Адам баласы «адамма» деб кесин эсгерген кюнден башлана болур саламлашхан, къол тутхан адет. Бир къауумла айтханнга кёре, адамла къолларын бир-бирлерине созгъан сагъатда, «сени джанынга, санынга къоркъуу салырча къолумда ташым, агъачым, джити затым джокъду» дегенни билдиргендиле. Къысхасыча айтсакъ, салам бериу, салам алыу ол адамны адамгъа таза иннетин, шохлугъун кёргюзген адетди.
Ёмюрлени теренинден келген бу адетни шартлары хар бир халкъда бирер тюрлю джюрюй келгендиле. Сёз ючюн, Апонда (Японияда) салам берлик адам биринчи кёз-къаш береди да, андан сора белин бюгюб, аллына ийиледи. Сыйлы адамгъа салам бере эсе, 40-45 градусха дери белин бюгюб, ол халда ичинден сабырыракъ ючге дери санагъынчы турады. Ол салам бериуге сакэйрэй дейдиле. Орта сыйы болгъан адамгъа 30 градусха дери белин бюгеди да, экиге дери санагъынчы турады. Бошуракъ адам бла саламлашса уа 15 градусха дери бюгеди да белин, хазна мычымай тюзетеди. Саламлашхан кёзюуюнде айтхан сёзю «кюн келди» дегенча кёчюрюледи бизни тилге. Апонлула юйню ичинде саламлашсала, полда джабыу, кюйюз дегенча зат бар эсе, тобукъланыб да саламлашыучандыла.
Апондача адет Къытайда, Кореяда, Сингапурда, Индияда, Азияны бир бёлек башха къралларында да барды.
Африканы Кения деген къралында джашагъан масаи деген халкъны эркишилери бир-бирлерине тюбеселе, тепсеген халда, ёрге-ёрге секириб саламлашадыла. «Тепсеулерини» атына адаму дейдиле. Эки юзюкден талай адам бир-бири бла тюбешселе уа, биринчи бир къаууму къычырыкъ-хахайдан алыб ёрге-ёрге секиредиле, аны ызындан экинчи бёлек да алай этеди. Къайсы джыйын мийигирек секириб, къатыракъ къычырса, ол иги саламлаша билгеннге да, джигитге да саналады.
Тибетде монахла (дин къуллукъчула) бир-бирлерине тюбеселе, ышаргъан халда ауузларын кенг ачыб, тиллерин кёргюзедиле. Аны бла бирге къолларын кёкюреклерине салыб, бир-бирине чалышдырадыла. Алай бла ол саламлашхан кесини аман иннети болмагъанын, тюйюш-уруш этер къаны болмагъанын кёргюзеди.
Филиппинледе экеулен тюбешселе джылы бла гитче уллуну къолун тута, белин аз бюгерек эте, кесини мангылайына тийиреди. Ол саламлашыугъа мано дейдиле. Мано деген сёз испан тилден орус тилге кёчюрсек рука, къарачай тилге кёчюрсек къол болады.
Шош океанны айрымканында орналгъан Тувалыу деген къралчыкъда джашагъан адамланы саламлашханлары да кеслерича сейирди. Ала бир-бирлерине тюбеселе джаякъларын бир-бирине къаты къысадыла да, ёпкелерин толтургъунчу хауаны ичлерине тартадыла. Алай бла «мен сени тылпыуунгу джаратыб, кесиме юлюш этеме» деген магъананы билдиредиле бир-бирлерине.
Джууукъ Кюнчыгъышны къралларында джашагъан адамла тюбешселе, къол тутуб саламлаша: «As-salamu alaykum», - деучендиле. Салам берген эркиши сол къолун салам алгъан шохуну, иги танышыны имбашына салыб, аны джаягъындан уппа этген маталлы этерге боллукъду. Джаякъдан уппа маталлы этиб саламлашыу адет Францияда, Нидерландлада, Турцияда, Швецияда, Бельгияда, Испанияда, Италияда да джюрюйдю.
Къыбыла Африкада орналгъан Ботсвана деген къралда джашагъанланы саламлашыу адетлери бир бёлек къымылдаудан къуралады: хар ким да билгенча тюз къол тутадыла; къол тутуб бошаб, къолларын бош этиб сора къол бармакъларын бир-бири орталарына киргизедиле (замок пальцами); къолларын ёргерек кёлтюрюб кёкюреклерине тийиредиле; ахырында, джангыдан, хар ким да билгенча, тюз къол тутадыла.
Бу къралда джерни кёбюсю къум тюз болгъаны амалтын мында джашагъанла тюбешселе: «Джангур джаусун!» - деб саламлашадыла.
Латин Американы къралларында джашагъан адамла салам берген адамларыны къолун тутуб, бир кесекни иймей турургъа боллукъдула. Андан озуб, саламлашхан адамын иги да танымагъанлай къучакълаб, таб уппа этиб башларгъа да боллукъдула. Латинамерикачыла этгенча Испанияда, Италияда джашагъан бир къауумла да этиучендиле.
Тунисде салам берген адам биринчи бел бюгеди да, сора къолун кесини мангылайына тийиреди, андан сора эринлерине тийиреди, андан сора – джюрегине. Алай этгенини магъанасы «мен сени юсюнгден сагъыш этгенлей турама, сени юсюнгден иги айтыучанма, джюрекден багъа-сый береме сеннге» дегенлиги болады.
Шош океанны айрымканларында орналгъан Тонга деген къралчыкъда джашагъанла танышлары бла тюбешселе, бир-бири къатларына джууукъ келгинчи бир-бирлерине къараб башларын чайкъайдыла, андан сора аякъларын джерге-джерге урадыла, ахырында къол бармакъларын бир-бирлерине къысыб, сыбдырылтыб терк бошлаб, шаркъ-шаркъ деген тауушланы чыгъарыб алай саламлашадыла.
Джангы Гвинеяда джашагъан кои-ри деген миллетни (племя) адамлары бир-бирлерине тюбеселе бир-бири сакъал тюблерин дыгъы-дыгъы этедиле. Алай этиулери саламлашханлыкълары болады.
Орта Африкада орналгъан Замбия деген республикада джашагъан инсанла бир-бирлерине тюбеселе уа, биринчи харс урадыла да, сора аякъларын чалышдыра, энгишге ийилгенча этиб (реверанс) алай саламлашадыла.
Гренландияда джашагъанлада уа къол тутуб-баш этиб саламлашхан адет джокъду. Ала бир-бирлерине тюбеселе айтхан сёзлерин бизни тилге кёчюрсек, «кюн игиди» дегенча болады. «Кюн ашхы болсун!» деген магъанада айтханлыкълары болур алай.
Иранлы къол тутуб саламлашханындан сора, онг къолуну аязын кёкюрегини сол джанына (джюрегине) салады.
Африкада Конго деген къралны адамлары уа бир-бирлерине эки къолларын да узатадыла да, къол тутуб тургъанлай, ауузлары бла къолларына у-ф-ф-ф деб, аязчыкъ къакъдырадыла.
Индуслула бир-бирлерине тюбеселе, къол аязларын бир-бирине къысыб, бармакъларын ёрге этиб, къашларыны тенглигине дери кёлтюредиле. Джууукъ адамла кёб заманны бир-бирлерин кёрмей турсала къучакълашхан да этедиле. Эркишиле бир-бирлерин къучакълай, бир-бири аркъаларын къол аязлары бла къагъадыла. Тиширыула уа бир-бири имбашларына къолларын салыб, биринчи онг джаякъларын, экинчи сол джаякъларын бир-бирине тийиредиле. Индуслула ол саламлашхан адамларыны бетинде «тейрилерин» кёргенча болуб, «Намасте!» деб, тейрилерини атын айтыучандыла.
Африкада джашагъан масаиле саламлаша тебреб къол узатырларыны аллында, танышларына тюкюрген этедиле.
Кениячы акамба деген миллетни адамлары уа къол тутуб да айланмай, бир-бирлерине тюкюрюб къоядыла. Алай этгенлерин бек уллу сый бергеннге санайдыла.
Замбезичиле бир-бирлерине тюбеселе, харс уруб, чёгелеб ёрге къобадыла.
Тайландда джашагъанла къол аязларын бир-бирине къысыб, кёкюреклеринден мангылайларына дери тийиредиле. Ол саламлашхан адамлары не къадар сыйлы адам болса, ол къадар къолларын мийикге кёлтюредиле. Алай этгенлери бла бирге «вай» деб тауушларын чыгъарадыла. Таууш чыгъарыуларыны узунлугъу да адамны сыйына кёре болады. Ол этиулери бла бирге саламлашхан адамларыны сыйына кёре аллай бир да беллерин бюгедиле. Эки тенгиш эркиши тюбешселе, бу башында айтылгъан затланы этген атлы этиб къоядыла.
Джангы Зеландияда джашагъан джергили адамланы саламлашыулары уа бизни кёзден къарагъаннга бек къуджурду. Бир-бирлерине тюбегенлей, къутургъанлача, къычырыкъ-хахайдан ала, къол аязлары бла джан сюеклерин тюе, аякъларын джерге-джерге уруб, тобукъларын бюгюб, кёкюреклерин бери чыгъарыб, тиллерин чыгъарыб, кёзлерин да не джандыралгъанларыча джандырадыла. Бу къыйын саламлашхан адетни къуру кеслерини миллетни адамы эте биледи. Сыфатлары бир-бирлерине ушагъанлыкъгъа, саламлашханлары бла биледиле тыш адам бла кеслериники болгъанын.
Эскимосланы эркишилери бир-бири башларына неда сыртына, ачытмазча, уруб саламлашадыла.
Полинезиячыла бир-бири сыртларын сылаб, бурунларын бир-бирлерине тийириб къашыгъанча этедиле.
Лапландияда джашагъанла да бурунларын бир-бирлерине тийириб, сууукъ болгъан бурунларын джылытыргъа излегенча, сылаб кюрешедиле.
Пасха деген айрымканда джашагъанла уа, къолларын джумдурукъла этиб алларына созуб, андан ёрге кёлтюрюб, сора джумдурукъларын ачыб къолларын терк энгишге джибередиле.
Американ континентде джашагъан индейлилени бир къаууму аллына келе тургъанны кёргенлей чёгелеб, бир-бирледе аякъ кийимлерин да тешиб, алай бла ол бир адамгъа аман иннети, тюйюшюр къаны болмагъанын кёргюзеди.
Африкада джашагъан зулусла деген миллетни адамы танышны, тенгни, джууукъну юйюне киргенлей, саламлашыб, «кел, джууукъ бол, олтур» деб айтылгъынчы, кеси барыб олтуруб къалады. Къонакъ олтургъандан сора, къонакъбай аны аллына келиб: «Мен сени кёрдюм!» – дейди. Алай айтханы салам бергенлиги болады.
Сахара деген къумлада джашагъан туарег миллетни адамлары бир-бирлерин 100 атлам чакълыдан къараб кёргенлей, ёрге-ёрге секириб, санларын тюрлю-мюрлюле къымылдатыб, саламлашыб башлайдыла. Ала ол къымылдаулары бла ол тюбеген адамларына иннетлерин кёргюзедиле.
Джангы Гвинеяда тыш адамланы кёрселе джергилиле къашларын ёрге-ёрге кёлтюрюб саламлашадыла.
Австралияны джергили адамлары, билгенлерича, тепсеб саламлашадыла.
Эки ингилизли тюбешселе бири: «Къалайд къымылдауунг?» – деб сорады. (Бизде «къалайд чотунг, ишинг-башынг?» дегенча). Бир ингилизли бирине: «Къалайд джашауунг?» – деб сорса, ол бири да анга: «Сенде уа къалайды?» – деб сорса, аны бла саламлашыулары бошалады. «Къалайд джашауунг?» - деб соргъаннга, сен джашауунгдан хапар айтыб башласанг, ол сеннге огъурсунмай къараргъа боллукъду. Ингилизлиледе танышларына энчи хапарын айтхан адет джокъду. Къолларын бир-бирлерине узатсала да, къолларын бир-биринден терк айырадыла. Ингилизлиле бир-бирлерине тиерге хазна сюймеучендиле.
АБШ-да къол тутуб саламлашадыла. Джаш тёлю кёбюсюне бир-бири аркъаларына къол аязлары бла къакъгъан кибик этиб къоядыла.
Францияда орамда-башда азыракъ таныш адамла бир-бирлерине тюбеселе, джаякъларын бир-бирлерине къысыб, уппа этген маталлы этедиле.
Алай этиб бошай: «Къалайд барыуу?» – деб сорадыла. «Къалайд джашауну барыуу?» - деб соргъанлыкълары болур.
Немецле тюбешселе: «Къалайд барыу?» – деб сорадыла.
Италиянлыла тюбешселе: «Къалайд сюелиуюнг?» – деб сорадыла.
Гренландиячыла тюбешселе: «Кюн (погода) игиди!» – дейдиле.
Къаджарлыла: «Къууанчлы бол!» – дейдиле.
Чууутлула: «Сизге рахатлыкъ!» – дейдиле.
Барыбыз да билгенден къарачай-малкъар халкъда салам бергенни, салам алгъанны магъанасы бек уллуду. Ол себебден къайсы бирибизге да бу адетибизни шартларын уста билгенибиз дурусду. Энди къарачай-малкъар миллетде салам бергенни юсюнден башлайыкъ.
(Мындан арысы басмаланныкъды).
Джыйгъан, джарашдыргъан БОТАШЛАНЫ Ансар.
