Совет Союзну джылларында КПСС-ни обкому эл мюлкге атаб кёб джыйылыу этиучен эди. Ма аллай джыйылыуланы биринде КПСС-ни крайкомуну эл мюлк бёлюмню тамадасы, тукъумун унутханма, сёлеше келиб, былай айтхан эди: «Къарачайлыла малчылыкъ санагъатны усталарыдыла. Къойлагъа, тууар маллагъа иги къарай биледиле. Джерчилик эмда башха санагъатлада уа джетишимли болалмайдыла: аладан уллу хапарлары джокъду. Ол себебден малчылыкъ санагъат бла кюрешсинле да, джетишимли болсунла…»
Джыйылыуда тюрлю-тюрлю миллетлени келечилери бар эдиле. Артыкъ да бек къарачай джашла кёб эдиле. Аланы бир къауумлары совхозланы директорлары, колхозланы председателлери болуб ишлей эдиле. Аладан сора да агрономла, зоотехникле да бар эдиле. Аладан бири, ёрге туруб «бюгюн сиз айтхан тюз тюлдю. Къарачай джашланы арасында да бардыла джерчилик санагъатда джетишимле этгенле», деб айталмады.
Гитче Къарачай районда элчи-фермер мюлкню тамадасы Каппушланы Исмаилны джашы Хусей бла тюбешиб, ишини юсюнден ушакъ этгенимде, КПСС-ни крайкомуну къуллукъчусуну джыйылыуда айтхан сёзлери эсиме тюшюб, «сен бек джангылгъан кёре эдим», дедим ичимден анга. Джыл сайын Каппуш улу орта тергеу бла сугъарылмагъан таулу джерледе хар гектардан 40 центнер арпа, 55 центнер будай, 350 центнер гардош алыучанды. Бир-бир джыллада уа бу кёргюзюмледен эсе аслам алгъаны да болады. Сёз ючюн, талай джылны мындан алгъа хар гектардан 400 центнерден гардош алгъан эди. Аны да минерал ашауну мардасы бла бере.
Каппушланы Исмаил бла аны юй бийчеси Аминат юч къыз бла бир джашны ёсдюргендиле. Бары да сау-эсендиле. Ата бла ана пенсионерледиле. Къызла уа, ёсюб джетиб, бирери бирер юйдеги тутады. Хусей да юйдегили болгъанды. Юй бийчеси Мадина бла ол беш сабийни ата-аналарыдыла. Уллу къызлары Динара, аны гитчеси Эльвира Ставрополь шахарда окъуб, билим алгъандыла. Бусагъатда бирер джерде ишлейдиле. Джашлары Хаджи-Мурат, джерчилик санагъатны сайлагъанды да, атасы Хусей бла ишлейди. Къызлары Айсурат Нарсанада медицина колледжде окъуйду, эм гитчелери Алимады да, ол алкъын сохтады. Кесигиз кёргенигизча, Хусей бла аны юй бийчеси Мадина юйдеги ёсдюрюуде юлгюлюдюле.
«Къызланы арасында ёсген джаш эрке болады» деучендиле. Хусей, юч къызны арасында ёссе да, эрке ёсмегенди. Атасы Исмаил бла анасы Аминат, Хусей джангыз джаш болуб, эрке ёсюб, бузулуб къалмасын деб, сабийликден огъуна къаты халда ёсдюргендиле. Школда да окъуй, юйде не тюрлю ишни да этиб тургъанды. Анга 11-чи классны да бошаргъа къоймагъандыла. Ючкекенде тёртюнчю номерли орта школда сегиз классны бошагъанлай огъуна, кёз туурабыздан джибермейик деб, кюндюз окъуугъа барыб, ингирде юйге къайтыб келе турурча этедиле. Башхача айтсакъ, Первомайскийде совхоз-техникумгъа окъургъа саладыла. Аны эки джылдан бошаб, ветеринарны усталыгъын алыб чыгъады. Алай а усталыгъы бла бир кюнню да ишлемегенди. Мюлкледе айлыкъ аз болгъаны себебли, юйге хайыр келтирир ючюн, Ючкекенде сынам-конструктор бюрода (ОКБ-да) диспетчер болуб ишлеб башлайды. Кесини тирилиги болгъан джашча танытханында, аны цехни тамадасы этедиле. Сагъатла чыгъаргъан цехге тёрт джылны тамадалыкъ этиб турады. Иши бла андан ары да ёсерик болур эди, Совет Союз чачылыб къалмаса. Чачылды. Эресей кеси кърал болду. Ишлей тургъан заводла, фабрикала да ишлерин тохтатдыла. Алада ишлегенле, башларына бош болуб, ишсиз къалдыла. Хусей да ишсиз къалгъанланы бири болады. Алай а эс ташлаб, юйге джыйылыб къалмайды. Табышлылыкъ ишле бла кюрешиб тебрейди. Талай джаш болуб, узакъ джерлеге барыб, джамагъатха керекли затланы, джюн халыдан тюрлю-тюрлю затланы этерча кеблени келтиредиле. Джюн бла кюрешгенле кёб боладыла. Кёблени заказларын толтура, тёрт джыл чакълы бир заманын джолоучулукъда ашырады.
- Табышлыкъ иш бла кюрешген алай тынч тюлдю, - дейди Хусей. – «Бёрюню аякълары асырайдыла» деген айтыугъа келишиб къалады табышлыкъ иш бла кюрешген адамны джашауу. Кече-кюн деб къарамай, джамагъатха керекли затланы къалайда табайым деб айланыб тураса. Ач да, сууукъ да боласа. Ол джылла къыйын джылла эдиле: кърал къатышыб тура эди. Юйюнгден чыкъгъан заманда ызыма сау-эсен къайтырма деб, айталмай эдинг. Ачханг болгъанын билселе, ол баргъан джерингде неда джолда ызынгдан тюшюб къалыучан эдиле криминал къауум. Кёб кере къыйынлыкъдан башыбызны кючден алгъанбыз. Биз джолоучулукъгъа талай адам болуб чыгъа эдик. Кесинг джангыз чыкъсанг а ызынга, юйюнге, къайтмай къаллыгъынга сёз джокъ эди.
Эрикген да, арыгъан да этген эдим айланыб тургъандан. Андан сора да хайыр да тюшмей эди. Бир джарлы мындан сора ачхам джокъду десе, бере эдим да къоя эдим ол излеген затны. Юйде да мени джолоучулукъгъа ашыра арыгъан эдиле. Бир къыйынлыкъгъа тюбегинчи тохтайым, табышлыкъ ишни къояйым, дедим да къойдум.
Ишлей юреннген адам бир кюнню бош туралмайды. Кърал иш джокъ. Энди не этейим деб тургъанлай, атам Исмаил, мен да болуша турурма, элчи-фермер мюлк къура, дегенинде, аны айтханын тюзге санаб, ийнекле къурадым. Ийнеклени санын 40-гъа джетдирген эдим. Танала, бузоула да кёб эдиле. Малчылыкъдан хайыр аллыкъма деб тургъанлайыма хайыр алалмай башладым. Ийнеклени сютлерин берир джер табмай эдим. Табсам да, учуз багъагъа таба эдим. Мюрзеу, бичен багъа эди. Сора къоранч тюшгюнчю малчылыкъны къояйым, дедим да къойдум. Иги ийнеклерим кёб эдиле. Кёлюм бармай тургъанлай, барын да сатдым да, аладан тюшген ачхагъа 100 гектар сабан алдым. Мен джерчилик бла кюршгенли 10 джылдан аслам болады.
Джерчилик санагъат бла кюрешгенли джашауда кесими орнуму табханымы ангыладым. Малчылыкъдан эсе, джерчилик тынчыракъды. Алай этгениме бюгюн-бюгече да сокъуранмайма…
Бюгюнлюкде Каппушланы Исмаилны джашы Хусейни 400 гектар сабаны барды. Ол да къайдады десегиз, Красный Курган элни кюн бетини башындады. Алайгъа Бургъустан таула дейдиле. Тенгиз бла тенглешдирсенг, ол джер 1000 метрден асламгъа мийикди. Аны не ючюн айтабыз? Тюбюнде Красный Курганда адам иссиликге тёзалмай турса, мында, башында, салкъын болуучанды. Алай бла былайы джерчилик санагъат бла кюреширге таб джерди. Джерни семизлигине уа сёз табаллыкъ тюлсе. Топурагъы къара топуракъды, къалынды. Эл мюлк культураны не тюрлюсюн да ёсдюрюрге боллукъду.
Совет Союзну джылларында мында – башында – эл болгъанды. Иги кесек адам да джашагъанды анда. Алай а кърал чачылгъанында, мында джашагъан адамла ишсиз болуб, бири да къалмай элни къоюб кетген эдиле. Андан бери 20 джылдан аслам болады. Джарагъан юйлени асламысы чачылгъанды. Чачылмай тургъанланы да, тёгереклерин уллу чегет алыб, кёз туурадан джашырыб турады. Энди былайыны иеси бир адамды: ол да Каппушланы Исмаилны джашы Хусейди. Совет Союзну джылларында ишленнген бир мекямны толусу бла сакълаб, аны кесине къош-юй этиб турады. Былайда мазаллы ындыр, талай склад да бардыла. Алагъа ремонт этиб, джыл сайын хайырландырыб турады.
Башында айтханыбызча, Каппуш улуну бусагъатда 400 гектар сабаны барды. Ма ол сабанда кюзлюк будай, джазлыкъ арпа, къудору, гардош, зынтхы ёсдюреди. Къайсы эл мюлк культураны алсакъ да, хар биринден уллу битим алады. Сёз ючюн, джазлыкъ арпадан, кюзлюк будайдан джыл сайын 40-55 центнер алыучанды гектар башындан. Былайда мен артыкъ да бек элчи-фермер мюлкню гардош бачхаларындан хапар айтыргъа излейме. Кесими джашауумда Совет Союзну джылларында, бусагъатда да гардош ёсдюрюу бла кюрешген кёб мюлкде болгъанма. Каппуш улуну гардош бачхаларын кёргенимде (бусагъатда бачхаланы къазыу барады) тюнюммю, тюшюммю болгъанын билмей къалдым. Мен кесими джашауумда аллай къалын битим берген бачхаланы кёрмегенме. Гардош асыры кёбден аякъ салыр джер джокъ эди. Сейири неди десегиз, гардошланы бары да бирча уллула, тёгерекле эдиле. Гардош къазыучу агрегатны ызындан иги кесек барсам да, бир гитче гардош кёрмедим. Гардошланы арасында бир килограмм, андан кёб чекгенле тюбер ючюн къалмай эдиле. Кеслери да къызылла эдиле.
- Бу гардошну сорту неди? – деб соргъанымда, Каппуш улу, ышара былай джууаб берди:
- Бу «Беллароза» сортлу гардошду, - деди ол. – Орта тергеу бла бу сортлу гардошдан джыл сайын хар гектардан 330 центнер битим алыучанма. Бир-бир джыллада андан да кёб береди. Эм кёб битим берген «Пикассо» сортлу гардошду. Хар гектардан 400 центнерге джууукъ битим чыгъыб кетиученди. Бу сортладан сора да «Удача» сортлу гардошну урлугъун салыучанма. Джерчилик санагъатда къаллай бир ишлей эсем да, бу юч сортдан кёб битим берген джокъду. Джаз айлада Удмуртиягъа барыб, 50 гектаргъа джетерча юч сортдан да урлукъ алыб келген эдик. Бир килограмм урлукъну багъасы 20 сомдан аслам эди. Джолгъа да иги кесек ачха джойгъан эдик. Биз тергегеннге кёре, урлукъгъа, джолгъа, минерал ашаугъа, отлукъгъа джойгъан ачхабыздан сора да кесибизге иги кесек хайыр тюшерикди. Бусагъатда бир килограмм гардошну 13-шер сомдан сатабыз.
Джазлыкъ арпаны, кюзлюк будайны да сатыб, иги хайыр тюшюргенбиз. Будайыбыз тёртюнчю класслыды: андан ун тартыргъа боллукъду. Къудору бачхаларыбыз да иги битгенча кёрюнедиле.
Бусагъатда, башында айтханыбызча, гардош бачхаланы къазыу къызыудады. Каппуш улу айтханнга кёре, 50 гектарны битимин 30 кюннге толусу бла джыйыб бошарыкъдыла. Аны да кюнле бузулмай турсала. Гардош джыйыугъа 30 адам къошулгъанды. Битим джыйыу бошалса, гардош джыйыучула 1000 тонна джыйсала, 900 минг сом аллыкъдыла. Андан аслам джыйсала, андан да аслам аллыкъдыла.
Бусагъатда къайсы эл мюлк культураны алсанг да, минерал ашаусуз ол уллу битим берлик тюлдю. Каппуш улу минерал ашауну мардасы бла береди: 250 килограмм нитроаммофос береди гектар гардош бачхагъа. Андан кёб берсенг, Каппуш улуну айтханына кёре, гардошну ичи къаралыб къалады. Аллай гардошну сатаргъа болмайды: адамны саулугъуна зараны тиерикди аны. Каппуш улу Уллу Алахха ийнаннган адамды: биреуге заран салгъандан эсе, кесине саллыкъды. Техникасы джетишеди. Аны биргесине эгечинден туугъан Эбзеланы Ислам, джашы Хаджи-Мурат, Бостанланы Таулан, Кулешов Сергей ишлейдиле. Джер сюрген да, урлукъ атхан да, битим джыйгъан да, къазгъан да, ташыгъан да ала этедиле.
- Ишибиз мындан да иги барлыкъ эди, кесибизге да уллу хайыр тюшюрлюк эдик, - дейди Каппушланы Хусей. – Солярканы, техниканы, минерал ашауланы багъалыкълары бизни ишибизге джарсыу салыб, иги хайыр тюшюрюрге къоймайдыла. Сёз ючюн, бир литр солярканы багъасы 40 сомдан атлагъанды. Аны бир литрин алыр ючюн 5 килограмм будай неда 3-4 килограмм гардош сатаргъа керекбиз. Будайны бир килограммын 8 сомдан, гардошну килограммын 13 сомдан сатханбыз, сатабыз.
Каппуш улу башчылыкъ этген элчи-фермер мюлкню гардош бачхаларындан кете тебреб, Совет Союзну джылларында КПСС-ни крайкомуну джууаблы къуллукъчусуну: «Къарачайлыла уста малчыладыла, джерчилик санагъатда уа джетишимли болаллыкъ тюлдюле», - дегени эсиме тюшдю да, кёлюме былай келди: «Къарачайлыла, малчылыкъдача, джерчиликде да керти усталадыла. Аллагъа толу эркинлик берсенг, не санагъатда да джетишимли боллукъдула…»
Джыйылыуда тюрлю-тюрлю миллетлени келечилери бар эдиле. Артыкъ да бек къарачай джашла кёб эдиле. Аланы бир къауумлары совхозланы директорлары, колхозланы председателлери болуб ишлей эдиле. Аладан сора да агрономла, зоотехникле да бар эдиле. Аладан бири, ёрге туруб «бюгюн сиз айтхан тюз тюлдю. Къарачай джашланы арасында да бардыла джерчилик санагъатда джетишимле этгенле», деб айталмады.
Гитче Къарачай районда элчи-фермер мюлкню тамадасы Каппушланы Исмаилны джашы Хусей бла тюбешиб, ишини юсюнден ушакъ этгенимде, КПСС-ни крайкомуну къуллукъчусуну джыйылыуда айтхан сёзлери эсиме тюшюб, «сен бек джангылгъан кёре эдим», дедим ичимден анга. Джыл сайын Каппуш улу орта тергеу бла сугъарылмагъан таулу джерледе хар гектардан 40 центнер арпа, 55 центнер будай, 350 центнер гардош алыучанды. Бир-бир джыллада уа бу кёргюзюмледен эсе аслам алгъаны да болады. Сёз ючюн, талай джылны мындан алгъа хар гектардан 400 центнерден гардош алгъан эди. Аны да минерал ашауну мардасы бла бере.
Каппушланы Исмаил бла аны юй бийчеси Аминат юч къыз бла бир джашны ёсдюргендиле. Бары да сау-эсендиле. Ата бла ана пенсионерледиле. Къызла уа, ёсюб джетиб, бирери бирер юйдеги тутады. Хусей да юйдегили болгъанды. Юй бийчеси Мадина бла ол беш сабийни ата-аналарыдыла. Уллу къызлары Динара, аны гитчеси Эльвира Ставрополь шахарда окъуб, билим алгъандыла. Бусагъатда бирер джерде ишлейдиле. Джашлары Хаджи-Мурат, джерчилик санагъатны сайлагъанды да, атасы Хусей бла ишлейди. Къызлары Айсурат Нарсанада медицина колледжде окъуйду, эм гитчелери Алимады да, ол алкъын сохтады. Кесигиз кёргенигизча, Хусей бла аны юй бийчеси Мадина юйдеги ёсдюрюуде юлгюлюдюле.
«Къызланы арасында ёсген джаш эрке болады» деучендиле. Хусей, юч къызны арасында ёссе да, эрке ёсмегенди. Атасы Исмаил бла анасы Аминат, Хусей джангыз джаш болуб, эрке ёсюб, бузулуб къалмасын деб, сабийликден огъуна къаты халда ёсдюргендиле. Школда да окъуй, юйде не тюрлю ишни да этиб тургъанды. Анга 11-чи классны да бошаргъа къоймагъандыла. Ючкекенде тёртюнчю номерли орта школда сегиз классны бошагъанлай огъуна, кёз туурабыздан джибермейик деб, кюндюз окъуугъа барыб, ингирде юйге къайтыб келе турурча этедиле. Башхача айтсакъ, Первомайскийде совхоз-техникумгъа окъургъа саладыла. Аны эки джылдан бошаб, ветеринарны усталыгъын алыб чыгъады. Алай а усталыгъы бла бир кюнню да ишлемегенди. Мюлкледе айлыкъ аз болгъаны себебли, юйге хайыр келтирир ючюн, Ючкекенде сынам-конструктор бюрода (ОКБ-да) диспетчер болуб ишлеб башлайды. Кесини тирилиги болгъан джашча танытханында, аны цехни тамадасы этедиле. Сагъатла чыгъаргъан цехге тёрт джылны тамадалыкъ этиб турады. Иши бла андан ары да ёсерик болур эди, Совет Союз чачылыб къалмаса. Чачылды. Эресей кеси кърал болду. Ишлей тургъан заводла, фабрикала да ишлерин тохтатдыла. Алада ишлегенле, башларына бош болуб, ишсиз къалдыла. Хусей да ишсиз къалгъанланы бири болады. Алай а эс ташлаб, юйге джыйылыб къалмайды. Табышлылыкъ ишле бла кюрешиб тебрейди. Талай джаш болуб, узакъ джерлеге барыб, джамагъатха керекли затланы, джюн халыдан тюрлю-тюрлю затланы этерча кеблени келтиредиле. Джюн бла кюрешгенле кёб боладыла. Кёблени заказларын толтура, тёрт джыл чакълы бир заманын джолоучулукъда ашырады.
- Табышлыкъ иш бла кюрешген алай тынч тюлдю, - дейди Хусей. – «Бёрюню аякълары асырайдыла» деген айтыугъа келишиб къалады табышлыкъ иш бла кюрешген адамны джашауу. Кече-кюн деб къарамай, джамагъатха керекли затланы къалайда табайым деб айланыб тураса. Ач да, сууукъ да боласа. Ол джылла къыйын джылла эдиле: кърал къатышыб тура эди. Юйюнгден чыкъгъан заманда ызыма сау-эсен къайтырма деб, айталмай эдинг. Ачханг болгъанын билселе, ол баргъан джерингде неда джолда ызынгдан тюшюб къалыучан эдиле криминал къауум. Кёб кере къыйынлыкъдан башыбызны кючден алгъанбыз. Биз джолоучулукъгъа талай адам болуб чыгъа эдик. Кесинг джангыз чыкъсанг а ызынга, юйюнге, къайтмай къаллыгъынга сёз джокъ эди.
Эрикген да, арыгъан да этген эдим айланыб тургъандан. Андан сора да хайыр да тюшмей эди. Бир джарлы мындан сора ачхам джокъду десе, бере эдим да къоя эдим ол излеген затны. Юйде да мени джолоучулукъгъа ашыра арыгъан эдиле. Бир къыйынлыкъгъа тюбегинчи тохтайым, табышлыкъ ишни къояйым, дедим да къойдум.
Ишлей юреннген адам бир кюнню бош туралмайды. Кърал иш джокъ. Энди не этейим деб тургъанлай, атам Исмаил, мен да болуша турурма, элчи-фермер мюлк къура, дегенинде, аны айтханын тюзге санаб, ийнекле къурадым. Ийнеклени санын 40-гъа джетдирген эдим. Танала, бузоула да кёб эдиле. Малчылыкъдан хайыр аллыкъма деб тургъанлайыма хайыр алалмай башладым. Ийнеклени сютлерин берир джер табмай эдим. Табсам да, учуз багъагъа таба эдим. Мюрзеу, бичен багъа эди. Сора къоранч тюшгюнчю малчылыкъны къояйым, дедим да къойдум. Иги ийнеклерим кёб эдиле. Кёлюм бармай тургъанлай, барын да сатдым да, аладан тюшген ачхагъа 100 гектар сабан алдым. Мен джерчилик бла кюршгенли 10 джылдан аслам болады.
Джерчилик санагъат бла кюрешгенли джашауда кесими орнуму табханымы ангыладым. Малчылыкъдан эсе, джерчилик тынчыракъды. Алай этгениме бюгюн-бюгече да сокъуранмайма…
Бюгюнлюкде Каппушланы Исмаилны джашы Хусейни 400 гектар сабаны барды. Ол да къайдады десегиз, Красный Курган элни кюн бетини башындады. Алайгъа Бургъустан таула дейдиле. Тенгиз бла тенглешдирсенг, ол джер 1000 метрден асламгъа мийикди. Аны не ючюн айтабыз? Тюбюнде Красный Курганда адам иссиликге тёзалмай турса, мында, башында, салкъын болуучанды. Алай бла былайы джерчилик санагъат бла кюреширге таб джерди. Джерни семизлигине уа сёз табаллыкъ тюлсе. Топурагъы къара топуракъды, къалынды. Эл мюлк культураны не тюрлюсюн да ёсдюрюрге боллукъду.
Совет Союзну джылларында мында – башында – эл болгъанды. Иги кесек адам да джашагъанды анда. Алай а кърал чачылгъанында, мында джашагъан адамла ишсиз болуб, бири да къалмай элни къоюб кетген эдиле. Андан бери 20 джылдан аслам болады. Джарагъан юйлени асламысы чачылгъанды. Чачылмай тургъанланы да, тёгереклерин уллу чегет алыб, кёз туурадан джашырыб турады. Энди былайыны иеси бир адамды: ол да Каппушланы Исмаилны джашы Хусейди. Совет Союзну джылларында ишленнген бир мекямны толусу бла сакълаб, аны кесине къош-юй этиб турады. Былайда мазаллы ындыр, талай склад да бардыла. Алагъа ремонт этиб, джыл сайын хайырландырыб турады.
Башында айтханыбызча, Каппуш улуну бусагъатда 400 гектар сабаны барды. Ма ол сабанда кюзлюк будай, джазлыкъ арпа, къудору, гардош, зынтхы ёсдюреди. Къайсы эл мюлк культураны алсакъ да, хар биринден уллу битим алады. Сёз ючюн, джазлыкъ арпадан, кюзлюк будайдан джыл сайын 40-55 центнер алыучанды гектар башындан. Былайда мен артыкъ да бек элчи-фермер мюлкню гардош бачхаларындан хапар айтыргъа излейме. Кесими джашауумда Совет Союзну джылларында, бусагъатда да гардош ёсдюрюу бла кюрешген кёб мюлкде болгъанма. Каппуш улуну гардош бачхаларын кёргенимде (бусагъатда бачхаланы къазыу барады) тюнюммю, тюшюммю болгъанын билмей къалдым. Мен кесими джашауумда аллай къалын битим берген бачхаланы кёрмегенме. Гардош асыры кёбден аякъ салыр джер джокъ эди. Сейири неди десегиз, гардошланы бары да бирча уллула, тёгерекле эдиле. Гардош къазыучу агрегатны ызындан иги кесек барсам да, бир гитче гардош кёрмедим. Гардошланы арасында бир килограмм, андан кёб чекгенле тюбер ючюн къалмай эдиле. Кеслери да къызылла эдиле.
- Бу гардошну сорту неди? – деб соргъанымда, Каппуш улу, ышара былай джууаб берди:
- Бу «Беллароза» сортлу гардошду, - деди ол. – Орта тергеу бла бу сортлу гардошдан джыл сайын хар гектардан 330 центнер битим алыучанма. Бир-бир джыллада андан да кёб береди. Эм кёб битим берген «Пикассо» сортлу гардошду. Хар гектардан 400 центнерге джууукъ битим чыгъыб кетиученди. Бу сортладан сора да «Удача» сортлу гардошну урлугъун салыучанма. Джерчилик санагъатда къаллай бир ишлей эсем да, бу юч сортдан кёб битим берген джокъду. Джаз айлада Удмуртиягъа барыб, 50 гектаргъа джетерча юч сортдан да урлукъ алыб келген эдик. Бир килограмм урлукъну багъасы 20 сомдан аслам эди. Джолгъа да иги кесек ачха джойгъан эдик. Биз тергегеннге кёре, урлукъгъа, джолгъа, минерал ашаугъа, отлукъгъа джойгъан ачхабыздан сора да кесибизге иги кесек хайыр тюшерикди. Бусагъатда бир килограмм гардошну 13-шер сомдан сатабыз.
Джазлыкъ арпаны, кюзлюк будайны да сатыб, иги хайыр тюшюргенбиз. Будайыбыз тёртюнчю класслыды: андан ун тартыргъа боллукъду. Къудору бачхаларыбыз да иги битгенча кёрюнедиле.
Бусагъатда, башында айтханыбызча, гардош бачхаланы къазыу къызыудады. Каппуш улу айтханнга кёре, 50 гектарны битимин 30 кюннге толусу бла джыйыб бошарыкъдыла. Аны да кюнле бузулмай турсала. Гардош джыйыугъа 30 адам къошулгъанды. Битим джыйыу бошалса, гардош джыйыучула 1000 тонна джыйсала, 900 минг сом аллыкъдыла. Андан аслам джыйсала, андан да аслам аллыкъдыла.
Бусагъатда къайсы эл мюлк культураны алсанг да, минерал ашаусуз ол уллу битим берлик тюлдю. Каппуш улу минерал ашауну мардасы бла береди: 250 килограмм нитроаммофос береди гектар гардош бачхагъа. Андан кёб берсенг, Каппуш улуну айтханына кёре, гардошну ичи къаралыб къалады. Аллай гардошну сатаргъа болмайды: адамны саулугъуна зараны тиерикди аны. Каппуш улу Уллу Алахха ийнаннган адамды: биреуге заран салгъандан эсе, кесине саллыкъды. Техникасы джетишеди. Аны биргесине эгечинден туугъан Эбзеланы Ислам, джашы Хаджи-Мурат, Бостанланы Таулан, Кулешов Сергей ишлейдиле. Джер сюрген да, урлукъ атхан да, битим джыйгъан да, къазгъан да, ташыгъан да ала этедиле.
- Ишибиз мындан да иги барлыкъ эди, кесибизге да уллу хайыр тюшюрлюк эдик, - дейди Каппушланы Хусей. – Солярканы, техниканы, минерал ашауланы багъалыкълары бизни ишибизге джарсыу салыб, иги хайыр тюшюрюрге къоймайдыла. Сёз ючюн, бир литр солярканы багъасы 40 сомдан атлагъанды. Аны бир литрин алыр ючюн 5 килограмм будай неда 3-4 килограмм гардош сатаргъа керекбиз. Будайны бир килограммын 8 сомдан, гардошну килограммын 13 сомдан сатханбыз, сатабыз.
Каппуш улу башчылыкъ этген элчи-фермер мюлкню гардош бачхаларындан кете тебреб, Совет Союзну джылларында КПСС-ни крайкомуну джууаблы къуллукъчусуну: «Къарачайлыла уста малчыладыла, джерчилик санагъатда уа джетишимли болаллыкъ тюлдюле», - дегени эсиме тюшдю да, кёлюме былай келди: «Къарачайлыла, малчылыкъдача, джерчиликде да керти усталадыла. Аллагъа толу эркинлик берсенг, не санагъатда да джетишимли боллукъдула…»
КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
{jcomments}
