БЁРЮ ТЫРНАКЪ
МЯСОКРАСНЫЙ,
(ГОРЕЦ МЯСОКРАСНЫЙ)
Бёрю тырнакъ кёбджыллыкъ, мийиклиги 60-70 сантиметр болгъан ёсюмдю. Баш тамыры базыкъды, тыш кёрюнюшю къараракъды, ичи къызыл бетлиди. Кеси да, джыланча, къынгыр бюгюлюбдю. Ууакъ тюб тамырлыды. Баш тамырындан ёсген саптагъайла тюз ёрге кёлтюрюледиле, кёб бутакълыдыла, тюб чапыракълары узун зугулладыла, узун чапыракъ саблада ёседиле. Башырагъында чапыракълары къысхадыла, саптагъайны къыйыры узун будай къылчыкъгъа ушаш къылкъы бла бошалады. Къылкъы алай тургъанлай ууакъ къызылыракъ бетли гюллюдю.
Урлугъу ючгюл къозгъа ушашды. Бёрю тырнакъ мийик тау аралада, тау джайлыкълада, тау этекледе, акъ къайын тереклени аралары талалада ёседи. Бир-бир джерледе бек къалын битеди. Бёрю тырнакъны баш тамыры дарманнга хайырландырылады, тюб тамырындан ариуланыб, чагъыб бошагъандан сора неда кюз айлада, къазылыб алынады.
Къазыб алгъандан сора топурагъындан тазалаб, джуууб, ачыкъ хауада кебдириб джыйылады. Къургъакъ, мылы болмагъан джерде, сакъланыргъа керекди. Бёрю хансны ичи ётген, ичегисинде, ашхынында, сууугъу, джарасы болгъан, терисинде тюрлю-тюрлю ауруулары болгъан, ауузунда, хырыулу къабугъунда джарасы болгъан бу мардада бу халда джарашдырыргъа тыйыншлыды. Баш тамырдан юч граммны алыб 200 миллилитр суугъа атыб 20 такъыйкъаны къайнатыб, сууутуб, суу кисей бла сюзюб, кюнюне юч кере биришер уллу шай къашыкъ бла ичигиз. Бу сюзюлме бла ауузугъузну да чайкъагъыз, теригизге да мелте этиб салыгъыз
(САБЕЛЬНИК БОЛОТНЫЙ)
Кёбджыллыкъ хансды. Баш тамыры къаты агъашча джерде джайылыб, узун ёседи. Баш тамырдан чыкъгъан саптагъайы алгъа джатаракъ, бюгюлюб барыб, андан сора къыйыры тюз ёрге барады. Аны къабугъуну эм тюбю сыйдам болады, ортасындан ёргесине джити, къаты тюклюдю.
Чапыракълары, узун чапыракъ сабланы къыйырында, кёбюсюне бешишер боладыла. Аны ючюн айтылады, бешчапыракъ ханс деб. Алай а бир-бирлеринде джети да тюбейди. Саптагъайны эм башында уа ючюшер боладыла. Чапыракъла узунуракъдыла, къыйырлары мычхыны ауузуна ушашдыла, учлары джитирекдиле, ёрге джанлары джалан джашил, тюб джанлары джумушакъ, къатапача, акъсылдым бетлидиле.
Гоккалары саптагъайны бутакъларыны тюз башларында битедиле, къараракъ-къызыл бетлидиле, чакъгъан сагъатларында джулдузлагъа ушайдыла. Бу ханс май айдан август айгъа дери чагъады.
Мырдыда, мырдылы джайлыкълада, ёзен суу, илипин, индек джагъалада ёседи. Дарманнга чапыракълары бла тамыры хайырландырылады. Кёбюсюне бу хансны ашхынында, ичегилеринде сууугъу болгъан, ичегисинден къан келген, бу мардада джарашдырыб ичигиз.
Уллу шай къашыкъ бла бирни чапырагъындан да, тамырындан да ууакълаб къатышдырыб, алыб юсюне 200 миллилитр къайнай тургъан сууну къуюб, бир сагъатны шайча этиб тутуб, суу кисей бла сюзюб, сюзюлмеден 50 миллилитрден кюнюне 4 кере ичигиз. Дагъыда 2-3 уллу шай къашыкъ бла бир чапыракъны алыб, мияла сауутха атыб, юсюне 100 миллилитр къайнагъан сууну къуюб, сериуюн отда къайнагъынчы тутуб, аны кисей хызеннге къуюб, сюзюб, кисей хызенде къалгъан чапыракъланы иссилей ауругъан джеригизге салыгъыз, ол да уллу себеб болады.
