Кёб болмай Байчораланы Мариям атлы Къарачай-Черкес кърал тарих-маданият эмда табигъат музейни-заповедникни сурат галереясында Къарачайны Эресейге къошулгъаныны 190-джыллыгъына аталгъан кёрмюч ачылды.

Ол ачылгъан кюн творчество интеллигенцияны, джамагъат организацияланы келечилери, тарихчиле, суратчыла дагъыда башхала тарих бла байламлы кёрмючню юсюнден кёллерине келгенни айтдыла. Аны джаш суратчы сурат галереяны къуллукъчусу Батчаланы Зульфа ачды.

- Бюгюн сизге теджелген сурат композицияда 60 чыгъарма барды, - деди ол. – Кёб миллетли  Къарачай-Черкес Республиканы фахмулу суратчыларыны ишлери бла шагъырей болургъа мадар табарыкъсыз. Аны бла бирге музей-заповедникни сурат галереясыны фондундан ишле да бардыла былайда. Айтыргъа, живопись, графика, чеканка, пейзаж, натюрморт, сюжет композицияла теджелгендиле бу кёрмючде. Бизни муратыбыз тарихни суратлагъан чыгъармала бла бирге джашагъан Джуртубузну ариулугъун, табигъатын, аны фахмулу  адамларын эмда миллетлени шохлукъларын кёргюзюудю.

Кертиси бла да, кёрмючде тюрлю-тюрлю миллетлени чыгъармаларын кёрюрге боллукъду. Х. Кърымшаухал улуну, М. Чома улуну, П. Ёзден улуну, У. Мижа улуну, К. Француз улуну, Ф. Марковну, А. Суфрадзени, Ю. Кардановну, Н. Крицкийни. Юч суратчы тиширыуну чыгъармалары да  орун алгъандыла кёрмючде – Батчаланы Зульфаны, Аджиланы Валяны, Орлова Ираиданы.

Кёб миллетли республиканы суратчылары кеслерини чыгъармаларында джуртубузну джашауун, тарихин, турмушун ангылагъанларыча суратлагъандыла. Аны бла бирге адамланы кийимлери, кеслерин тутханлары, келгенлеге тюбегенлери, къарамлары, атламлары дегенча затланы да кёргюзгендиле суратчыла.

- 190 джыл мындан алгъа болгъан ишле бла байламлыды бюгюн ачылгъан кёрмюч, - деди Къарачай илму-тинтиу институтну директору, тарих илмуланы кандидаты Шаманланы Ибрагим. – Бу кёрмючде кёб сейир сурат барды. Ала 12 сагъатны баргъан Хасаука урушну юсюнден эмда андан сора болгъан ишледен хапар айтадыла. Аууз-герги (октябрь) айны 20-да генерал Г. Эммануэлни башчылыгъы бла 1500 аскерчи Къарачайгъа келгенди. Ол кёзюуде Къарачайны  олийи Кърымшаухал улу 500 адамдан къуралгъан аскери бла патчах аскерге къаджау тургъанды. 12 сагъатны ичинде Уллу Хасаука бла Гитче Хасаука таулада баргъан урушну кёзюуюнде эки джанындан да адамла ёлгендиле. Къарачайны акъылман къартлары Кърымшаухал улуну башчылыгъы бла, хурттак миллетни уллу къралгъа къаршчы тургъанын магъанасыз ишге санаб, джарашыулулукъну джолуна турадыла. Экинчи кюн Эммануэлни аскери Къарт-Джуртха джууукълашыр кёзюуге, аны аллына Къарачайны делегациясы чыгъады. Келишиуню тамалында Къарачай Эресейни къурамына киреди.

- Бизни ата-бабаларыбыз, Эресейни къурамына кириб, миллетни къырдырмай сакълагъандыла. Бек акъыл иш этгендиле, - деди «Къарачай-алан халкъ» джамагъат бирлешликни председателини орунбасары Боташланы Сулейман хаджи. – Андан бери ётген заманны ичинде къарачай миллет сёзюне ие болгъанлай келеди. Кесини уллу Ата джуртуна кертиди, анга чексиз берилмеклигин, сюймеклигин да кёргюзюр ючюн къалмагъанды.

Кёрмючде Къарачай халкъны конгрессини председатели Халкечланы Къады хаджи, тарих илмуланы доктору Эрикгенланы Фатима дагъыда башхала, сёлешиб, хар джетген тёлю ётген джолубузну, тарихибизни билирге тыйыншлысын айтдыла.

- Сёзсюз да, кёб ашхы чыгъарма теджелгенди бюгюн кёрмючде, - деди Эресейни махтаулу суратчысы Мижаланы Умар. – Аланы бир къаууму бла былайда джыйылгъанланы шагъырей болгъанларына сёз да джокъду. Алай а аланы ичлеринде фондлада туруб, эртдеден бери киши да кёрмей тургъанла да бардыла. Сёз ючюн, мен Ёзденланы Билялны чеканкаларын биринчи кере кёреме. Сау болсунла бу кёрмючню къурагъанла, бек иги чыгъармаланы теджегендиле бизге.

Андан ары сёзюнде Мижаланы Умар, Хасаукада болгъан ишле бла байламлы теманы суратлау бла кюрешген суратчыла ол излегенча кёб болмагъанларын да айтды.

- Бу темагъа  эс бёллюкле мындан ары да чыгъарла деб турама, - деди Умар. – Салыннган суратла кёб тюлдюле…

Беглиги суратчы айтханда да барды магъана. Алай а болгъан ишлени эсге алсанг, суратланы азлыкъларын ангылайса. Айтыргъа, кёрмючню биринчи залыны тёрюнде кёб болмай дуниядан кетген фахмулу суратчы Чомаланы Мекерни «Тамада» деген сураты тагъылыбды. Совет къралны цензурасы бийлик этген кёзюуде бу суратны салгъаны ючюн, Мекерни кёб къыйнагъандыла. Талай джылны мындан алгъа Чома улу ол заманланы эсге тюшюрюб, былай айтхан эди: «Мени былайда ишлерге къоймагъанлары амалтын, Къарачай-Черкесиядан кетиб, Ставрополь крайда Суратчыланы союзуна кирген эдим».

Бюгюнлюкде ол заманладан къутулгъан суратчыла тарих тема бла байламлы чыгъармалагъа джашау бериб башлагъандыла.

- Французланы Казбекни «Хасаука – кесамат», «Кърымшаухалланы Ислам»; Мижаланы Умарны «Хасаука», «Бизни къуршалагъандыла»; джаш суратчы къыз Батчаланы Зульфаны «Джангырыу», «Мамыр кесамат», «Ёмюрлюкге джол» деген суратларыны къатлары бла сансыз ётюб кетеллик тюлсе.

Биз бюгюнлюкде джер юсюнде эм онглу, эм кючлю къралны биринде - Эресей Федерацияда – джашайбыз. Бизни Ата джуртубуз бизге эм ариуду, эм багъалыды. Аны азатлыгъы ючюн аталарыбыз Уллу Ата джурт къазауатда къан тёкгендиле. Керек болса, аны ючюн барыбыз да энтда ёрге турлукъбуз.

МАМЧУЛАНЫ Дина.