1848-чи джыл орус акъылман Лев Николаевич Толстой: «Карачай – нейтральный народ, живущий у подошвы Эльбруса, отличается своей верностью, красотой и храбростью», - деб джазгъанды. Ала хар къарачайлыны джюрегине джылыу бере, ёхтемлендиредиле. Хар джыл сайын Къарачай Эресейге къошулгъан кюн джууукълашса,  уллу джазыучуну сёзлерин артыкъ да бек разы болуб эсибизге тюшюребиз. Къарачайлыла эки ёмюр чакълыны узагъында кеслерини джангы къралларына кертиликлерин бузмагъандыла, тюз иннет бла Эресейге къуллукъ этгендиле, бюгюнлюкде да этедиле. Къарачайны джашлары бла къызлары Эресейни тарихинде эм къыйын джылларында, джуртну аллында борчларын толтура, уллу патриот сезимлерин танытхандыла. Аны юсюнден орус эмда тыш къраллы алимле, сапарчыла, политикле джазгъандыла. «Карачаевцы добры и приветливы, готовы делиться с другими всем, что есть. Карачаевцы после своего поражения русскими войсками 20 октября 1828 года, изъявили полную покорность русским и во всё последующее время были вполне верны к данной присяге», - деб джазгъанды белгили алим В. Сысоев. Башха автор М. Венюков: «Карачаевцы живут зажиточнее других почти всех горских племён и поэтому дорожат миром, который дарован нашим правительством», - деб чертеди. 1904-чю джыл «Русская мысль» журнал: «Карачаевцы мирный народ, поэтому кинжал у них служит не средством нападения, а украшением костюма», - деб джазады.

 Тарихден

Алимле бир оюмгъа келиб чертгенден, къарачайлыланы, малкъарлыланы, дюгерлилени, малгарлыланы кавказион антропология шартлары бардыла, ала кеслери да Кавказда бурундан бери джашагъан миллетледиле. Къарачайлыланы ата-бабалары уллу къыйын джолну ётгендиле. Ала Х-чу–XII-чи ёмюрледе уллу джетишимлеге джетиб джашнагъандыла. Шимал Кавказда биринчи болуб христиан къралны Аланияны къурагъандыла. Къралны аралыгъы Магас шахар бусагъатда Тёбен Архызда шахар тюб болгъан джерде орналгъанды. Тыш политикасын Алания Византия империягъа кёре бардыргъанды. Эки къралны арасында политика, дин, экономика, маданият байламлылыкъла болгъандыла. Аланияны джамагъаты христиан динни Русдан алгъа къралында бегитгенди. Бюгюнлюкге дери сакъланнган беш алан клиса Эресейни джеринде христиан зодчествону эм буруннгу эсгертмелеридиле. Татар-монголла Аланиягъа талай кере чабыуул этиб, уллу заран салгъандыла. 1395-чи - 1396-чы джыллада Асхакъ Темир бла уллу сермешден сора Алания къраллыгъын тас этгенди. Аланланы иги кесеги къырылгъандыла, бир талайы шаркъгъа сюрюлгенди, бир хурттагысы да Уллу Кавказ тауланы къыбыла джанында тар ёзенледе букъгъандыла. Бу затла Ара эмда Шимал-Кюнбатыш Кавказда джашагъан миллетлени орналгъан джерлерин тюрлендиргендиле.

XV-чи ёмюрден 1828-чи джылгъа дери Къарачай кишиге бойсунмагъан энчи кърал болгъанды. Къарачайда оноуну бютеухалкъ айыргъан сыйлы «Тёре» бардыргъанды. «Тёре», саулай Къарачайда эм магъаналы ишлеге къарагъанды. Сёзден, тышындан келген джаудан сакъланыргъа зытчыу аскер къурагъанды, миллетге, джамагъатха сыйынмагъан аманлыкъчыланы джууабха тартханды.

1828-чи - 1829-чу джыллада орус бла тюркню арасында къазауатны Эресейге магъанасы уллу болады. Ол, Осман империяны Кавказдан ыхтырыргъа излегенди. Кавказ областны тамадасы, Кавказ линияда аскерлени башчысы Г.А. Эммануэль орус-тюрк къазауат башланнгынчы Эресейни аскер-стратегия интереслерини арасына тюшген Къарачайгъа кюч бла кирирге болгъан джолла Къарачайны джерлеринде болгъандыла. Белгили тарихчи У.Дж. Алий улу аны юсюнден былай джазгъанды: «Покоренная Кабарда и теснимые к горам адыгейцы могли бы соединиться в компактное стратегическое целое и дать наступательному движению царских войск отпор в случай, если соединительное звено между ними неприступный Карачай оставался бы вне влияние наступающих». Алай бла, 1827-чи джыл толу бойсунмагъан эмда бой бермеген миллетлени арасында Къарачайны бойсундуруу патчах аскерни  баш борчларыны бири болады.

Аны барын да ариу ангылагъан Къарачайны олийи Кърымшаухалланы Ислам 1826-чы джыл Тюрк солтанны джарым патчахыны орнун толтургъан Анапаны пашасына аманатла бергенди. Азат Къарачайны Осман империягъа бойсундурургъа излегенлерини политика магъанасы болгъанды: Осман къралны джамагъатыча рахатлыкъны кёзюуюнде къарачайлыла къазауат ачыллыгъына къоркъмазгъа боллукъ эдиле.

Алай бла оруслула Тюрк бла къазауат ачхынчы Къарачайны бойсундуралмагъандыла. Алай а Эресей Къарачайны Осман империягъа киргенин мюкюл этмегенди, ол затха шагъатлыкъ этген кесамат болмагъаны амалтын, 1826-чы джыл никкол айны (июнну) 25-де Кавказ линияны башчысы Горчаков нейтралитет кесамат этеди «...чтобы ни с русской стороны Карачаю, ни со стороны Карачая не было делаемо никогда ничего напряженного». Къарачайлыла кеслерини джанларындан Эресейни джауларын кеслерини джерлери бла джибермезге сёз бергендиле, аны ючюн алагъа тауладан тюшюб кенг джерледе мал кютерге, туз, ётмек, дагъыда аны кибик амалсыз керекли затланы сатыб алыргъа, ауушдурургъа эркинлик берилгенди.

Алай а джангы тамада Г.А. Эммануэль: «Кубань составляет границу между Россией и Портой, а так как карачаевцы живут на правом берегу реки, следовательно, в пределах России, то на них не должен распространяться протекторат Турции», - дейди. Тюрк, халкъла арасы эркинликлени бузуб, хоншу къралны халкъын къозгъайды деб кесамат кючюн тас этгеннге санагъанды. «Биз тюрклюле бла бир динни тутабыз, солтаннга ант этгенбиз, антыбызны бузаллыкъ тюлбюз», дегенлеринде къарачайлыла, Кавказ командование аскерле къураб, Къарачайны бойсундурургъа атланнганды.

 Хасаукада уруш

Къарачайгъа чабыуулну планын салгъан сагъатда Эммануэлге 1826-чы джыл Къарачайдан къачхынчы болуб айланнган Дудаланы Тенгизбий (Амантиш) гиназ Бештауну джаны бла таб джолну кёргюзюб, орус аскерлеге джол усталыкъ этгенди. Кърымшаухаллагъа энчи джаулугъу ючюн саулай миллетни сатханды ол. Орус патчахны аскерлери Къарачайны бойсундурургъа 1828-чи джылны къачында атланнгандыла. 1828-чи джыл аууз-герги айны (октябрны) 17-де Эммануэль аскерин юч бёлюб, бир кесегин Ташкёпюр тюзде Аман Ныхытны ауузунда къарагъан кёзню алдар мурат бла къояды. Бир бёлегине кеси башчылыкъ этеди. Бу аскер Нарсана станседен, Боргустандан чыгъыб, Ючкекен, Гумаил ёзенни энишге эниб барады. Ючюнчю бёлек Балыкъ сууну сол джагъасы бла келиб Минги Тауну Эл Джюрюген деген тапхырында аууз-герги айны 19-да Эммануэлни аскерине къошулады.

Бу аскерге башчылыкъ генерал Турчанинов этеди. Аскер башчы Ташкёпюрде къойгъан бир бёлегинден къалгъан уллу аскерин бир сафха джыяды.

Аууз-герги айны 20-да Хасаука тауну къатында уруш тохтаусуз 12 сагъатны барады. Къарачайны уланлары асланлача сермешгендиле. Окълары, тоблары тауусулса да джаугъа бой салмай, Хасаука тикледен таш, агъач тёнгеретиб, патчах аскерни аллын тыйыб, джибермегендиле. Танг белги бере, Эммануэлни аскери сауут кюч бла хорлаб, Хасаука бла Къарачайгъа тюшеди.

Патчах аскерден ауур джаралыла бла ёлгенлени саны 164 адам болады. «Карачай был завоёван при самом упорном сопротивлении гордых карачаевцев, дотоле никем ещё не побеждённых», - деб джазады Хасаукада урушну юсюнден Н.Б. Голицын гиназ. Кёб адамы къораса да, Эммануэль къарачайлыланы джигитликлерине сейирсиниб, аскерлерине къарачай эллени тонаргъа къоймагъанды. Аны юсюнден тарихчи Потто былай джазады: «С карачаевцами обошлись как с воюющей, а не как усмиряющейся стороной. Их аулы не были разорены, во время стоянки у жителей Карт-Джурта установились дружеские отношения с солдатами». Аууз-герги айны 23-де Къарачайны келечилери Кърымшаухалланы Исламны башчылыгъы бла Эммануэлни аллына чыгъадыла. Документле шагъатлыкъ этгеннге кёре, Эммануэль, абычарлары бла джыйылыб тургъанлай, Кърымшаухал улу анга: «Билемисиз, генерал, Минги Тауну шимал джаны бла джол табмасагъыз, бусагъатха дери да Ташкёпюрню къатында сюеллик эдигиз», - дегенди. Эммануэль: «Къылыч къылыч бла хорланнганды. Энди сиз меннге рахатлыкъ излеб келгенсиз да, ол сизни халкъгъа, къарачайлылагъа, бусагъатха дери кёрмеген насыб, кёб ашхылыкъла келтирир», - деб джууаб берсе да, олийни тюзлюгюн ангылай болур эди, эшта... Аууз-герги айны 23-де патчах генерал бла Къарачайны олийи кесамат этедиле. Ол кюнден башлаб, Къарачай Эресейге къошулгъанды.

 Къарачайны Эресейге  къошулгъаныны магъанасы

Аууз-герги айны 23-де Къарт-Джуртда Къарачайны Эресейге къошулгъаныны юсюнден кесамат беш пунктдан къуралгъанды. Эки джаныны да эркинликлери бла борчлары белгиленнгендиле.  Къарт-Джуртда юч кюн туруб Эммануэль, кесаматха къол салыб, тёрт аманатны да алыб, Къарачайдан кетеди. 1828-чи джыл аууз-герги айны 30-да Аскер министрге: «Шимал Кавказны Фермопиллерин бизни аскерле алдыла. Минги Тауну этегинде Эресейге къаршчы бютеу халкъланы да, Къарачайны да къадамасы Аллахны болушлугъу бла, мен башчылыкъ этген аскерлени ётгюрлюклери бла чачылды. Бу хорлам Эресейни джангы махтаугъа бёледи», деб рапорт береди...

«Северная пчела» деген ара газетлени бири Къарачайны Эресейге къошулгъаныны юсюнден: «Блистательный успех предполагает путь к успокоению всего края Кавказского... Пример покорения сего народа почитавшегося у всех горских  жителей самым непобедимым, даёт прочим подумать о возможности повторить с ними такое же происшествие», - деб, къарачайлыланы ётгюрлюклерине уллу сый бериб джазгъанды.

Гиназ Шаховский, оюмлу, болумлу къуллукъчу, Къарачай бла Орусну арасында рахатлыкъны сингдирир джанындан болады. Алай бла 1834-чю джыл къыркъаууз айны (сентябрны) къарачайлыла бла сёлешиб, джангыдан патчахха антларын джангыртдырыб, кесамат бегитеди.

Бу кесаматны излеми бла къарачайлыла джангы аманатла бериб (алгъыннгы аманатха берилген джашла Финляндиядан ызларына къайтарылгъандыла) кеслерине орус приставны алыргъа борчланадыла. Алгъын, 1828-чи джыл бегитилген кесаматда чертилгенича, къарачайлыла Эресейге къаршчы баргъан аскерлени кеслерини джерлери бла иймез джанындан болургъа керек боладыла. Алай бла 1834-чю джыл Къарачайда орус властны келечиси орналады.

Эресей бла Къарачайны арасында 1855-чи джылгъа дери бир ангылашынмагъан затла да чыгъадыла, эки къаууму да бир-бирлерине, антыгъызгъа керти болмадыгъыз деб, аууздан дау этген кюнлери да болады. Алай а, Къарачайда орус приставла башчылыкъ этиб, 1828-чи джылдача къазауат этген болмагъанды. Арт кёзюуге дери Кавказны аскер башчылары Къарачайны джери къазауат этген кёзюулеринде энчи орун алгъанын чертиб, анга кёре кеслерин джюрютгендиле. 1855-чи джылдан сора уа, къарачайлыла политика, экономика, мюлк дегенча затла ал оруннга чыгъыб, толу империягъа къошулуб джашау этиб башлайдыла. Алай бла Къарачайны джеринде эресейчи законла бегийдиле.

 Эресейни алчы ишлери

1834-чю джыл Къарачайда биринчи патчах администратор бегитилинеди. Къарачай приставство къуралады. 1856-чы - 1859-чу джыллада Къарачайны джеринде Тебердиде да приставство болгъанды. Талайдан ол Къарачай приставствогъа къошулгъанды.

1859-чу джыл Кавказ линияда иги уллу тюрлениуле боладыла. Линияны аралыгъын джабыб, эки къауумгъа (сол бла онг «къанатлары») юлешгендиле. Экисини араларында чек а къыбыла джанында Минги Таудан башланыб Эшкакон таулагъа дери эмда андан ары шимал джанына Эшкакон суугъа джетиб тохтагъанды. Къарачай сол джанында къалгъанды. Аны бла къарачайлыланы иги кесек джерлери бир областха, къалгъан къаууму да экинчисине тюшгенди. Ол кёзюуде къарачайлыланы 33 проценти Эшкаконда, къошларында, Эшкакон бла Гум сууланы арасында джашагъандыла. Алай бла джамагъат эки администрациягъа юлешиннгенди. Алайда джашагъан къарачайлыла миллет энчиликлери бла Къобан областны адамларына саналгъандыла. Аланы туугъан джерлери уа Терк областха кёчгенди. Аны амалтын алайда мюлклери болгъан къарачайлыла джерсиз къалгъандыла. Джангыз 1868-чи джыл ол джерлери ючюн къарачайлылагъа Къобан бла Гум сууланы арасында бир талай джерчик (26 минг десятин) эмда Тебердини сол джагъасында (14 минг десятин) бергендиле.

Джер къытлыкъны болумун тюзетир джанындан кюрешген эмда орус къраллыкъны, орус маданиятны сыйын чыгъарыр ючюн уллу иш бардыргъан Николай Григорьевич Петрусевич болгъанды. Миллетибиз аны кючю бла Эресейни сыйын мийикде тутады. Эки ёмюрге джууукъну къарачайлыла къралыбызгъа ол сингдирген сюймекликни, сыйны тутханлай келедиле. Тюненеги обкомну секретарларыны тукъумларын эсинде тутмагъан къарачай миллет бюгюн да Петрусевични атын ауузундан тюшюрмейди. Аны кесине да эркелете, энчи ат атаб, “Зукку-пристоп” деб, айтханлай турады.

Ол, Къарачайда орусну алгъыннгы келечилерича болмай, къуру администрациялыкъ орунну толтуруб турмагъанды. Штабс-капитан Н.Г. Петрусевич Кавказда джарым патчахны Къарачайны джер бла байламлы джарсыуларына эс бёлдюрюр джанындан болгъанды. Ол, къарачайлыланы джашау-турмуш болумларын иги этер ючюн, джерлери джетишмегенин ачыкъдан айтханлай тургъанды.

Къарачайча уста сёлешгенди. Петрусевич не джаны бла да миллетни джарсыуларына къайгъыргъанды. Ол  онгсузланы азатлаб, аланы джер бла баджарыр ючюн, бек уллу иш этгенди. Уллу реформала да этмегенлей къарачайлылагъа берилген джангы джерледен джамагъатда джюрюген джорукъ бла джерсиз болгъан адамлагъа юлешдиргенди.

Петрусевични бу бардыргъан ишинде Къобан областны администрациясы “энчи оюмлулукъ эслеб», анга джер бла байламлы затланы эмда башха джамагъат ишлени юсюнден ачыкъ оюмун айтыргъа эркинлик бермей башлагъанды. Къобан областны тамадасыны болушчусу полковник Дукмасов анга былай джазгъанды: “Для спокойства этого народа и общества я считаю необходимым воспретить вам входить в гласные обсуждения, каких бы то ни было общественных вопросов прежде, нежели общие основания таковых вопросов будет утвержден начальником области”.

Тамада къауумну буйругъуна да эс бёлмей, Петрусевич бютеу Къарачайны джерлерине айланыб, аланы джарсыуларын ачыкълагъанды.

Кёб кюнлени ол джолгъа чыгъыб, ызына терк къайталмай къошлада, джарлы таулуланы юйлеринде кече къалгъанды. Биреуле буруу салыб, биченликлени энчилеб тургъанларын кёрсе, иги ауур сёлешиб хуналарын чачдыргъанды. Петрусевич бардыргъан ишлени кючю бла Къарачайда джарлыланы башларына бош этгенлеринде, дауур эмда дау этген болмагъанды. Кавказ администрация уа, миллет ёрге къобаргъа боллукъду деб, къоркъуб, Шимал Кавказда таулуланы сауут-сабаларын сыйыргъанды. Аскер округланы тамадаларыны арасында джангыз Петрусевич къарачайлыланы сауутларын алмагъанлай, дауурсуз реформаны этгенди. Аны кючю бла Тебердиде, Марада эмда Джёгетей Аягъы ёзенледе джерлени бердиртгенди. Ол алайда 1867-чи джыл 3,3 процент крепостнойлагъа тюл, бютеу джер къытлыкъ сынагъан юйдегилеге (12,4 процент) эмда баш тутханлагъа (80,6 процент) чачханды.

Петрусевични кючю бла 60-чы - 80-чи джылланы аягъында буруннгу къарачай эллеге – Къарт-Джуртха, Учкуланнга, Хурзукга, Дууутха, Джазлыкъгъа  - джангы элле Ташкёпюр, Теберди, Сынты, Мара, Джёгетей къошулгъандыла. Ол элле барысы да эски къарачай стауатлада къуралгъандыла.

Къарачай миллетни билим алыргъа тырмашханын эслеб, орус тилде окъутхан школланы ачаргъа мадар къурагъанды. Ол огъай эсенг, Учкуланда Голаланы тийреде кеси къолу бла Къарачайда биринчи кырпычдан орус печни салыб чыкъгъанды. Аны бла бюгюн да джыллары келген къарачайлыла ара, джасалгъан мекямларына «печь» дейдиле.

Петрусевични кючю бла Учкуланда школ, интернат эмда больница ишленнгенди. Биринчи аптека ачылгъанды. Ол таулуланы адетлерин, джашауларын тинтиб, статьяларын илму китаблада басмалагъанды.

1880-чи джыл генерал-майор Н.Г. Петрусевични Туркменде аскер бёлекге тамада этедиле. 1881-чи джыл а ол къазауатда ёледи. Къарачайлыла «Тёреге» джыйылыб, оноулашыб, миллет бары къачын мийикде тутхан адамны ёлюгюн, Туркестандан алыб келиб, Баталпашинске станседе уллу сый бериб, тыйыншлысыча асырайдыла.

Аны бла къарачай миллет ёмюрден асламны Эресейни огъурлу, махтаулу уланына разылыгъын билдиргенлей турады. Аллай адамланы кючю бла къарачайлыла джангы Джуртуну чакъырыуларына, къайсы бир джумушуна да тири къошулгъандыла. 1879-чу джыл аны юсюнден Н.Г. Петрусевични орнуна келген Г. Петров былай джазады: «Со дня покорения карачаевцы отличались с преданностью и в тревожное время не возбуждали к себе таких опасений, как другие племена, умевшие искусно маскироваться, а при удобном случае, как говориться, показывать волчьи зубы. Все установленные русские порядки карачаевцы охотно принимали и с необычной искренностью привязывались к новым русским властям, в которых, по счастливому стечению обстоятельств, видели не только представителей власти и охранителей правительственных интересов, но и добрых руководителей в их частной жизни».

 Къарачайлыла Эресейни  тарихинде

Къарачай миллет бютеуэресей маданиятха кесини энчи юлюшюн къошханды. Биз буруннгу сейирлик къалаларыбызны, чууаналарыбызны эмда эсгертмелерибизни ариу сакъларгъа керекбиз. Кёлтюртмегенлей айтсакъ да, бизни миллет халкъгъа кефирни, айранны саугъалагъанды. 1908-чи джылдан бери айранны къорлугъу Эресейден тышына да чыгъыб, Германиягъа дери джетгенди. Къарачай атла тау джитилени патчахларыдыла деб да, бошуна айтмайдыла. «Лошади их считаются из лучших кавказских пород, ценны смелостью в езде по скалистым и крутым тропам... Может безбоязненно ехать где уместиться копыта лошади», - деб чертедиле алимле. 1998-чи эмда 1999-чу джыллада къарачай тукъумлу атланы энчиликлерин Европаны эм мийик таууна - Минги Таугъа - миниб тюшген биринчи ат экспедиция да ачыкълагъанды.

Къарачайлыла тукъумлу къойлары бла да махтаныргъа эркиндиле. Аланы этлерини холестерини джокъду. Бу татлы этни Париж бла Санкт-Петербургну ресторанларында «деликатесге» огъуна санаб ашагъандыла.

Къарачайда болгъан джолоучула барысы да миллетибизни ишлерге сюйгенин чертгенлей турадыла. 1906-чы-1908-чи джыллада Абрамов комиссияны официал эсеблерине кёре 30 минг саны болгъан къарачай миллет 650 минг мал тутханды. Бюгюнлюкде да малгъа урунуб, джашау эте барады. Тюкен, базар дегенча джерлени эт бла, сют бла, гардош бла, къобуста бла, быхы бла дагъыда была кибик продуктала бла 70 процентин къарачайлыла баджарадыла.

Къарачайлыла не заманда да билим алыргъа кючлю тырмашхандыла. Ол огъай эсенг, патчахны кёзюуюнде да Къарачайда окъугъан, къара таныгъанланы саны Шимал Кавказда миллетлени арасында кёбге уллу болгъанды. Къарачайлыланы арасында окъуулары болгъанланы саны 6,7 процент болгъанды. Сёз ючюн,  къабартылылада 2 процент, чеченлиледе 0,9 процент болгъанды. Эресейни къурамында къарачайлыла къралны экономикасы бла маданиятыны ёсюмюне иги уллу юлюш къошхандыла. Къыйын кюнлеринде ёрге къобуб джанларын-къанларын аямай джаугъа къаршчы тургъандыла. Кърым, Орус-Тюрк, Орус-Япон къазауатлада, Биринчи бла Экинчи бютеудуния къазауатлада джашларыбыз бла къызларыбыз ётгюрлюк кёргюзе Эресейни джакълагъандыла. Этген джигитликлери ючюн Эресей империя бла Совет Союзну баш саугъаларына тыйыншлы болгъандыла. Сёзден, Байрамукъланы Джатдай Георгий къачны тёртюсю бла саугъаланнганды. Кърымшаухалланы Айтек патчахны аскерини генералы да болгъанды.

Ата джурт къазауатны заманында да къарачайлыла Джуртларына кертиликлерин танытхандыла. Джигит сермешиб, къазауатны ал джылларында огъуна джыйырмадан аслам къарачайлы «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелгенди. Алай а аланы арасындан барыбыз да билген тыйгъыч бла джангыз белгили танкист Багъатырланы Харун саугъасын алгъанды. 1965-чи джыл Къасайланы Османнга «Совет Союзну Джигити» деген ат берилгенди. Тюзлюк орнун табыб къазауатдан сора эмда Эресей кеси къраллыгъын бегитгенинде, «Эресей Федерацияны Джигити» деген атха тогъуз джашыбыз  ие болуб, алтын джулдузларын алгъандыла.

Ата джурт къазауатны заманында къарачай партизан джашла Белоруссияда асланлача сермешиб, миллетлерини атларын махтау бла айтдыргъандыла. Аланы джигитликлерине сый бере, Къасайланы Османны, Къаракетланы Юнюсню, Хайыркъызланы Кичибатырны атларын партизан бёлеклеге атагъандыла. Къарачай-Черкесияны халкъы бу джигит уланларыбыз бла ёхтемленирге эркинди.

Джуртларындан кёчюрюлюб къыйынлыкъ сынагъан джылларында да джангыз къарачайлыланы арасында Социалист Урунууну Джигити ат бла саугъаланнган юч къыз болгъанды. Онбешибиз а кёчгюнчюлюкде къралны  баш саугъасына - Ленинни орденине - ие болгъанды. Урунууну Джигитлери уа Шидакъланы Патия, Къобанланы Нузула бла Абдуллаланы Тамарадыла. Андан сора, туугъан Джуртубузгъа къайтханыкъда, алтын джулдузланы Ёзденланы Добай, Черкесланы Магомет бла Байрамкъулланы Зухра алдыла. Эл мюлкде джетишимлери ючюн СССР-ни Баш Советини депутаты Хачирланы Исмаил Совет Союзну Министерстволарыны Советини кърал саугъасын алгъанды.  Аскерде къуллукъ этиб уллу джетишимлеге армияны генералы Семенланы Владимир, генерал-полковник Махаметланы Солтан, миллет гвардияны генерал-лейтенанты Боташланы Казимир, авиацияны генерал-майору  Боташланы Къанамат эмда башхала джетгендиле. Аланы атлары бютеу къралгъа белгилидиле.

Эресейни кючю бла иннет, окъуу, илму джаны бла миллетни билими ёсгенди. Эресей бла Европаны окъууда джетишимлери бла толу шагъырей болургъа мадар табылады. Аны тамалында белгили адамларыбыз да ёсгендиле. Дудаланы Ислам къарачайлыланы арасында биринчи баш билим алгъанды. Кесини инженерлик усталыгъын кёргюзе, талай темир джол кёпюр эмда энчи Ростовдагъы белгили кёпюрню ишлегенди. Европаны окъууда джетишимлерин миллетге Кърымшаухалланы Ислам  сингдириб кюрешгенди. Ол белгили джазыучу, суратчы, Эресейни кёб онглу адамлары бла тенглик тутханды.

Революциягъа дери миллетни арасында окъууну джайгъан адамларыбыз Байрамукъланы Илияс, Халилланы Хызыр, Токъланы Наны, Хубийланы Иммолат, Алийланы Умар, Хубийланы Ислам эмда башхала биринчи совет просветителле болгъандыла. Революциядан сора В.И. Ленин бла бирге Алийланы Умар ишлегенди. Кёб къарачайлы Эресей дараджада онглу алимле болгъандыла. Къаракетланы Салис РАН-ны Академиги,   Эбзеланы Борис бла Токъаланы Энвер илмуда энчи орун аладыла. Эбзе улу кёб джылланы  РФ-ны Конституцион сюдюню сюдюсю болуб ишлегенди, Токъа улу да СССР бла РФ-ны кърал саугъаларына тыйыншлы болгъанды. А. Микоян бла бирге авиаконструктор Гаджаланы Маджир да ишлеб, кёб онглу ишлери бла белгилиди.

Къарачай миллетни бютеу джетишимлери Къарачайны Эресейге къошулгъаны бла байламлыды. Биз, не заманда да разылыгъыбызны билдире эсибизде тутабыз миллетибизге джан аурутуб, кёлтюргюч болуб, алгъа элтген адамланы - Петрусевични, Очаповскийни, Невскаяны, Алексееваны, Студенецкаяны эмда башхаланы.

Къарачайлыла Эресейге берген антларына кертиликлерин Совет Союз чачылгъан кёзюуде да танытхандыла. Сепаратистле къралда миллетни чайкъаб башлагъанларында къарачайлыла Эресей бла бирге боллукъларын ачыкъ айтхандыла. Ол кёзюуде миллет: «Мы были всегда с Россией, мы верны России, мы будем с Россией всегда. Россия наша страна, как наши предки мы будем верно служить и защищать её», - деген оюмну тутуб, къайсыгъа да билдиргендиле.

Къарачайны Эресейге къошулгъаныны уллу прогрессив магъанасы болгъанды. Ол иш ачханды «Эресейге терезе». Аны кючю бла биз эресейчи эмда Европа маданият бла танышыб кесибизни алан тин байлыгъыбызны къайтаргъанбыз.

Къарачай миллетни Эресейге къошулгъаныны юбилейи иги адет болуб, джамагъатха сингиб, хар онджыллыкъдан этген джетишимлерибизни эсеблерин чыгъарыргъа чурум болур деб, ышанама.

    ТЕБУЛАНЫ Рамазан.