(Аппаны айтыулары)
«Бир Аллахдан сора гюнахы болмагъан джокъду», дейдиле. Чыртда гюнах этмей джашаргъа адам улуну ангысы джетмегени ол хакъды. Алай болса да, бир къауумла мардадан чыкъмай джашаргъа тырмашадыла, бирле да «къабларындан» чыгъыб, джорукъну бузадыла, адетни, намысны оядыла, ахырында атларын аман бла айтдырадыла.
Адам ёлтюрген, артыкълыкъ этген дегенча бек ачы затланы этмегенлей адам кесине «осал халили» деб не ючюн айтдырыргъа боллукъду? Акъылыбызны джетгенине кёре ойлашыб, бу сорууну бир къауум шартларына джууаб берирге кюрешейик.
ДЖАНШАКЪ
Ичги сёзню ичинде тыймагъан, эки адам ушакъ эте тургъанлай орталарына кириб, ушакъларыны магъанасын да иги ангыламагъанлай, сёлеше тургъанланы ауузларына чабыб, кесини фикирин айтыб башлагъаннга «ишленмеген» адам деучендиле.
Аны халисинде бетсизлик, менлик, джаншакълыкъ да бир-бирлерине къошулгъанлары амалтын бола болур ол алай.
ТЮЙЮШЮР КЪАНЫ БОЛГЪАН
Терсме, тюзме деб сагъыш этмегенлей, не да этиб кесими излемими джакъларгъа керекме деген сезими ал сафха чыкъгъан инсан сабийлигинде тенгчиклери бла урушуучу, тюйюшюучю болады. Уллу болса, провокатор болады, алдаб-сулдаб тюз адамны бетине айыбны къаблаб къояды, къычырыкъчы болады, адамны джанына тиеме деб къарамай ачы сёзню айтыб джибереди, ахырында уа урушха-тюйюшге джетеди.
КЪЫЗЫНЫУЧУ
Бир затны этеллиги бла этелмезлигин билмеген, этелмей къалсам ахыры не болур деб сагъыш этмеген адамланы «джангыласа, абынаса, джанынга къоркъунчлуду» деб айтханларын къулакъгъа алмайды. «Бай болуб къалама, белгили болуб къалама...» деб, къызыныб «отха-суугъа» кириб кетген адам сау къалса да джанына уллу азаб табады, джууукъгъа, тенгнге да джарсыу келтиреди.
ДЖУТЛУКЪ, МАЛКЁЗЛЮК
Бай болур ючюн не аманлыкъны да этерге артха турмагъан, тёлеелмей къалырма деб къоркъмай, банкдан уллу кредитле, адамладан ёнгкюч ачхала алгъан адамны ахыры да къолай бошалмайды. Борчларын тёлеелмей, къачхынчы болуб айланады да, ахырында аллыкълары болгъанла тутсала, ачытхан да этиучендиле. Аллай юлгюлени озгъан ёмюрню 90-чы джылларындан бери къарай, бек кёб кере кёргенбиз.
ДЖАЗЫКЪСЫНМАКЪЛЫГЪЫ БОЛМАГЪАН
Джуртунга, халкъынга, элинге, юйюнге-юйдегинге чабхан джауну джазыкъсынмазгъа керекди. Хата этген инсанны хатасына кёре къаза салгъандан ары, къатылыкъ этмезге керекди. Ууакъ-тюек хатачыкъ этген инсаннга кечим сала билмей ачытхан адам а, джыртхыч джаныуардан да аманды. «Бир джангылгъанны Аллах да кечеди», дейдиле. Джазыкъсынмакълыгъы болмагъан, чыртда кече билмеген адамны уа Аллахы джокъду.
БАШХАЛЫКЪ БОЛМАГЪАН
Бир башханы джарсыууна къыйнала билмеген; къууанчына, джетишимине «аперим» демеген; мадары бола тургъанлай бир ауругъанны джанын къалдырлыкъ, саулугъун къайтарлыкъ дарманны алыб бермеген, тутуб кеси къолу бла бир аманлыкъны этмей эсе да, ол бек осал адамды.
Аллай адамны тутуб сюдге берирча закон джокъ эсе да, адамлыкъ джаны бла алыб къарасакъ, эм осал адамла бла бир сафха салыргъа боллукъду аны.
ДЖУКЪНУ КЪУЛАГЪЫНА АЛМАГЪАН
«Бу мени ишимди, бу мени борчумду къралны, адамны да алларында…» дей билмеген, сёзюн ат башындан айтхан, ишин учхара этген адам, иш этиб этмей эсе да, кёбчюлюкге бек уллу заран салады.
Сёз ючюн, джууаблылыкъны къулагъына алмагъан бир къурулушчу тамада талай къатлы юй ишлетиб, ол юйде адамла джашаб башласа, бир кюн ол чола ишленнген мийик юй оюлса, талай адам ачыргъа боллукъду. Ол юйню ишлетген адам кеси къолу бла уруб адамны ёлтюрмеген эсе да, иги эс бёлюб ишлетмегени амалтын, аны да мурдарланы сафына сюерге боллукъду. Алай бла джууабсызлыкъ да бек осал къылыкъланы бириди.
УЯЛА, ТАРТЫНА БИЛМЕГЕН
Кёбчюлюкча кийиннгенлени, чачларын къыркъдыргъанланы къарангылагъа санаб, ёшюнлери, базыкъ бутлары кёрюнюб турурча кийимлени кийген; ёшюнлерин, эринлерин кёбдюрген; чачларын къыркъма къыркъдыргъан, къуджур бояула бла боягъан; бетине, кирпиклерине, эринлерине, тырнакъларына «къычырыкъ-хахай» этген бояуланы къалын джакъгъан; уятсыз сёзле сёлешген инсан да ёсюб келген джаш тёлюге бек аман юлгю кёргюзеди. Аллай эркиши барыб тохтагъан къызтекеди. Аллай тиширыу а: «Мен хар неге да хазырма. Ийнанмай эсенг къара юсюме, башыма… Сен а хазырмыса?» – деб, саякъ эркишиле бла ауузу бла сёлешмегенлей «ушакъ» этеди.
Аллайланы ата-аналары уа не сагъыш эте болурла?
ДЮРГЕНЛИК, ХЫНЫЛЫКЪ
Бир киши:
- Джашчыкъ, былай келчи.
- Не дей эдигиз (джунчуб къатына келе)?
- Кесингден уллу кел дегенлей, чабыб нек келмейсе?! Кимни
джашыса кесинг да?
- Хаджи-Даутну джашыма…
- Ол аман Хаджи-Даутну джашымыса?! Андан туууб сен да бир къолаймы боллукъса...» - дегенча дюрген сёзлени биз танымагъан уллу кишиледен эшитиб, сабийликде ненча кере джюрегибиз сыннганды.
«Къуш уясында кёргенин этер» дегенлей, ма аллай сёзлени эшитиб ёсген сабийле къаллайла болургъа керекдиле?
Хурметли уллула! Ёсюб келген джаш тёлю сизге багъа, сый бериб сёлеширлерин излей эсегиз, сабийле бла ушакъны ма былай джумушакъ
бардырыгъыз:
- Джашчыкъ, иги джашча былай бир келсенг а.
- Не дей эдигиз?
- Кимни джашыса, джигит?
- Хаджи-Даутну джашыма.
- О-о, да татлы тенгими джашысы да! Сени атанг бла мен бирге кёб туздам ашагъанбыз. Керти огъурлу адамды, сау къаллыкъ. Къалайды саулугъу? Юйде да тынч-эсен болурсуз?
- Да игиди. Джокъду хатабыз.
- Да сени, джашчыкъ, аны ючюн чакъырдым… (сёз ючюн) Элигизде почтагъыз къалайдады?Бир айтсанг эди…
- Ма андады. Келигиз мен элтиб, кёргюзюб келейим…
- Ай аперим, машалла адеби, намысы болгъан джашха! Сау бол. Энди кесим табарма. Атанга да менден уллу салам айт… дегенча сёлешиб кетген болсакъ, ийнаныгъыз, ол сабийни эсинде биз «иги кишича» кёб заманнга къаллыкъбыз. Сабийле да ёсюб джетселе, бизден кёргенлерича этерикдиле.
Джыйын тамада этиб да, бир къралдан бир къралгъа келечи этиб да ауузу-тили джарашхан, билимли, акъыллы адамланы джибередиле. Джыйын тамадала, кърал келечиле болалмай эсек да, ол джангыз ауузубузгъа, тилибизге ие болуб, гитчени да, уллуну да ачытмай, дюрген сёзню, хыны сёзню айтханны да ангыламагъанча этиб, «тюкню баргъан джанына сылаб» тюйюшмей, урушмай джашаргъа кюрешейик.
УЛЛУ КЁЛЛЮЛЮК
Хар адам акъылына, болумуна кёре джашау эте барады. Биреу кёкден тюшмегенди, биреу джерден чыкъмагъанды.
Керти акъылы, болуму болгъан адам, кесини акъылын, болумун ичинден сезе эсе да, аны халкъгъа къычырыб айланмайды.
Сёз ючюн: «Мени окъууум-билимим, фахмум, сюегим, сыфатым, билек кючюм, байлыгъым, атам-анам, тукъумум...» дегенча затланы айтыб, къалгъанланы тёбен этиб, кесин ёрге чыгъарыргъа излеген, ол уллу кёллюлюкден этеди. Уллу кёллюлюк бла телилик а эгиз къарнашладыла. Къысхасыча айтыргъа, адамны акъылы, болуму къаллай бир гитче эсе, уллу кёллюлюгю да аллай бир уллу болады.
«Дунияны башында менден онгсуз ненча адам бар эсе, менден онглу да аллай бир адам барды. Уллу Аллах, Сыйлы Аллах, хар адамгъа да берген затларынгы кёрюб, билиб бергенсе. Меннге берген затларынгы да меннге тыйыншлы кёрюб бергенинг ючюн къор-къурман болайым, Аллахым, Санга!» - деб джашаргъа керекбиз.
ТАРЫГЪЫУЧУ
Хаман адамлагъа, къралгъа, аладан озуб табигъатха аман айтыб, кесини джашауундан да тарыгъыб туруучу адам бла шохлукъ джюрютген къой эсенг, Аллахны саламын бергенден ары, аны бла ушакъ да этмезге керекди.
Тарыгъыучу адам, гыбы къанны ичгенча, сени ашхы, таза джюрек сезимлеринги ичиб, кесини уулу «хауасын» сеннге сингдириб, онгсуз этиб къоярыкъды.
КЪЫЗГЪАНЧЛЫКЪ
Халкъыбызда бир къауум адамгъа къой эсенг, таб юзюклеге, тукъумлагъа да айтыучандыла «къызгъанчла» деб. Энди, юзюкде, тукъумда къызгъанчла, чомартла да бола болурла, алай болса да, «къызгъанчлыкъны къан бла келген шартлары да боладыла» деучендиле бир-бир алимле.
Сакъат не бир ауругъан адам джанына джарар бир затны тиледи эсе, мадары бола тургъанлай бермей къойгъан адам, джанына гюнах алады.
Бир-бир бай адамла кёбчюлюк болгъан джерде кеслерин таза муслиманлылача кёргюзюрге кюрешедиле да, керек кюнде уа, башханы къой, закятларын да бермейдиле.
Къызгъанчлыгъы амалтын адамгъа сюд этген адет джокъду. Аллахны аллында уа хар адам да джууабын кеси берир.
КЕМСИЗ ЧОМАРТЛЫКЪ
Кемсиз чомартлыкъ къызгъанчлыкъдан къолай тюлдю. Сёз ючюн, кесинге амалсыз керек болгъан затынгы биреу тилей келди эсе, сен да «огъай» деб айталмагъандан бериб, юйдегинги-юйюнгю джарсытдынг эсенг, бек гюнахлы иш этесе. Сенден джукъ тилей келген адам сакъат эсе, мадарынгча берирге къызгъанма. Тилегенни джанын ол сен берген зат къалдырлыкъ эсе, бир кесек кесинге табсызлыкъ боллукъ эсе да, къызгъанч болма. Ол адам сенден тилеб алыргъа излеген затын хайырландырыб халкъгъа бир игилик этерик эсе, мадарынг бар эсе, къызгъанма да бер. Дуния малынгы кесине дуния мал этер ючюн тилегеннге, ёнгкюч берсенг да, алайлай чыртда берме. Къайтармаз деб аз да ишек эте эсенг а, чыртда берме. Къайтармай къойса, джау боллукъса. Кесинги затынг ючюн, халаллыгъынг ючюн, биреу бла джау болургъа уа нек керексе?
Бир ишими этсенг деб келгеннге да, башында айтханыбызча этерге керекди. Кемсиз чомартлыкъ телиликге саналгъанын унутмайыкъ.
ТОМПАЛАНЫ Алибек, педагогика илмуланы кандидаты.
