Бир кече, Джагъанас элде уллу юйдегиси бла джашагъан чегет мюлкню тамадасы, бёлек заманны советге да башчылыкъ этиб тургъан Аджиланы Шерметни джашы Джюсюбню къабакъ эшиклери къагъылды. Немецле бу джерлени алгъанлы талай кюн бола эди. Кече арасында келген ким болду экен деб, къайгъы эте чыкъды. Эм алгъа эки атха кёзю илинди. Андан сора таныды Бирюков Гавриил Фёдорович бла джашы Иванны.
Ала Некрасов хуторда (бусагъатдагъы Знаменка эл) джашай эдиле. Темирчи Гавриил Фёдорович Джюсюбден иги огъуна тамада болса да, эртдеден бери тенглик джюрюте, бир-бирлерин джокълагъанлай тура эдиле. Къуру Джюсюб болуб да къалмай, ол ийгенди деб барыб, элчиледен кёбле атларына налла урдуруб келе эдиле. Эт джууукълача къучакъ-ийнакъ бола, юйге кирдиле. Аджи улуну бийчеси Байдымат да уяннган эди да, была олтургъан уллу бёлмеге атлаб, саламлашыб, къонакълагъа тепси къураргъа ызына чыкъды.
Къарт алгъыннгы кефи бла тура эди, джашы уа сазбет, инджиую болгъанча кёрюндю. Джюсюб аны къыяуун биле эди. Севастополну къоруулагъанланы тизиминде джаула бла сермешгенди. Джаралы болуб джесирге тюшюб, андан къачыб, къаллайла эсе да юйюне джыйылгъанды. Ол хапарны эшитгенинде барыб, орунда джатыб тургъан джашха да кёл этиб кетген эди.
- Къалайса, Ваня? – деб сорду Джюсюб.
- Энди джанына къоркъуу джокъду, - деб, аны орнуна джууаб берди атасы. - Башха къоркъуу чыгъыб, аны бла келгенбиз кече. Ваня коммунист, абычар болгъанын билесе. Къазауат башланырны аллы бла аскерден курслагъа ийиб, НКВД-да ишле бергенлерин да айтхан эдим. Къайтханын хутордагъыла биледиле. Къайсы болса да фашистлеге тил этерге боллукъду. Сенден бек ышаннган адамым а джокъду. Бу худжула къорагъынчы кесингде тутаргъа боллукъмуса, деб сорургъа келгенме.
- Аны не соргъаны барды, турсун. Мен саулукъда анга джукъ болмаз…
Ауузланыб бошагъандан сора Гавриил Фёдорович ызына кетди. Джюсюб, кюндюз турургъа юйню чардагъын джарашдырыб, танг аласында Иванны ары чыгъарды. Эки ыйыкъ чакълы бирден сакъалы, мыйыгъы иги джетгенден сора тюшюрдю. Эл советде ишлеб тургъанлай, 1937-чи джыл кулакланы тизимин джазыб бермейсе деб, къуллугъундан чыгъаргъан эдиле. Къалай этерин олсагъатдан биле болур эди, метрика джарашдырыб, ол кёзюуге «къонакъны» «Аджиев Иван Джюсюбович» этген эди. Элчилеге «кесими джашымды», деб сингдиреди. Иванны анасы Бессарабия джанындан къара шинли тиширыу эди. Джашы да анга ушаб, сакъалы-мыйыгъы бла тыш къарамы таулуча болуб къалады. Тюзюн ангылагъанла да джамагъатда сыйы уллу адамгъа аманлыкъ этерге излемейдиле. Алай бла джаш немецле къысталгъынчы Джагъанасда джашайды.
«Энди мени хатам джокъду, къазауатха барыргъа керекме», - деб тохтайды Иван. Армавирден самолёт бла Москвагъа ашырадыла. 1949-чу джыл къайтады юйюне. Джюсюбню кёрюрге ашыкъгъанында, аны тутуб ийгенлерин, къарачайлылагъа джетген къыйынлыкъны да айтадыла. Артда излей кетиб, къайда болгъанларын тюзетеди. Письмо джазады, джууаб келеди. 1956-чы джыл Гавриил Фёдоровични юйдегиси Черкесскеге кёчеди. Ол заманда джашы юйлениб, сабийлери да бар эдиле.
Джюсюбню юйдегиси уа Къазахстанда Пахта-Аралгъа тюшген эди. Ол кеси тюрмеде болады. Фашистле къысталыб, бизникиле келген сагъатда, немецлеге болушханды деб, ким эсе да тил этиб, тутуб ийген эдиле. Знаменка элде джашагъан Гочияланы Аубекирни (джандетли болсун) мындан он джылны алгъа бизни газетде чыкъгъан «Борандан сора кюн тиймей къалмайды» деген статьясына кёз джетдирейик. «1942-чи джылны къыш кёзюуюнде, почтада чабчыгъа-джортчугъа джараб айланнган джашчыкъ эдим. Бир джолда Юсуф тохтатды да: «Кърым хуторгъа бир джетиб къайт. Аким деген орус кишини сен да таныйса. Атыма мин да, анга мени письмому бериб кел», - деди. Атха минерге бек сюе эдим да, къууаныб кетдим. Элтиб бердим. Аким окъуду да: «Бизни партизанла Къызыл Аскерге къошулгъандыла, дерсе Джюсюбге», - деди. Келиб айтдым. Кесибизникиле тутуб ийгендиле, деген хапар джайылгъанында, бек къыйналгъан эдим. Джёгетей Аягъы районда НКВД-ны тамадасы Жуковну сау айны чардагъында джашырыб тургъанын да билмегенча этгендиле…».
Экинчи кере да Къазахстанда тюрме азаб сынаб къайтханында, бийчеси Шидакъланы Байдымат ауушуб тура. Бек къыйналады, этер мадары джокъ. Аллах джазыкъсыныб тёрт къызы бла джангыз джашы - Кулистан, Саллюу, Рабият, Муслимат, Хызыр – сау-эсен, юйдегили болгъанла да бар. Юйюрюне башчы болуб бёлек заманны джашайды. Джууукъ-тенг къоймагъанында Джанибекланы Асиятны алады. Ол Джюсюбден 30 джылгъа гитче эди. Эки къыз тууады - Халимат бла Аминат. Сау-эсендиле. Биринчи юйдегисинден къызлары бла джашы ауушхандыла. Сау сагъатларында бир-бирлерин тутуб, эгеч-къарнашча, джашай эдиле, ол джылыу, ол огъур энди туудукълагъа кёчгенди.
- Къарачайлыла къайтадыла, деген хапарны эшитгенинде, къанат битиб къалгъан эди, - деб эсине тюшюреди Иванны юй бийчеси 90 джылгъа джууукълашхан Мария Ивановна. - Олсагъатда Черкесскеде пассажир автомюлкде, башлары гетен бла джабылгъан джюк ташыгъан таксилени (грузотакси) хайырландыргъан бёлюмню тамадасы эди. Аланы тизиб, кеслерине да байракъла тагъыб, темир джол станциягъа алыб барады. Эм алгъа Джюсюбге тюбейди, аны эки юйдегисин, башхаланы да хапчюклери-затлары бла миндириб, Джагъанасха элтеди. Машиналаны бермезликлерин билиб, тамадалагъа джукъ сагъынмай къойгъан эди. Кёчгюнчюлеге болушханына къууаныб келди ингирде. «Бек урушдула, ишден да, партиядан да къысталлыкъса», - дедиле. «Не сюйсегиз да этигиз, ол мени борчум эди, деб келеме», - деди. Алай а къатылмадыла. Гавриил Фёдорович мени нек элтмегенсе деб, айталгъанын айтды. Экинчи, ючюнчю кюнюнде эсе да элтди къартны. Кеси да Джагъанасха джол салыучу болду. Биз да бара, ала да келе бек татлы джашаб турдукъ. Уллу джашчыкъ Коля уа: «Аттягъа барама», - деб кетиб, каникулларын Аджилада ашыра эди.
Джюсюбню алты эгечи бла эки къарнашы болгъандыла. Аланы, къайынларыны юйдегилери да Джагъанасда джашаб турадыла. Джети-джыллыкъ школ ачылады, элни да «Элтаркъач» совхозну бир бёлюмю этедиле. Джолуна-затына эс бёлген болмай, талай джылдан адамла башха джерлеге кёче тебрейдиле.
- Атам унамай, миллет чачылыб бошагъынчы турдукъ элибизде, - деб хапар айтады Къобу Башында джашагъан къызы Аминат. - Анамы атасы, къарнашлары да мал-зат тутаргъа табды деб, бери джыйылгъан эдиле. Атамы эт джууукълары да бар. «Энди биз да бара барайыкъ, - деди бир кюн атам. - Мен къартма, бир джукъ болгъаны болса, андан бери келиб къыйналмазла». 1971-чи джыл бери алыб келди.
Ол кёзюуде Къобу Башы хайт деген эл болуб тургъанды. 1957-чи джылдан сора мекямладан тола, кенгере башлайды. Мюлкню эм уллу бригадасы болады. Аминат да 1975-чи джыл Долаланы Билялны джашы Мунирге эрге чыгъады.
- Кёчгюнчюлюкден келгенлей атам, Къобу Башында биринчи бригадир болуб турады, – деб хапар айтады Мунир. – Джюсюблары артда келдиле. Алгъындан таныгъанла биле эдиле, башхала да бир кесек заманны ичинде аны ауузуна къарагъанча болуб къалдыла. Къачан да тёгерегине адамла джыйылыб тура эдиле. «Джюсюб ауушханында ёксюзча болуб къалдыкъ», - деген сёзлени кёбледен эшитгенме. Анабыз Асият керти дуниягъа кетгенли да юч джыл озду.
Была Къобу Башына кёчгенден сора да Иван Гавриилович терк-терк джокълаб турады. Иши, джумушу аслам болур эди, бир джолда келмей мычыйды. «Бу кёрюнмей къалды да», - деб къайгъы этиб турады къарт. Эртденбла эртде келиб къалады. «Атабыз арбазгъа чыкъгъанлай джетди. «Ты живой, отец», - деб къучакълаб, джылаб тебреди, - деб эслерине тюшюредиле Джюсюбню къызлары. - Ёлгенди деб эшитиб джетген кёре эдим. Атам да аны баууруна къысды. Бир-бирлерин къучакълаб джылагъанлары кёзюбюзге кёрюнюб турады». Къартла керти дуниягъа кетгенден сора, эки ара бир кесек сууугъанча болады. Джюсюбню юйдегисини, эт джууукъларыны туудукълары да башха эллеге чачылыб, алгъынча бир-бирлери бла хаман тюбешиб турурча таблыкъ хазна чыкъмайды.
- Бир кюн Коля келиб къалды, - дейди Аминат. - Олсагъатда анам да сау эди. Аны да къучакълады, ийнакълады, бизни да эркелетди. Бёлек заманны джокъламай тургъаны ючюн да кечмеклик тиледи. Шахарда джууаблы къуллугъу, юйдегиси-башы, джумушлары кёб болсала да, Черкесскеге джууугъуракъ джерлеге - Николаевкагъа, Джёгетейге, Сары-Тюзге, Кавказскийге дагъыда башха эллеге - айланыб, алгъындан таныгъанларына тюбеб, танымагъанлары бла да танышыб, Зеленчук районнга андан сора келеди. Туугъанладан туугъанланы, таб, биз эсгералмагъанланы хапарларын да айтды ол кюн. Хар тукъумда адамланы араларында джылыу тутхан биреу болады. Мени сартын, Коляны алагъа ушатама…
Анга мен да шагъатлыкъ эталлыкъма. Мындан алда Николай Иванович юйдегилерини юсюнден айта келиб, Аджилагъа джетгенлей къайда джашагъанларын, кимле болгъанларын, ишлеген, окъугъан джерлерин къагъытдан окъугъанча тизе келиб: «КъЧР-ни халкъ поэти Чотчаланы Алла», - дегенинде: «Тохта, сен айтханладан мен таныгъан джангыз олду, андан да бир хапар сорурма», – дедим. Экинчи кюнюнде телефон бла сёлешдим.
- Мен олсагъатда юйдегим бла Кавказскийде джашай эдим, школда устаз эдим, - деди Алла. - Бир кюн юйге орус киши кириб келди. «Мен сени къарнашынгма», - деб мени къучакълады, баш ием бла джылы саламлашды, сабийлени да эркелетди. Алай танышдыкъ. Артда Нарсанагъа кёчдюк да, телефон бла сёлешебиз, тюбегенибиз азды. Анам Саллюу Джюсюбню биринчи юйдегисинден экинчи къызы эди. Коля джай школдан бош заманында Джагъанасха келиб тургъанын, атасын ариу таныгъанын да айта эди. Фашистле мында сагъатда 13-14-джыллыкъ къызчыкъ болгъанды. Орус абычарны эсине тюшюре эди. Тинтиуюл-зат этмесинле деб, атасы немецлеге джалынчакъ болуб, ары-бери озгъанланы «къонакъгъа» чакъырыб, кеслери къайтханланы да сыйлаб, ариу айтыб тургъанын да унутмагъан эди. Анам оюм этгенден, чардакъда ким эсе да джашагъанын немецле сезгендиле. Анга шагъатха юлгю да келтире эди. Аладан ючеулен «къонакъгъа» келедиле. Ата алагъа джарыкъ тюбейди, сыйлайды. Тепсиден къобханларында бири герохун чыгъарыб, ёрге айландырыб атады. Чардакъда адамынга тийсе да огъайыбыз джокъду, дегенлиги болады. Юйню иесине ышармыш къараб, чыгъыб кетедиле. «Биз Къазахстаннга тюшген биринчи джыллада колониядан келди атам, - деб хапар айта эди анам. - Колхозда бригадир болду, биз да айныдыкъ, алай а къууанчыбыз кёбге бармады. Сууну бир джанында муну бригадасы, ол бир джанында да андан адам башчылыкъ этген бригада ишлей эдиле. Бизникиледен бир тиширыу къарыусуз болуб аугъанында, ол бригадир ёрге тур деб урады. Дауурну эшитиб атам джетиб бригадирни тюеди. Аны ючюн 15 джылгъа тутадыла. Ол къайтыргъа анабыз да ауушхан эди, мен да юйдегили болгъан эдим». Къарт атамы экинчи юй бийчеси Асият таза джюрекли, кимге да кесин алдыргъан, джарыкъ, адебли адам болгъанды. Аны, ёгеге санамай, багъалатыб джашагъандыла. Мен гитче къызчыкъ болуб, бизге, Николаевка элге, келиб кетиучюсю эсимдеди. Мен рахат сёлеширге къоя болмаз эдим, «чачынгы тара» деб, къолума таракъны бере эдиле. Кеслери уа кюлюб, ышарыб ушакъны бардыра эдиле…
Энди Николай Ивановични кеси бла шагъырей этейим. Атасы 2000-чи джыл керти дуниягъа кетгенди, анасы сауду. Аланы юч сабийлери болгъанды. Ортанчылары ёлгенди. Николай Иванович шахарда орта школну бошагъандан сора, техникумда окъуйду. Артда Ставрополда баш билим алады. Эки усталыгъы барды: инженер-механик, инженер-эколог. Табигъатны сакълау джаны бла урунуу джолун башлайды. Бусагъатда ол организацияны аты былайды - «Управление охраны окружающей среди и водных ресурсов КЧР». Къыркъ юч джылдан артыкъны бу санагъатда ишлейди. «Россия Федерацияны экологиясыны махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы ат да аталгъанды. Николай Иванович бла Ольга Алексеевна къыз бла джашны ёсдюргендиле, баш билим, усталыкъ алдыргъандыла. Бусагъатда ала полицияда бирер уллу къуллукъда ишлейдиле, экисини да полковник чынлары барды.
- Бу адамны игилигине, бизни бла джууукълукъ джюрютгенине шагъатха юлгю келтирейим, - дейди Джюсюбню Сторожевойда къызы Халимат. - Алгъаракъда бир къууанчы болуб, бизни чакъырды. Джыйылыб бардыкъ. Къонакъла ашай-иче тура эдиле. Ишинде тамадалары, башха къуллукъчула, онглу адамла болгъанларын артда билдик. Бизни да къучакълаб-ийнакълаб, аланы бир джанында джарашыб тургъан тепсилеге элтди. «Теперь вы извините, я с ними сяду. Это мои самые родные люди», - деб, бизни бла олтуруб къалды. Къонакъла онгсунмадыла. Бирем-бирем кетиб тебредиле. Бир къарт киши да бар эди. Босагъа юсюнде тохтаб: «Николай, толком не познакомил, кто они тебе?» - деб сорду. Джюсюбню адамлары болгъаныбызны айтханында: «Ваш отец был крёстным отцом Койдана», - деди.
- Мен да бир хапар айтайым, - деб сёзге къошулду Аминат. - Бир джыл Привольныйде чюгюндюр бачха алдыкъ да, мындан джюрюб ишлеб башладыкъ. Кюн да исси, чага этиб кюрешебиз. Машина келиб тохтады. Ичинден биреу чыкъды да, бизни къол булгъаб чакъырды. Ол а Коля. Багажнигин ачды. Анда болмагъан зат джокъ. Бизни сыйларгъа иш этиб келген эди. «Нек къыйналдынг?» - дегеникде: «Сизни атагъыз болмаса, мен да боллукъ тюл эдим», - деди.
Джагъанасдан Николаевка элге баргъан джолну джанында «Юсуфская поляна» деб, талачыкъ барды. Алайда тереклени Аджи улу чегетчи болуб ишлеген кёзюуюнде, 1958-чи-1959-чу джыллада, орнатханды. Энди уллу терекле болуб, алайын джасаб турадыла. Бусагъатда алты къызны джангыз къарнашы Хызырны джашлары къарт аталарыны ишин тындыра, чегетлеге къарайдыла.
- Джюсюбню туудукълары, аладан туугъанла, биз да къайсыбызда таб болса, анда тюбешиученбиз, - дейди Аминат. - Хызырны уллу юйдегиси барды - беш джаш бла юч къыз. Аналары сауду. Джашла Къурман, Расул, Анзор, Аслан, Борис былтыр август айда атамы юйюрюн биринчи кере Джагъанасха джыйдыла. Аламат тепсиле къурагъан эдиле. Бир-бирибизден тансыгъыбызны алдыкъ, ушакъ этдик, кюлдюк, ойнадыкъ. Алайдан озуб баргъан бир атлыны чакъырдыла джашла, ашыгъыш болур эди, бизни бла олтура турмады. «Сиз, ол кишини туудукълары болуб, джашауда терс атлам этерик тюлсюз, игилик болмаса, деученбиз былагъа, – деди. – Джыйылгъанла барыгъыз да аллай адамлагъа ушайсыз, Аллах берекет берсин», - деб, алгъыш эте кетди.
- Бир джолда атам мени да алыб Джагъанасха къонакъгъа барабыз, - деб эсине тюшюреди Николай Иванович. – Тийреде сабийлени барын да таный эдим. Мен Джюсюбню къучакълаб, алагъа чабдым, атам бла ол кюн турушда олтуруб, ушакъ эте къалдыла. Бир заманда ойнагъандан арыб, ач да болуб къайтханымда, Джюсюбню юй бийчеси юслерине ёре туруб, «келигиз да ашагъыз», дей, была да, «бусагъатдан» деб, ушакъны бардыра эдиле. «Джашым, ахырда да сен кел», - деди. «Ма биз да турдукъ, - деб мени кесине къысыб атама бурулду да, - бу джашчыкъ да, меникиле да, аладан туугъанла да, бизнича, шохлукъ тутаргъа керекдиле», деди. Атам да, анга бюсюреу эте, ол оюмну айтды. «Сабий кёргенин унутмайды», - дейдиле. Мен анга «эшитгенин да унутмайды», деб къошарыкъ эдим. Ол кёзюуде магъана бермесем да, энтда унутмай турама. Бусагъатда сагъыш этеме да, айтханларын осиятха джоралайма. Бюгюнлюкде биз ол осиятха тюз болуб джашайбыз, бизни туудукъла, шохлукъну ала салгъан терегини салкъынында ёсерле, деб ышаныб турама.
Ала Некрасов хуторда (бусагъатдагъы Знаменка эл) джашай эдиле. Темирчи Гавриил Фёдорович Джюсюбден иги огъуна тамада болса да, эртдеден бери тенглик джюрюте, бир-бирлерин джокълагъанлай тура эдиле. Къуру Джюсюб болуб да къалмай, ол ийгенди деб барыб, элчиледен кёбле атларына налла урдуруб келе эдиле. Эт джууукълача къучакъ-ийнакъ бола, юйге кирдиле. Аджи улуну бийчеси Байдымат да уяннган эди да, была олтургъан уллу бёлмеге атлаб, саламлашыб, къонакълагъа тепси къураргъа ызына чыкъды.
Къарт алгъыннгы кефи бла тура эди, джашы уа сазбет, инджиую болгъанча кёрюндю. Джюсюб аны къыяуун биле эди. Севастополну къоруулагъанланы тизиминде джаула бла сермешгенди. Джаралы болуб джесирге тюшюб, андан къачыб, къаллайла эсе да юйюне джыйылгъанды. Ол хапарны эшитгенинде барыб, орунда джатыб тургъан джашха да кёл этиб кетген эди.
- Къалайса, Ваня? – деб сорду Джюсюб.
- Энди джанына къоркъуу джокъду, - деб, аны орнуна джууаб берди атасы. - Башха къоркъуу чыгъыб, аны бла келгенбиз кече. Ваня коммунист, абычар болгъанын билесе. Къазауат башланырны аллы бла аскерден курслагъа ийиб, НКВД-да ишле бергенлерин да айтхан эдим. Къайтханын хутордагъыла биледиле. Къайсы болса да фашистлеге тил этерге боллукъду. Сенден бек ышаннган адамым а джокъду. Бу худжула къорагъынчы кесингде тутаргъа боллукъмуса, деб сорургъа келгенме.
- Аны не соргъаны барды, турсун. Мен саулукъда анга джукъ болмаз…
Ауузланыб бошагъандан сора Гавриил Фёдорович ызына кетди. Джюсюб, кюндюз турургъа юйню чардагъын джарашдырыб, танг аласында Иванны ары чыгъарды. Эки ыйыкъ чакълы бирден сакъалы, мыйыгъы иги джетгенден сора тюшюрдю. Эл советде ишлеб тургъанлай, 1937-чи джыл кулакланы тизимин джазыб бермейсе деб, къуллугъундан чыгъаргъан эдиле. Къалай этерин олсагъатдан биле болур эди, метрика джарашдырыб, ол кёзюуге «къонакъны» «Аджиев Иван Джюсюбович» этген эди. Элчилеге «кесими джашымды», деб сингдиреди. Иванны анасы Бессарабия джанындан къара шинли тиширыу эди. Джашы да анга ушаб, сакъалы-мыйыгъы бла тыш къарамы таулуча болуб къалады. Тюзюн ангылагъанла да джамагъатда сыйы уллу адамгъа аманлыкъ этерге излемейдиле. Алай бла джаш немецле къысталгъынчы Джагъанасда джашайды.
«Энди мени хатам джокъду, къазауатха барыргъа керекме», - деб тохтайды Иван. Армавирден самолёт бла Москвагъа ашырадыла. 1949-чу джыл къайтады юйюне. Джюсюбню кёрюрге ашыкъгъанында, аны тутуб ийгенлерин, къарачайлылагъа джетген къыйынлыкъны да айтадыла. Артда излей кетиб, къайда болгъанларын тюзетеди. Письмо джазады, джууаб келеди. 1956-чы джыл Гавриил Фёдоровични юйдегиси Черкесскеге кёчеди. Ол заманда джашы юйлениб, сабийлери да бар эдиле.
Джюсюбню юйдегиси уа Къазахстанда Пахта-Аралгъа тюшген эди. Ол кеси тюрмеде болады. Фашистле къысталыб, бизникиле келген сагъатда, немецлеге болушханды деб, ким эсе да тил этиб, тутуб ийген эдиле. Знаменка элде джашагъан Гочияланы Аубекирни (джандетли болсун) мындан он джылны алгъа бизни газетде чыкъгъан «Борандан сора кюн тиймей къалмайды» деген статьясына кёз джетдирейик. «1942-чи джылны къыш кёзюуюнде, почтада чабчыгъа-джортчугъа джараб айланнган джашчыкъ эдим. Бир джолда Юсуф тохтатды да: «Кърым хуторгъа бир джетиб къайт. Аким деген орус кишини сен да таныйса. Атыма мин да, анга мени письмому бериб кел», - деди. Атха минерге бек сюе эдим да, къууаныб кетдим. Элтиб бердим. Аким окъуду да: «Бизни партизанла Къызыл Аскерге къошулгъандыла, дерсе Джюсюбге», - деди. Келиб айтдым. Кесибизникиле тутуб ийгендиле, деген хапар джайылгъанында, бек къыйналгъан эдим. Джёгетей Аягъы районда НКВД-ны тамадасы Жуковну сау айны чардагъында джашырыб тургъанын да билмегенча этгендиле…».
Экинчи кере да Къазахстанда тюрме азаб сынаб къайтханында, бийчеси Шидакъланы Байдымат ауушуб тура. Бек къыйналады, этер мадары джокъ. Аллах джазыкъсыныб тёрт къызы бла джангыз джашы - Кулистан, Саллюу, Рабият, Муслимат, Хызыр – сау-эсен, юйдегили болгъанла да бар. Юйюрюне башчы болуб бёлек заманны джашайды. Джууукъ-тенг къоймагъанында Джанибекланы Асиятны алады. Ол Джюсюбден 30 джылгъа гитче эди. Эки къыз тууады - Халимат бла Аминат. Сау-эсендиле. Биринчи юйдегисинден къызлары бла джашы ауушхандыла. Сау сагъатларында бир-бирлерин тутуб, эгеч-къарнашча, джашай эдиле, ол джылыу, ол огъур энди туудукълагъа кёчгенди.
- Къарачайлыла къайтадыла, деген хапарны эшитгенинде, къанат битиб къалгъан эди, - деб эсине тюшюреди Иванны юй бийчеси 90 джылгъа джууукълашхан Мария Ивановна. - Олсагъатда Черкесскеде пассажир автомюлкде, башлары гетен бла джабылгъан джюк ташыгъан таксилени (грузотакси) хайырландыргъан бёлюмню тамадасы эди. Аланы тизиб, кеслерине да байракъла тагъыб, темир джол станциягъа алыб барады. Эм алгъа Джюсюбге тюбейди, аны эки юйдегисин, башхаланы да хапчюклери-затлары бла миндириб, Джагъанасха элтеди. Машиналаны бермезликлерин билиб, тамадалагъа джукъ сагъынмай къойгъан эди. Кёчгюнчюлеге болушханына къууаныб келди ингирде. «Бек урушдула, ишден да, партиядан да къысталлыкъса», - дедиле. «Не сюйсегиз да этигиз, ол мени борчум эди, деб келеме», - деди. Алай а къатылмадыла. Гавриил Фёдорович мени нек элтмегенсе деб, айталгъанын айтды. Экинчи, ючюнчю кюнюнде эсе да элтди къартны. Кеси да Джагъанасха джол салыучу болду. Биз да бара, ала да келе бек татлы джашаб турдукъ. Уллу джашчыкъ Коля уа: «Аттягъа барама», - деб кетиб, каникулларын Аджилада ашыра эди.
Джюсюбню алты эгечи бла эки къарнашы болгъандыла. Аланы, къайынларыны юйдегилери да Джагъанасда джашаб турадыла. Джети-джыллыкъ школ ачылады, элни да «Элтаркъач» совхозну бир бёлюмю этедиле. Джолуна-затына эс бёлген болмай, талай джылдан адамла башха джерлеге кёче тебрейдиле.
- Атам унамай, миллет чачылыб бошагъынчы турдукъ элибизде, - деб хапар айтады Къобу Башында джашагъан къызы Аминат. - Анамы атасы, къарнашлары да мал-зат тутаргъа табды деб, бери джыйылгъан эдиле. Атамы эт джууукълары да бар. «Энди биз да бара барайыкъ, - деди бир кюн атам. - Мен къартма, бир джукъ болгъаны болса, андан бери келиб къыйналмазла». 1971-чи джыл бери алыб келди.
Ол кёзюуде Къобу Башы хайт деген эл болуб тургъанды. 1957-чи джылдан сора мекямладан тола, кенгере башлайды. Мюлкню эм уллу бригадасы болады. Аминат да 1975-чи джыл Долаланы Билялны джашы Мунирге эрге чыгъады.
- Кёчгюнчюлюкден келгенлей атам, Къобу Башында биринчи бригадир болуб турады, – деб хапар айтады Мунир. – Джюсюблары артда келдиле. Алгъындан таныгъанла биле эдиле, башхала да бир кесек заманны ичинде аны ауузуна къарагъанча болуб къалдыла. Къачан да тёгерегине адамла джыйылыб тура эдиле. «Джюсюб ауушханында ёксюзча болуб къалдыкъ», - деген сёзлени кёбледен эшитгенме. Анабыз Асият керти дуниягъа кетгенли да юч джыл озду.
Была Къобу Башына кёчгенден сора да Иван Гавриилович терк-терк джокълаб турады. Иши, джумушу аслам болур эди, бир джолда келмей мычыйды. «Бу кёрюнмей къалды да», - деб къайгъы этиб турады къарт. Эртденбла эртде келиб къалады. «Атабыз арбазгъа чыкъгъанлай джетди. «Ты живой, отец», - деб къучакълаб, джылаб тебреди, - деб эслерине тюшюредиле Джюсюбню къызлары. - Ёлгенди деб эшитиб джетген кёре эдим. Атам да аны баууруна къысды. Бир-бирлерин къучакълаб джылагъанлары кёзюбюзге кёрюнюб турады». Къартла керти дуниягъа кетгенден сора, эки ара бир кесек сууугъанча болады. Джюсюбню юйдегисини, эт джууукъларыны туудукълары да башха эллеге чачылыб, алгъынча бир-бирлери бла хаман тюбешиб турурча таблыкъ хазна чыкъмайды.
- Бир кюн Коля келиб къалды, - дейди Аминат. - Олсагъатда анам да сау эди. Аны да къучакълады, ийнакълады, бизни да эркелетди. Бёлек заманны джокъламай тургъаны ючюн да кечмеклик тиледи. Шахарда джууаблы къуллугъу, юйдегиси-башы, джумушлары кёб болсала да, Черкесскеге джууугъуракъ джерлеге - Николаевкагъа, Джёгетейге, Сары-Тюзге, Кавказскийге дагъыда башха эллеге - айланыб, алгъындан таныгъанларына тюбеб, танымагъанлары бла да танышыб, Зеленчук районнга андан сора келеди. Туугъанладан туугъанланы, таб, биз эсгералмагъанланы хапарларын да айтды ол кюн. Хар тукъумда адамланы араларында джылыу тутхан биреу болады. Мени сартын, Коляны алагъа ушатама…
Анга мен да шагъатлыкъ эталлыкъма. Мындан алда Николай Иванович юйдегилерини юсюнден айта келиб, Аджилагъа джетгенлей къайда джашагъанларын, кимле болгъанларын, ишлеген, окъугъан джерлерин къагъытдан окъугъанча тизе келиб: «КъЧР-ни халкъ поэти Чотчаланы Алла», - дегенинде: «Тохта, сен айтханладан мен таныгъан джангыз олду, андан да бир хапар сорурма», – дедим. Экинчи кюнюнде телефон бла сёлешдим.
- Мен олсагъатда юйдегим бла Кавказскийде джашай эдим, школда устаз эдим, - деди Алла. - Бир кюн юйге орус киши кириб келди. «Мен сени къарнашынгма», - деб мени къучакълады, баш ием бла джылы саламлашды, сабийлени да эркелетди. Алай танышдыкъ. Артда Нарсанагъа кёчдюк да, телефон бла сёлешебиз, тюбегенибиз азды. Анам Саллюу Джюсюбню биринчи юйдегисинден экинчи къызы эди. Коля джай школдан бош заманында Джагъанасха келиб тургъанын, атасын ариу таныгъанын да айта эди. Фашистле мында сагъатда 13-14-джыллыкъ къызчыкъ болгъанды. Орус абычарны эсине тюшюре эди. Тинтиуюл-зат этмесинле деб, атасы немецлеге джалынчакъ болуб, ары-бери озгъанланы «къонакъгъа» чакъырыб, кеслери къайтханланы да сыйлаб, ариу айтыб тургъанын да унутмагъан эди. Анам оюм этгенден, чардакъда ким эсе да джашагъанын немецле сезгендиле. Анга шагъатха юлгю да келтире эди. Аладан ючеулен «къонакъгъа» келедиле. Ата алагъа джарыкъ тюбейди, сыйлайды. Тепсиден къобханларында бири герохун чыгъарыб, ёрге айландырыб атады. Чардакъда адамынга тийсе да огъайыбыз джокъду, дегенлиги болады. Юйню иесине ышармыш къараб, чыгъыб кетедиле. «Биз Къазахстаннга тюшген биринчи джыллада колониядан келди атам, - деб хапар айта эди анам. - Колхозда бригадир болду, биз да айныдыкъ, алай а къууанчыбыз кёбге бармады. Сууну бир джанында муну бригадасы, ол бир джанында да андан адам башчылыкъ этген бригада ишлей эдиле. Бизникиледен бир тиширыу къарыусуз болуб аугъанында, ол бригадир ёрге тур деб урады. Дауурну эшитиб атам джетиб бригадирни тюеди. Аны ючюн 15 джылгъа тутадыла. Ол къайтыргъа анабыз да ауушхан эди, мен да юйдегили болгъан эдим». Къарт атамы экинчи юй бийчеси Асият таза джюрекли, кимге да кесин алдыргъан, джарыкъ, адебли адам болгъанды. Аны, ёгеге санамай, багъалатыб джашагъандыла. Мен гитче къызчыкъ болуб, бизге, Николаевка элге, келиб кетиучюсю эсимдеди. Мен рахат сёлеширге къоя болмаз эдим, «чачынгы тара» деб, къолума таракъны бере эдиле. Кеслери уа кюлюб, ышарыб ушакъны бардыра эдиле…
Энди Николай Ивановични кеси бла шагъырей этейим. Атасы 2000-чи джыл керти дуниягъа кетгенди, анасы сауду. Аланы юч сабийлери болгъанды. Ортанчылары ёлгенди. Николай Иванович шахарда орта школну бошагъандан сора, техникумда окъуйду. Артда Ставрополда баш билим алады. Эки усталыгъы барды: инженер-механик, инженер-эколог. Табигъатны сакълау джаны бла урунуу джолун башлайды. Бусагъатда ол организацияны аты былайды - «Управление охраны окружающей среди и водных ресурсов КЧР». Къыркъ юч джылдан артыкъны бу санагъатда ишлейди. «Россия Федерацияны экологиясыны махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы ат да аталгъанды. Николай Иванович бла Ольга Алексеевна къыз бла джашны ёсдюргендиле, баш билим, усталыкъ алдыргъандыла. Бусагъатда ала полицияда бирер уллу къуллукъда ишлейдиле, экисини да полковник чынлары барды.
- Бу адамны игилигине, бизни бла джууукълукъ джюрютгенине шагъатха юлгю келтирейим, - дейди Джюсюбню Сторожевойда къызы Халимат. - Алгъаракъда бир къууанчы болуб, бизни чакъырды. Джыйылыб бардыкъ. Къонакъла ашай-иче тура эдиле. Ишинде тамадалары, башха къуллукъчула, онглу адамла болгъанларын артда билдик. Бизни да къучакълаб-ийнакълаб, аланы бир джанында джарашыб тургъан тепсилеге элтди. «Теперь вы извините, я с ними сяду. Это мои самые родные люди», - деб, бизни бла олтуруб къалды. Къонакъла онгсунмадыла. Бирем-бирем кетиб тебредиле. Бир къарт киши да бар эди. Босагъа юсюнде тохтаб: «Николай, толком не познакомил, кто они тебе?» - деб сорду. Джюсюбню адамлары болгъаныбызны айтханында: «Ваш отец был крёстным отцом Койдана», - деди.
- Мен да бир хапар айтайым, - деб сёзге къошулду Аминат. - Бир джыл Привольныйде чюгюндюр бачха алдыкъ да, мындан джюрюб ишлеб башладыкъ. Кюн да исси, чага этиб кюрешебиз. Машина келиб тохтады. Ичинден биреу чыкъды да, бизни къол булгъаб чакъырды. Ол а Коля. Багажнигин ачды. Анда болмагъан зат джокъ. Бизни сыйларгъа иш этиб келген эди. «Нек къыйналдынг?» - дегеникде: «Сизни атагъыз болмаса, мен да боллукъ тюл эдим», - деди.
Джагъанасдан Николаевка элге баргъан джолну джанында «Юсуфская поляна» деб, талачыкъ барды. Алайда тереклени Аджи улу чегетчи болуб ишлеген кёзюуюнде, 1958-чи-1959-чу джыллада, орнатханды. Энди уллу терекле болуб, алайын джасаб турадыла. Бусагъатда алты къызны джангыз къарнашы Хызырны джашлары къарт аталарыны ишин тындыра, чегетлеге къарайдыла.
- Джюсюбню туудукълары, аладан туугъанла, биз да къайсыбызда таб болса, анда тюбешиученбиз, - дейди Аминат. - Хызырны уллу юйдегиси барды - беш джаш бла юч къыз. Аналары сауду. Джашла Къурман, Расул, Анзор, Аслан, Борис былтыр август айда атамы юйюрюн биринчи кере Джагъанасха джыйдыла. Аламат тепсиле къурагъан эдиле. Бир-бирибизден тансыгъыбызны алдыкъ, ушакъ этдик, кюлдюк, ойнадыкъ. Алайдан озуб баргъан бир атлыны чакъырдыла джашла, ашыгъыш болур эди, бизни бла олтура турмады. «Сиз, ол кишини туудукълары болуб, джашауда терс атлам этерик тюлсюз, игилик болмаса, деученбиз былагъа, – деди. – Джыйылгъанла барыгъыз да аллай адамлагъа ушайсыз, Аллах берекет берсин», - деб, алгъыш эте кетди.
- Бир джолда атам мени да алыб Джагъанасха къонакъгъа барабыз, - деб эсине тюшюреди Николай Иванович. – Тийреде сабийлени барын да таный эдим. Мен Джюсюбню къучакълаб, алагъа чабдым, атам бла ол кюн турушда олтуруб, ушакъ эте къалдыла. Бир заманда ойнагъандан арыб, ач да болуб къайтханымда, Джюсюбню юй бийчеси юслерине ёре туруб, «келигиз да ашагъыз», дей, была да, «бусагъатдан» деб, ушакъны бардыра эдиле. «Джашым, ахырда да сен кел», - деди. «Ма биз да турдукъ, - деб мени кесине къысыб атама бурулду да, - бу джашчыкъ да, меникиле да, аладан туугъанла да, бизнича, шохлукъ тутаргъа керекдиле», деди. Атам да, анга бюсюреу эте, ол оюмну айтды. «Сабий кёргенин унутмайды», - дейдиле. Мен анга «эшитгенин да унутмайды», деб къошарыкъ эдим. Ол кёзюуде магъана бермесем да, энтда унутмай турама. Бусагъатда сагъыш этеме да, айтханларын осиятха джоралайма. Бюгюнлюкде биз ол осиятха тюз болуб джашайбыз, бизни туудукъла, шохлукъну ала салгъан терегини салкъынында ёсерле, деб ышаныб турама.
АППАЛАНЫ Билял.
{jcomments}
