. Адамла аланы къырыб тургъанлары ючюн, ала бек аз боладыла. Къарачай доммайланы ауурлукълары бир тоннагъа джетгенди. Ол багъалы малланы, кёзлери къыймай, тоюмсуз адамла къалай да ёлтюргендиле.
Къарачай доммай (Кавказский зубр) Теберди заповедникде сакъланнганды. Заповедникни алимлери, къуллукъчулары селекцияны джолунда аланы санын кёб этер мадарла къураб кюрешедиле. Джай доммайла мийик тау джайлыкълада кютюледиле, къыш сууукъда, боранда, энгишге аз къар болгъан джерлеге тюшедиле.
Къарачайны алтын багъалы ол хазнасы къуруб къалмазгъа керекди. Алагъа таб болум къураб, санын кёб этерге барыбызгъа борчду.
Кюн батхан Кавказны эм мийик джери да Доммай Ёлген джитиди. Башы кёкге джете сирелген деу тауну мийиклиги 4046 метрди.
Тохсан джылгъа джууукълашхан Эбзеланы Борисни джашы Борис сабий болуб къартладан эшитген хапарындан, доммайла ариулукъну къучагъында керпеслене Теберди, Къобан ёзенледе джашагъандыла. Ол кийик малла аладан ёргеде джайылгъан ууакъ ёзенледе да кёб болгъандыла. Ала Доммайдан узакъ энгишге кетиб, Теберди суу бла Къарачай Къобан бир-бирине къошулгъан джерде, ол заманда къалын чегетле тёгерегин алгъан гюллю талада да отлагъандыла, кём-кёк таза сууладан ичиб, джатыб солугъандыла.
Доммайны табигъаты аламатды, Къара, Джерле арасы тенгизледен салкъын аяз келгенлей турады. Аланы кючлеринден джай дамлы джангурла, къыш къалын къар джауады. Алай бла мында джылы, сууукъ да болады.
Дагъыда башха къартла айтхандан, табигъатны бу сейир мюйюшюнде алгъы бурун нарт доммайла болгъандыла, артхаракъда алан доммайла джашагъандыла, артда чегетлени, сыртланы къарачай доммайла джасагъандыла.
Доммай посёлокда Совет Союзну заманында кёб джылланы инструктор болуб ишлеб тургъан Батчаланы Альберт джаш заманында къартладан эшитгенинден, Теберди ёзенде 1927-чи джыл доммайла болгъандыла.
Бизни доммайларыбыз башхаладан эсе санлыла, кючлюле болгъандыла. Джюнлери къараууз, узун бурма болгъанды, мюйюзлери алларына бюгюлюб тургъандыла. Ол чыдамлы малла табигъатны болумуну не тюрлюсюне да тёзгендиле. Джай кюнню бек исси заманында салкъынлада, джатыб, солугъандыла. Къышны ачы сууугъунда, къарны туякълары бла къазыб, къауданны ачыб отлаб къарынларын тойдуруб тургъандыла. Чегетледе, сыртлада, талалада сюрюу-сюрюу айланнгандыла. Бёрюледен, башха джыртхыч джаныуарладан кеслерин къоруулагъандыла. XIX-чу ёмюрню орта сюреминде доммайла Къобаннга къошулгъан суула келген ёзенледе джашагъандыла. Адамла аланы къырыб тургъанлары ючюн, ала бек аз боладыла. Къарачай доммайланы ауурлукълары бир тоннагъа джетгенди. Ол багъалы малланы, кёзлери къыймай, тоюмсуз адамла къалай да ёлтюргендиле.
Къарачай доммай (Кавказский зубр) Теберди заповедникде сакъланнганды. Заповедникни алимлери, къуллукъчулары селекцияны джолунда аланы санын кёб этер мадарла къураб кюрешедиле. Джай доммайла мийик тау джайлыкълада кютюледиле, къыш сууукъда, боранда, энгишге аз къар болгъан джерлеге тюшедиле.
Къарачайны алтын багъалы ол хазнасы къуруб къалмазгъа керекди. Алагъа таб болум къураб, санын кёб этерге барыбызгъа борчду.
Лепшокъланы Хусеин.
{jcomments}
