Биджиланы Оштурну джашы Мухаммат 1928-чи джыл къыркъар (август) айны 8-де Уллу Къарачайны ара элинде – Учкуланда - Биджиланы Мамушайны джашы Оштур бла Чотчаланы Юсюпню къызы Айшатны огъурлу юйдегилеринде тёртюнчю, мухур, балалары болуб джаратылгъанды дуниягъа. Атасы Оштурну билими уллу болгъанды. Ол XIX-чу ёмюрню ал джылларында гимназияны айырмагъа бошагъанды. Башын тутхан, рысхысы болгъан, кеси къыйыны бла джашагъан адам болгъанды.
Оштурну, саулай Гитче Къарачай бла Нарсанагъа айтылгъан аджири болгъанды. 1930-чу джыл, ол атына да миниб, бир элден бир элге бара тургъанлай, аллына 3-4 атлы чыкъгъандыла. Аланы бири эллени бирини советини тамадасы болгъанды - бир большевик къарачайлы. Кёбден бери кёзю къараб тургъан болур эди: «Атынгы меннге бер», - дегенди. Оштур берирге унамагъанды. Ол а, герохун чыгъарыб Оштурну уруб, ёлтюрюб къойгъанды. Ма аллай къыйынлыкъла болгъандыла ол заманда. Баш иесиз къалгъан Айшат тёрт баласы бла – Балдан, Билял, Зухра, Мухаммат (Зухра кёб турмай ауушханды) - къалгъанды. Мухамматха ол заманда 2 джыл болгъанды. Бек къыйналыб ёсдюргенди ана балалаларын. Уллу Ата джурт къазауатны заманында, Къызыл аскер немчаланы Къарачайдан сюргенден сора, сюргюннге дери колхозну къой фермасында Билял да, Мухаммат да ишлегендиле.
Орта Азияда, сюргюнде, 1943-чю джылдан 1947-чи джылгъа дери, элде къазауатны ёксюзлерини юйюню малларын кютюб тургъанды. Кавказда 3-чю классны бошаб кетген джаш Азияда 4-чю классха тёрт джылны малда ишлеб, алай баргъанды. 1951-чи джыл 7-чи классны бошаб, Джамбулда эл мюлк техникумгъа кириб, аны айырмагъа тауусуб чыкъгъанды. 1953-чю джылдан башлаб, миллетибиз Ата джуртуна къайтхынчы, колхозлада ферманы тамадасы, зоотехник, бригадир болуб ишлегенди.
Ата джуртубузда – аллында «Джёгетей» совхозну Къойданда бёлюмюнде 7 джылны, Къызыл партизанла атлы колхозда 32 джылны зоотехник болуб тургъанды.
1957-чи джыл, Мухаммат кесини джашауун 19 джыл болгъан ариу, субай къызчыкъ бла - Байчораланы Бекирни къызы Назифат бла - байламлы этеди. (Керти дуниягъа кетгенди, джандетли болсун). Былагъа, беш сабийни береди Уллу Аллах саугъагъа – тёрт къыз бла бир джашны: Аминат, Люда, Лариса, Мадина, Ахмат. Уллу къызы Тамбийланы Аминатны юч сабийи - эки къызы бла бир джашы, экинчи къызы Къоркъмазланы Люданы эки джашы, ючюнчю Лайпанланы Ларисаны – бир джашы бардыла. Гитче къызы Ёзденланы Мадинаны джашы бла къызы бардыла. Джашы Ахматны – келини Лайпанланы Фатима - эки къызы бла бир джашы бардыла. Бютеулей да Мухаммат бла Назифатны беш сабийлери, онбир туудукълары, бир да туудукъдан туугъан – Аминатны джашы Асланны джашы Адам - бютеулей да тёлюсю 17 инсан боладыла.
Чам этиб, Мухамматха: «Да, алан, сени балаларынг, туудукъларынг бир талай бардыла, амма туудукъдан туугъан – джангыз, Адамчыкъ!» Ол да ышыра, кёзлери да джылтыраб: «Махар, бир ай да турмагъанлай Адамгъа энтда «адамчыкъ» къошуллукъду, андан сора къой да-къой, бир-бири ызындан «къуюллукъдула». Ахматны къызы Диананы да, бу кюнледе, элде бир иги юйдегини джашына (Къоркъмазладан) бергенбиз, - деб бошады сёзюн Мухаммат.
Сейирлиги уа неди десенг (къарт аталарына ушагъан болурла) туудукълары бары да - абаданлары – баш билим алгъандыла, ууакълары уа школда айырмагъа окъуйдула.
Аланы ичинде – врачла, юристле, экономистле… Былайда джашы Ахматны юсюнден асламыракъ айтыргъа тыйыншлыды. Ол 20 джылгъа джууукъну Къызыл партизанла атлы колхозну къалгъан «хуртагысыны» «СПК им. Красных партизан» мюлкню тамадасы болуб ишлейди. СПК-гъа 500-ден артыкъ ортакъчы (пайщик) киреди. Джери да 2500 гектардан асламды. Ортакъчылагъа мюрзеу, бичен заманында берилгенлей турады. Аны тышында да адамла, таб пайщикле болмагъанла да, 15-20 сотка джерчик – гардош салыргъа неда тауукъ ашха 3-5 центнер мюрзеу тилей барсала, аланы да къуру къайтармайды, таб ачха да алмайды. Сау болсун!
Мухамматха - 90 джыл! Аллай бир джылны джашагъаныны чуруму, мен ангылагъандан, эки затды. Биринчиси – юй бийчеси Назифат. Баш иеси эл мюлкде, малда урунуб, ишинде да атын иги джаны бла айтдырыб тургъаны аны хурметиди. Эртденбла эртде кетиб, кеч, адам тынчайыр заманнга дери ишде. Назифат да, беш баласын джарсытмай, юй джумушну да тыйыншлысыча этиб тургъанды. Мухамматха ишде да, джашауда да кюч берген – артына, юйюм къалай болады, джарсыймыды демегениди. Экинчиси, келини Фатима. Уллу Аллах бек аз тиширыугъа бергенди биргелей юч затны: ариулукъну, акъылны, игиликни. Мухамматны келини Фатима аллай тиширыуланы бириди. Мени акъылыма кёре, Уллу Аллах анга тёртюнчю, эм магъаналы затны да бергенди – насыбны! Насыблы тиширыуду Фатима.
«Къызладан башха кёрмейме, таб аладан да бек сюеме келиними. Мени бюгюннге дери джашатхан келинимди», - деди Мухаммат.
Мындан алда Мухамматны юсюнден хапар сорургъа Пристань элге барама. Бу элде 30 джылдан асламны ишлегенди биргаданы зоотехниги болуб. Бригадасында 9-10 минг къой, 2 минг тууар болгъанды. Къолунда 150 адамдан аслам ишлегенди – тууарчыла, къойчула, ийнек саууучула, ферма тамадала… Элде эки огъурлу къартха тюбейме – Болатчыланы Алихан бла Ёзденланы Солтаннга. Была да 90 джылгъа келишген къартла, экиси да кёб джылланы Мухамматны къолунда къойчула болуб ишлегендиле. Биринчи Алиханнга тюбейме, юйюне чакъырады, арбазында чай-пай да ичебиз; сора кёзюме къараб: «Маладес, бек иги адамны юсюнден джазаса газетге», - деди. (Арт 2-3 джылда Къызыл партизанла атлы колхозну бригадири Дураланы Азрет-Алийни, ферма башчысы Батрукъланы Паризатны, веттехниги Абазалыланы Чораны юслеринден «Къарачай» газетге статьяла джазгъан эдим. Алиханны аладан хапары бар эди). Бир да бир уллу сый берди Биджи улугъа да: «Къой да-къой, къайсы бирин айтайым - эркишилиги, адамлыгъы болгъан, сабыр, акъыллы, билимли…», - деди Алихан.
Ёзденланы Солтан да, Алиханча, бек уллу сый берди. «Джангыз бир этген игилигин юлгюге келтирейим, - деди Солтан. - Джетмишинчи джылла. Къой къозлау къызыу барады, алтотур (март) айны орта сюреми. Къошдан бир талай джаллаб, кёлден быргъыла бла суу келеди. Сууну быргъылагъа берген насос сынады да къалады. Къошну ичинде - къойла, джангы туугъан къозула, аланы, эшикге чыгъарыб, кёлге сюрюрге мадар джокъ. Не этерге билмей, къойчуланы бирине: «Атха мин да джорт Николаевкагъа, болумубузну айт да кел», - дейме. Ол да атха джер сала тургъанлай, Мухаммат бадарка бла (бадарка – бир ат джегилген, эки чархлы арба) къошха келиб къалады. Болумну кёргенинде: «Бусагъат мен алыб келейим слесарны», - деб, кетиб, бир 3 сагъатдан, 15 километр узакълыкъдан, слесарны алыб келди, атына да акъ тер уруб», – деб бошады сёзюн Солтан.
Эшта, хар зоотехник да эталмаз эди алай, деб айтыргъа боллукъду. Мени кесиме да кёб болушханды Мухаммат. Джаш адам, окъууну джангы бошаб келеме – Мухаммат Пристань элде – зоотехник, мени да Николаевка элни зоотехниги этедиле. Отчёт салыргъа, ол ишни былай, бу джумушну алай эт деб, кёб затха юретгенди мени. Мен анга джюрек разылыгъымы билдиреме. Мени айтырым: «Мухаммат, сени 100-джыллыкъ кюнюнгде Николаевка элни миллети, джыйылыб, къууанч этсин! Балаларынгы, туудукъларынгы… насыбларына бёлениб джаша!».
Ишни сюйген таулу киши «Ашхы уруннганы ючюн» деген медаль бла саугъаланнганды. Социалист эришиуню, коммунист урунууну да алчысы болгъанлай тургъанды. Аны архивинде Михаил Горбачев къол салгъан партияны Ставрополь крайкомуну Хурмет грамотасы да сакъланады.
Мухаммат ана тилибизни бек уста биледи, аныча бир сёлеше билге эдим, деб кёб кере келгенди кёлюме. Аны бир 5-6 айтханын (айтмышланы дейим) келтирейим:
1.Ашыкъмакълыкъ сокъурандырыр; тёзюмлюлюк къууандырыр.
2. Экеулен даулашса - акъыллы терс.
3. Учхара къалгъан иги болур тереннге киргенден.
4. Акъыллыны джюгю телини имбашында.
5. Хар айтылгъан сёзге тынгылагъан къулакъ барды.
6. Аманлыкъ этиб – игилик сакълама.
7. Бир тутдунг – ийме, ийдинг – ызындан сюрме.
Орта Азияда, сюргюнде, 1943-чю джылдан 1947-чи джылгъа дери, элде къазауатны ёксюзлерини юйюню малларын кютюб тургъанды. Кавказда 3-чю классны бошаб кетген джаш Азияда 4-чю классха тёрт джылны малда ишлеб, алай баргъанды. 1951-чи джыл 7-чи классны бошаб, Джамбулда эл мюлк техникумгъа кириб, аны айырмагъа тауусуб чыкъгъанды. 1953-чю джылдан башлаб, миллетибиз Ата джуртуна къайтхынчы, колхозлада ферманы тамадасы, зоотехник, бригадир болуб ишлегенди.
Ата джуртубузда – аллында «Джёгетей» совхозну Къойданда бёлюмюнде 7 джылны, Къызыл партизанла атлы колхозда 32 джылны зоотехник болуб тургъанды.
1957-чи джыл, Мухаммат кесини джашауун 19 джыл болгъан ариу, субай къызчыкъ бла - Байчораланы Бекирни къызы Назифат бла - байламлы этеди. (Керти дуниягъа кетгенди, джандетли болсун). Былагъа, беш сабийни береди Уллу Аллах саугъагъа – тёрт къыз бла бир джашны: Аминат, Люда, Лариса, Мадина, Ахмат. Уллу къызы Тамбийланы Аминатны юч сабийи - эки къызы бла бир джашы, экинчи къызы Къоркъмазланы Люданы эки джашы, ючюнчю Лайпанланы Ларисаны – бир джашы бардыла. Гитче къызы Ёзденланы Мадинаны джашы бла къызы бардыла. Джашы Ахматны – келини Лайпанланы Фатима - эки къызы бла бир джашы бардыла. Бютеулей да Мухаммат бла Назифатны беш сабийлери, онбир туудукълары, бир да туудукъдан туугъан – Аминатны джашы Асланны джашы Адам - бютеулей да тёлюсю 17 инсан боладыла.
Чам этиб, Мухамматха: «Да, алан, сени балаларынг, туудукъларынг бир талай бардыла, амма туудукъдан туугъан – джангыз, Адамчыкъ!» Ол да ышыра, кёзлери да джылтыраб: «Махар, бир ай да турмагъанлай Адамгъа энтда «адамчыкъ» къошуллукъду, андан сора къой да-къой, бир-бири ызындан «къуюллукъдула». Ахматны къызы Диананы да, бу кюнледе, элде бир иги юйдегини джашына (Къоркъмазладан) бергенбиз, - деб бошады сёзюн Мухаммат.
Сейирлиги уа неди десенг (къарт аталарына ушагъан болурла) туудукълары бары да - абаданлары – баш билим алгъандыла, ууакълары уа школда айырмагъа окъуйдула.
Аланы ичинде – врачла, юристле, экономистле… Былайда джашы Ахматны юсюнден асламыракъ айтыргъа тыйыншлыды. Ол 20 джылгъа джууукъну Къызыл партизанла атлы колхозну къалгъан «хуртагысыны» «СПК им. Красных партизан» мюлкню тамадасы болуб ишлейди. СПК-гъа 500-ден артыкъ ортакъчы (пайщик) киреди. Джери да 2500 гектардан асламды. Ортакъчылагъа мюрзеу, бичен заманында берилгенлей турады. Аны тышында да адамла, таб пайщикле болмагъанла да, 15-20 сотка джерчик – гардош салыргъа неда тауукъ ашха 3-5 центнер мюрзеу тилей барсала, аланы да къуру къайтармайды, таб ачха да алмайды. Сау болсун!
Мухамматха - 90 джыл! Аллай бир джылны джашагъаныны чуруму, мен ангылагъандан, эки затды. Биринчиси – юй бийчеси Назифат. Баш иеси эл мюлкде, малда урунуб, ишинде да атын иги джаны бла айтдырыб тургъаны аны хурметиди. Эртденбла эртде кетиб, кеч, адам тынчайыр заманнга дери ишде. Назифат да, беш баласын джарсытмай, юй джумушну да тыйыншлысыча этиб тургъанды. Мухамматха ишде да, джашауда да кюч берген – артына, юйюм къалай болады, джарсыймыды демегениди. Экинчиси, келини Фатима. Уллу Аллах бек аз тиширыугъа бергенди биргелей юч затны: ариулукъну, акъылны, игиликни. Мухамматны келини Фатима аллай тиширыуланы бириди. Мени акъылыма кёре, Уллу Аллах анга тёртюнчю, эм магъаналы затны да бергенди – насыбны! Насыблы тиширыуду Фатима.
«Къызладан башха кёрмейме, таб аладан да бек сюеме келиними. Мени бюгюннге дери джашатхан келинимди», - деди Мухаммат.
Мындан алда Мухамматны юсюнден хапар сорургъа Пристань элге барама. Бу элде 30 джылдан асламны ишлегенди биргаданы зоотехниги болуб. Бригадасында 9-10 минг къой, 2 минг тууар болгъанды. Къолунда 150 адамдан аслам ишлегенди – тууарчыла, къойчула, ийнек саууучула, ферма тамадала… Элде эки огъурлу къартха тюбейме – Болатчыланы Алихан бла Ёзденланы Солтаннга. Была да 90 джылгъа келишген къартла, экиси да кёб джылланы Мухамматны къолунда къойчула болуб ишлегендиле. Биринчи Алиханнга тюбейме, юйюне чакъырады, арбазында чай-пай да ичебиз; сора кёзюме къараб: «Маладес, бек иги адамны юсюнден джазаса газетге», - деди. (Арт 2-3 джылда Къызыл партизанла атлы колхозну бригадири Дураланы Азрет-Алийни, ферма башчысы Батрукъланы Паризатны, веттехниги Абазалыланы Чораны юслеринден «Къарачай» газетге статьяла джазгъан эдим. Алиханны аладан хапары бар эди). Бир да бир уллу сый берди Биджи улугъа да: «Къой да-къой, къайсы бирин айтайым - эркишилиги, адамлыгъы болгъан, сабыр, акъыллы, билимли…», - деди Алихан.
Ёзденланы Солтан да, Алиханча, бек уллу сый берди. «Джангыз бир этген игилигин юлгюге келтирейим, - деди Солтан. - Джетмишинчи джылла. Къой къозлау къызыу барады, алтотур (март) айны орта сюреми. Къошдан бир талай джаллаб, кёлден быргъыла бла суу келеди. Сууну быргъылагъа берген насос сынады да къалады. Къошну ичинде - къойла, джангы туугъан къозула, аланы, эшикге чыгъарыб, кёлге сюрюрге мадар джокъ. Не этерге билмей, къойчуланы бирине: «Атха мин да джорт Николаевкагъа, болумубузну айт да кел», - дейме. Ол да атха джер сала тургъанлай, Мухаммат бадарка бла (бадарка – бир ат джегилген, эки чархлы арба) къошха келиб къалады. Болумну кёргенинде: «Бусагъат мен алыб келейим слесарны», - деб, кетиб, бир 3 сагъатдан, 15 километр узакълыкъдан, слесарны алыб келди, атына да акъ тер уруб», – деб бошады сёзюн Солтан.
Эшта, хар зоотехник да эталмаз эди алай, деб айтыргъа боллукъду. Мени кесиме да кёб болушханды Мухаммат. Джаш адам, окъууну джангы бошаб келеме – Мухаммат Пристань элде – зоотехник, мени да Николаевка элни зоотехниги этедиле. Отчёт салыргъа, ол ишни былай, бу джумушну алай эт деб, кёб затха юретгенди мени. Мен анга джюрек разылыгъымы билдиреме. Мени айтырым: «Мухаммат, сени 100-джыллыкъ кюнюнгде Николаевка элни миллети, джыйылыб, къууанч этсин! Балаларынгы, туудукъларынгы… насыбларына бёлениб джаша!».
Ишни сюйген таулу киши «Ашхы уруннганы ючюн» деген медаль бла саугъаланнганды. Социалист эришиуню, коммунист урунууну да алчысы болгъанлай тургъанды. Аны архивинде Михаил Горбачев къол салгъан партияны Ставрополь крайкомуну Хурмет грамотасы да сакъланады.
Мухаммат ана тилибизни бек уста биледи, аныча бир сёлеше билге эдим, деб кёб кере келгенди кёлюме. Аны бир 5-6 айтханын (айтмышланы дейим) келтирейим:
1.Ашыкъмакълыкъ сокъурандырыр; тёзюмлюлюк къууандырыр.
2. Экеулен даулашса - акъыллы терс.
3. Учхара къалгъан иги болур тереннге киргенден.
4. Акъыллыны джюгю телини имбашында.
5. Хар айтылгъан сёзге тынгылагъан къулакъ барды.
6. Аманлыкъ этиб – игилик сакълама.
7. Бир тутдунг – ийме, ийдинг – ызындан сюрме.
ДЖАНКЁЗЛАНЫ Махар.
Николаевка эл.
{jcomments}
