Россияны Федерал казначействосу джангыдан ишлеб башлагъанлы бу кюнледе 25 джыл болады. Ол заманны ичине не этилгенди, мындан ары да не этилликди. Аны барыны юсюнден бизни газетге Катчиланы Солтанны джашы Исмаил – Федерал казначействону Къарачай-Черкес Республикада башчысы, КъЧР-ни махтаулу экономисти – хапар айтады.
- Кёбле бизни къуллукъну джангыгъа санайдыла. Огъай, алай тюлдю. Джангыдан къуралгъаннга санаргъа керекди. Аны тарихин тинтиб тебресенг, ма быллай затха ишексиз боллукъса: эртдегили финанс институтланы бириди казначейство, аны ёсюм алыб баргъаны Россиячы къралны ёсюб баргъаны бла тенгликде болгъанды.
Казна къуллукъ буруннгу Русну заманында огъуна джаратылгъанды. Боярла-ёнгеле багъалы затладан айырыб рысхы джыйгъандыла, анга казна дегендиле. Аны сакълагъан, анга джууаблы бир ышаннгылы адамны салгъандыла, атына да казначей дегендиле.
Кърал ёсе, бегий баргъанды. Анга кёре казна да аз-аз уллудан уллу бола баргъанды. Алай бла аны сакъларгъа, уллуракъ эс бёлюрге керек болгъанды. Ма аны себебинден XV-чи ёмюрде бу санагъатда биринчи учреждениеле – казна арбазла – къуралгъандыла.
Россиячы финансланы тарихинде, Пётр Биринчи патчахлыкъ этиб тебрегенлей, джангы кёзюу да башланнганды. Ол тюрлендириуле этиб, 1710-чу джыл казна контор къуралгъанды. Андан сора Екатерина Экинчи кърал хайырны хакъындан экспедиция ачханды.
Ма алай-алай эте келиб, эки ёмюрню узагъына казна сметала къурала баргъандыла.
Къарачай-Черкесияны тарихинде кесича бир эсгериу кюндю 1884-чю джыл декабрны 18-и да. Ол кюн Баталпашинскеде (бусагъатдагъы Черкесскеде) Ставрополда казна палатаны Баталпашинск уезд казначействосу къуралады.
Россияны Финансла министерствосунда казна палатала болгъандыла – хар губернияда биришер. Уездледе уа - уезд казначействола. Хар бирине казначейле башчылыкъ этгендиле. Ала, къуллукъгъа кире, къагъыт джазыб, къол салыб, сёз бергендиле. Нени юсюнден десенг, законнга къаршчы бир тукъум бир зат этмезликлерине.
Россияда XX-чы ёмюрню ал сюреминде бюджет бла хайырланыугъа, бюджет ачханы къаллайла джоюлгъанына кёз-къулакъ болуб тургъанла тамам да казна учреждениеле болгъандыла.
Октябрь революциядан сора аллай ишни наркомфинни приход-расход кассаларыны боюнларына салгъандыла. Андан сора аллай ишни асламын кърал банкга бергендиле, къалгъанын да – СССР-ни Финансла министерствосуна. Ала 1991-чи джылгъа дери союз бюджетни хайырына, джоюлгъанына къарай дагъыда аны кибик джумушланы баджара тургъандыла. Алай болуб озгъан ёмюрню 90-чы джылларыны ал сюремине дери келгендиле. Бизни эсибиздедиле: уллу тюрлениуле баргъан къыйын заманла болгъандыла ала. Сауда экономикагъа кърал джол тутуб, иеликни кёб тюрлю формасы къуралыб, товар-ачха келишиуле деген зат уллу кенгериб, хар не да тюбелек тюрлениб къалгъан эди. Аллай болумда федерал бюджетни толтурур ючюн джууаблы болмай къалгъан эди, дерчады.
Россияны казначействосун джангыдан къурамасакъ, чырт боллукъ тюлдю деб, кёбден кёб айтыб тебрейдиле. Ахыры къурайдыла – 1992-чи джыл къралны президентини указы бла.
Андан бери ма 25 джыл озду. Бюгюннгю казначейство неди десенг, быллай джууаб берирге боллукъду. Кърал бюджет политиканы бардырыргъа, хайыр алыу бла джоюмлагъа этимли башчылыкъ этерге, джарагъан кърал программалагъа ачха заманында берилирча къайгъырыргъа, кърал ачха тюз хайырланнганына кёз-къулакъ болургъа джораланнган органды ол.
Аллай къуллукъну къуралгъаны, ёсюм алгъаны, бегигени алай тынч да болмагъанды. Айтыргъа, джер-джерге аны бёлюмлерин къураргъа керек эди, алай бла, 1995-чи джыл майда бизни республикада да ачылгъан эди бир структура – Федерал казначействону Къарачай-Черкесияда управлениеси.
Андан бери кёб зат этилгенди. Бизни управление кесини джумушларын деменгили тындыргъан управление болуб бошагъанды. Федерал бюджетни, Къарачай-Черкесияны эмда аны муниципал къуралышларыны бюджетлерин толтурууну баджарыуну юсю бла тири ишлейди. Аны кибик бюджетден тышында фондланы да кереклилерине къарайды.
Этилген кърал ишлени асыулулугъуну юсюнден айырыб айтыргъа тыйыншлыды. Казначействону къайсы бир бёлегини да баш борчуду ол. Баш борчу болгъанды, болгъанлай да къалады. Бюгюнлюкде асыулулукъну ёсдюрюу нени юсю бла болады? Хар этилгенни автоматизациясын не къадар ёсдюрюуню, эм алчы технологияла бла хайырланыуну, не тюрлю процедураланы да тынчыракъ этиуню юсю бла.
Бизни управлениени ишинден хапар айтхан бир бёлек юлгю келтирейик. Бюджетни толтурур джанындан операцияла этер ючюн, Россияны банкыны бёлюмлеринде, бирси кредит организациялада 501 счёт ачылгъанды. Бюджет процессге къошулгъанла бла къошулмагъанлагъа деб (ала 1041 боладыла), эки минг чакълы бир лицевой счётла ачылгъандыла. Бу къургъакъ санладан не билирге боллукъду, дегенле да табылырла. Ёнге ала бизни коллективни иги танг джетишимлерин кёргюзедиле. Бусагъатда да сынгар бизни управлениеде 17 структуралы бёлек, КъЧР-ни шахарлары бла районларында 7 территориал бёлюм бардыла.
Бизни коллектив къаджыкъмай, къаст этиб ишлегенини себебинден этилгендиле уллу джетишимле. Аны усталыкъ дараджасы уллуду. Бютеу къуллукъчуланы керекли окъуулары-билимлери бардыла. Ала тутхан ишлерине кёллери бла берилибдиле. Быллай сёзле тышында адамлагъа асыры махтаб айтылгъанча да кёрюне болурла. Кертиси уа тамам да алайды.
Къыйын, къаты регламентде баджарылгъан иш бла кюрешедиле казначействону къуллукъчулары. Бизни управление этген иш, айхай да, Федерал казначействону сыбабхасында барады. Кеси да бюджет системаны не къадар игилендирирге джораланыбды. Сёзден, бир затны алыб къарайыкъ. Бирлешген казначей счётну ликвидносту дегеннге башчылыкъ этиу. Ол деген а неди? Ол а федерал бюджетни толтургъан сагъатда бирлешген казначей счётда не къадар аз ачха къалдыра билиудю. Аны кибик бир заманнга дери бош болуб къалгъан ачханы ышаннгылы финанс инструментлеге тюшюре билиудю.
Ол бары да бек джууаблы, кёл ашаб этилирча керекли ишди, кеси да къысхасы бла айтыргъа, республиканы иги финанс халын бегитирге джораланыбды. Биз аллай ишни иги этгенибиз бла къалгъаныбызны бирлешген казначей счётха къаллайла башчылыкъ эте билгенибизни ма быллай мисал ачыкълайды. Бизни казначейство, 2015-чи джылдан башлаб, Къарачай-Черкесияны бюджетлеринде къалгъан ачхагъа бюджет кредитден ачха къошууну эм гитче процент ставкала бла баджарады. Айтыргъа, КъЧР-ни Пенсион фондуна, социал бла медицина страхованиени фондларына дагъыда башхалагъа.
Бусагъатда кърал организациялада Интернет бла байламлы болгъан дагъыда башха информацион системаланы сингдириуге уллу эс бёлюнеди. Федерал казначейство, бютеу системабызны модернизациясын этер ючюн, 2002-чи джыл огъуна бир да уллу проектни башлагъан эди. Андан бери, башха бёлекледеча, бизни управлениеде да кёб иш этилгенди. Программалы комплексле джангыртылгъандыла. Инженерлик мадарла бла баджырыуну онглу системасы къурулгъанды. Бизни управление ведомстволу транспорт сетге къошулгъанды. Аны кибик башха ишле этилгендиле. Аллай ишле этилген бла бирге адамланы да кёб окъутургъа-юретирге керек болгъанды.
Ишде модернизация этиу тохтамазлыкъ затды. Ма бусагъатда да «Электрон бюджет» системаны къурай турабыз.
… Алгъын финанс-бюджет надзорну баджаргъан къуллукъ бар эди, энди аны къурутхандыла. Къурутуб, этиучю джумушларын казначействогъа бергендиле. Бизни управление аллай джумушланы былтыр кесини бойнуна алгъанды, аланы иги да тындырады.
Энтда бир уллу проектни юсюнден айтайыкъ. «Казначейское сопровождение» деген системаны сингдириудю ол. Белгилисича, финансла бла байламлы ишледе эм уллу проблема бюджет ачханы керексизге джоюуду, анга сууукъ къол узатыуду. Ол проблеманы къурутур ючюн, биз «казначейское сопровождение» дегенни сингдириб башлагъанбыз. Бусагъатда огъуна аны онгсунмагъанла чыкъгъандыла. Игитда онгсунмазла, кърал ачхагъа джолларын кессек.
… Кетген 25 джылны ичинде казначействода кёб иш этилгенди. Мындан ары андан да кёб этилликди.
МаралЛаны Ина.
{jcomments}
