Джерни юсюнде эм ариу, эм акъыллы, эм халал хайуанланы бири ат болгъанына бир адам да ишек эте болмаз. Атны санлары 700 шаугютден (мышцы), 205 сюекден къуралады. Ат чабса, секирсе аны сюеклери тууар малдача, къойдача болмай, кереклилерича бир бюгюлюб, сыныб къалмай орунларына тюзелиб къаладыла. Атны имбаш сюеги (ключица) болмагъаны себебли, аны ал аякълары тёзюмлюле, кючлюле боладыла. Алай болгъаны, мийикге секирирге да, къызыу чабаргъа да себеб болады. Алай а, атны сюеги сынса, бек къыйналыб къайнаучанды.
Атла, адамлача, ауузлары бла солуй билмейдиле, аны амалтын атны бурун тешиклерин джабханлай, тунчугъуб ёлюб къаллыкъды. Ат тынчлыкълы турса, бир минутха 16 кере солуйду, чабса уа – 114-120 кере.
24 сагъатны ичинде уа атны ёпкелерине 115000 литр хауа кириб чыгъады.
Юй хайуанланы ичлеринде эм уллу джюреги болгъан ол атды. Аны джюрегини ауурлугъу орта тергеу бла 4-4.5 килограмм болады. Чабыучу атны джюрегини ауурлугъу 8 килограммгъа дери да джетиб къалыучанды.
Атны териси джукъады. Ат бек терлесе санларындан 85 процент джылыуу тас болады. Аны амалтын терлеб келген атны юсюнден ат джерин терк алыб къояргъа джарамайды. Алай этсенг атны сырты кёбген этеди, ол а аны саулугъуна бек аманды.
Атны джалында, къуйругъунда тюклери бек къатыдыла. Бурун заманда атны джалындан, къуйрукъ тюклеринден джая къыл (тетива), къыл къобузлагъа – къыл джая (смычка), деменгили къыл аркъанла-зат этиб тургъандыла.
Ат кёк бла къызыл бояуладан къалгъанланы барын да кёреледи. Атны кёзлери адамны кёзлеринден эсе 9 кереге уллуладыла. Аны себебли, ол тёп-тёгерегинде не болгъанын кёрюб турады дерге боллукъду. Алай а, ат башын ары-бери бурмай тюз къараб тургъан сагъатында, тюз бурнуну учу бла, тюз къуйругъуну ызындан сюелген затланы кёрелмейди. Аны амалтын, ат билмей тургъанлай тюз арт джанындан барыб къалсанг, ол илгениб арт аякълары бла урургъа боллукъду. Ат не тынч ат эсе да, къатына бара тебресек, атны атын айта, эркелете барыргъа керекди.
Атны къулакълары талай километрден чыкъгъан тауушланы ачыкъ эшитеди эмда музыканы ариу айырады. Аны себебли юреннген атла макъамгъа кёре тепсеб башлайдыла. Атла сабыр согъулгъан ариу макъамланы бек сюедиле. Ачы согъулгъан, къалайла, дауурбазла къаты къагъылгъан музыканы эшитген ат, джюгеннге бой салмай, иесин алыб къачаргъа боллукъду.
Атны джаны тынчлыкълы болса, къабыргъасындан джатыб джукълайды, таб тюшле да кёрюученди. Алай болмай, джыйын джанлы-зат чабар деб сескекли болса, къачыб къутулургъа не уа табаны бла урургъа хазыр бола, аякъ юсюнде тургъанлай бир бёлек заманны къалкъыучанды.
Атны иеси атны туякъларына кереклисича эс бёлюб, заманында джонуб, келишген налланы урмаса, не къатытуякъ ат да, артыкъсыз да таулу, ташлы джерледе, ташсыныб къалады. Ташсыннган ат артда сау болса да, бек джунчуб аязыйды. Аны амалтын, бизни бек буруннгу ата-бабаларыбыз (темир бла хайырлана тебрегинчиге дери) атлагъа «къаудан уюкъла» этиб тургъандыла. Анга шагъатха бек эски джырдан тизгинлени келтирейик:
«Алашама этдим къаудан уюкъла, ой-ра-ой,
Да сакълагъыз энди джангы джууукъла, ой-ра-ой».
Темирден налла этиб башлагъанларындан сора айтылгъан болурла ма бу тизгинле уа:
«Джалчынгы джалсыз къойма,
Атынгы налсыз къойма».
Атны къарны токъ болса, аякъларында наллары да болсала, ариу макъамны эшитиб джюреги да хош болса, бурнуна бир ариу ийис да келсе, аны иги солур ючюн, ат башын ёрге тутуб, баш эринин ёрге ачыб, тишлерин кёргюзюб, «ышаргъан» этеди. «Ат ышаргъан этеди» деген айтыуну биз кюлкюге санаргъа боллукъбуз. Алай а, алимле атны эмда башха джаныуарланы «ышарыуларына» синдром Флемена дейдиле. Илму тилде айтсакъ, флемен — название характерного движения губ у некоторых млекопитающих, связанного с захватом ЛАВ, в частности, феромонов в зону воспринимающего органа — вомероназального органа.
Энди атны эсини, сезимини юслеринден айтайыкъ. Кёзню байлагъан къарангыда, тубанда да ат бек узакъладан стауатын табыб, келиб къалады. Ийисни кючлю сезген, бек эсли хайуан болгъаны себебли этеледи ол алай. Атха кючлю сезим бергенле атны туякълары бла хамхотунда вибриссле деген тюкчюклеридиле. Алимле ол тюкчюклеге былай деучендиле: «Вибриссы — осязательные механочувствительные длинные жёсткие волосы многих млекопитающих, выступающие над поверхностью шёрстного покрова. Вибриссы — специализированные органы чувств. Основание каждой вибриссы погружено в волосяную сумку и окружено венозными полостями. К волосяной сумке вибриссы подходят сотни нервных окончаний. На голове вибриссы иннервируются тройничным нервом. Каждой вибриссе отведён свой участок в мозге».
Дагъыда алимле айтыугъа кёре, атны эсинде тюрлю-тюрлю тауушла иги къаладыла; бола тургъан зат джаннга къоркъунчлу эсе кючлю ангылайды; ариу айтсанг къууанады; бир кере болгъан затха кёре энди боллукъ затха оюм эте биледи; башханы къой, санауну да биледи.
Атланы геналарыны 53 проценти адамла бла бирчады. Адамла да, атла да 90 процентге бирча аурууладан ауруйдула. Ит а акъыллыгъа санала эсе да, итде адамда болгъан генала 33 процент чакълы бир бардыла.
Барыбыз да билгенден, эртдеракъ заманлада атланы сабанда, малда ишлетгендиле, джюк ташытхандыла, алагъа миниб урушлада чабыууллагъа киргендиле... Бюгюнлюкде, илму-техника аллына уруб ёсгенли, ол къыйын ишлеге атланы азыракъ урадыла. Алай болса да адамла атла бла хайырланыр ючюн къалмайдыла. Сёз ючюн, атла бла тау джерледе кърал чекни сакълайдыла; уллу шахарлада полициячыла миниб, тынчлыкъны, рахатлыкъны сакълайдыла; циркде артистле атлагъа миниб гепсоркъа оюнларын кёргюзедиле; спортчула атла бла кёб тюрлю чаришлеге, секириулеге къошуладыла; докторла ауругъан адамланы (артыкъсыз да бек сабийлени) атлагъа миндириб сау этедиле.
Орта тергеу бла атла 25-30 джыл джашайдыла. Олд Билли деген джюк ташыучу ат а 1760-чы джыл Великобританияны Вулстон шахарында туугъанды да, 1822-чи джыл ноябрь айны 27-чи кюнюнде ёлгенди. Туугъан джылы бла ёлген джылы къагъытха тюшген 62 джыл джашагъан андан сора ат болмагъанды. Ол себебден эм кёб джашагъан атха Олд Билли саналады. Олд Биллини баш сюеги бюгюн-бюгече да Манчестерни музейинде сакъланады.
Къысхасыча айтыргъа, башында айтханыбызча, джерни юсюнде эм ариу, эм акъыллы, эм халал, эм кирсиз хайуанланы бириди ат. Ма аны себебинден уста суратчыла атланы суратларын къагъытха, къумачха саладыла, ташдан, агъачдан сыфатларын этедиле; джазыучула, назмучула атлагъа махтау сёзле джазадыла; композиторла атлагъа атаб ариу макъамла къурайдыла; джырлаучула атлагъа аталгъан джырланы джырлайдыла.
Джерни юсюнде атлагъа берилген махтау, сый бир хайуаннга да берилмегенди. Биз да атланы сюейик, сакълайыкъ. Уллу орус джазыучу Василий Шукшинни: «Когда умрёт последний конь – мир рухнет, потому что самые лучшие люди – это кони», – деген сёзлерин да эсибизге келтире турайыкъ.
ТОМПАЛАНЫ Алибек.
{jcomments}
