Морх эл дуния джандет дерча бир джерде орналгъанды. Аны къыйырындан башланадыла тауланы этеклери. Ичи бла ёрге айланнганлай, мийикден мийик бола барадыла. Элни огъары къыйыры таулагъа тирелибди. Кюн чыкъгъан джаны бла къобан келеди, суу да бек тазады. Морх (Маруха да, дейдиле) Къарданик бла Зеленчук станселени арасында, таулагъа джаякълаб, орналгъанды. Районну къыйыр элиди. Узунлугъу джети километрди. Абхазия бла чеги бирди. Республикада табигъаты эм ариу джерлени тизиминде аты айтылады.
«Быллай сейирлик джерде джашагъан адамла насыблыдыла» дей, элни озгъан заманындан, бюгюнюнден хапар сорургъа, джамагъатха таблыкъгъа мындан ары белгиленнген ишлени билирге излеб, аны администрациясына бардыкъ. Кёбден бери да элге башчылыкъ этиб тургъан Батчаланы Муссаны джашы Хамзат бла ушагъыбызны окъуучулагъа теджейбиз.
- Хамзат, биз билиб, арт джыллада Морх элни юсюнден кёбчюлюк информация мадарлада толу хапар джазылмагъанды. Элни тарих джолу къалайды? Къачан, кимле къурагъандыла элни?
- Мен ол затланы билирге деб архив материаллада излер ючюн, къартлагъа сорур ючюн къалмагъанма. Былайды деб бегитирча документ табмагъанма. Халкъда эртдеден бери джюрюген хапарла бла алгъаракълада газетледе басмаланнган затланы тамалында айтсакъ, бек эртделеде да къарачай къошла-затла бола тургъандыла, биз тергеуден эл къуралгъанлы 150 джыл болады. Къалай, нек келгенлери белгисизди, биринчи къазыкъ ургъанла эстонлула болгъандыла, дейдиле.
Артда оруслула, къазакъла да тюше тебрейдиле. Къарачайлыла элгеча озгъан ёмюрню джыйырманчы джылларында келиб башлагъанлары белгилиди, ол кёзюулени хапарын къартладан кёб эшитгенме. Эстонлула энди джокъдула, къалгъанла джашайдыла, алагъа да башха халкъланы келечилери келиб, къошула барадыла.
- Бусагъатда ненча адам джашайды?
- 1540 адам. Алгъаракълада, ол къыйын джыллада, табыракъ джерле излей кёчюб кетгенле да болдула. Бир къауумла ызларына да къайтдыла. Алай бла бюгюнлюкде киши джашамагъан юйле да бардыла. Бусагъатда адамла тургъан мекямланы саны тёртджюз бла джарымдан артыкъды. Бизде игиси болсун, дегенден озуб, къайсы миллетни келечиси болгъанына магъана бергенни табарыкъ тюлсюз, алай болса да къарачайлыла асламдыла, оруслула, ногъайлыла, башхала да бардыла. Арада сёз, къайгъы чыкъгъан джокъду, керек джерде бир-бирине дагъан боладыла, джамагъат хауа тазады. Кёбден бери бирге джашайдыла, уллу, гитче да бир-бирин таныйды, биледи.
- Мен ол затланы билирге деб архив материаллада излер ючюн, къартлагъа сорур ючюн къалмагъанма. Былайды деб бегитирча документ табмагъанма. Халкъда эртдеден бери джюрюген хапарла бла алгъаракълада газетледе басмаланнган затланы тамалында айтсакъ, бек эртделеде да къарачай къошла-затла бола тургъандыла, биз тергеуден эл къуралгъанлы 150 джыл болады. Къалай, нек келгенлери белгисизди, биринчи къазыкъ ургъанла эстонлула болгъандыла, дейдиле.
Артда оруслула, къазакъла да тюше тебрейдиле. Къарачайлыла элгеча озгъан ёмюрню джыйырманчы джылларында келиб башлагъанлары белгилиди, ол кёзюулени хапарын къартладан кёб эшитгенме. Эстонлула энди джокъдула, къалгъанла джашайдыла, алагъа да башха халкъланы келечилери келиб, къошула барадыла.
- Бусагъатда ненча адам джашайды?
- 1540 адам. Алгъаракълада, ол къыйын джыллада, табыракъ джерле излей кёчюб кетгенле да болдула. Бир къауумла ызларына да къайтдыла. Алай бла бюгюнлюкде киши джашамагъан юйле да бардыла. Бусагъатда адамла тургъан мекямланы саны тёртджюз бла джарымдан артыкъды. Бизде игиси болсун, дегенден озуб, къайсы миллетни келечиси болгъанына магъана бергенни табарыкъ тюлсюз, алай болса да къарачайлыла асламдыла, оруслула, ногъайлыла, башхала да бардыла. Арада сёз, къайгъы чыкъгъан джокъду, керек джерде бир-бирине дагъан боладыла, джамагъат хауа тазады. Кёбден бери бирге джашайдыла, уллу, гитче да бир-бирин таныйды, биледи.
- Уллу кърал оюлгъунчу былайда аламат мюлк болгъаны эсимдеди. Миллет анда уруна эди. Энди къайда ишлейдиле адамла, не бла кюрешедиле?
- Джашагъан джерибизге кёре, къачан да баш санагъат малчылыкъ болгъанды. Отлау да, биченликле да джетишгендиле. Энтда кёбчюлюк ол ишни тутады. Бюгюнлюкде ортача айтсакъ, тууар малла 2500, атла да 700-ге джууукъ, 600 да ууакъ аякълы бардыла. Алагъа къараб, аладан тюшген хайыр бла джашайды миллетни кёбюсю. Бачхалада хар не да ёседи, алгъан битимлери да джарайды. Теплица комбинатда да иги кесек адамыбыз урунады. Хар кюн сайын эртденбла андан автобусла келиб элтедиле, ингирде юйлерине келтиредиле. Кърал учреждениеледе да бир бёлек адам къуллукъ этеди.
- Эл мюлк продуктала хазырлагъанлыкъгъа, аланы сатхан къыйынды, дейдиле кёбле. Сизде къалайды?
- Бизде ол затны юсюнде джунчугъан джокъну орнундады дерикме, мени сартын. Сауулгъан сютню эртденбла машинала келиб алыб кетедиле. Этни аслам хазырлайдыла. Аны да келиб алгъанла боладыла, алай болмаса, кеслери элтиб, келишген джерлерине бередиле, сатадыла. Энчи мюлк къураб, фермерле болуб тургъан джашла да аз тюлдюле. Аладан Батчаланы Хыйса, Кипкеланы Халит, Долаланы Магомет, Акъбайланы Алий бу ишни эбине тюшюб, къалгъанлагъа юлгю болуб турадыла.
- Бери келе, тёбен тийреде, администрация къалайда болгъанын соргъан эдик. Аны да айтдыла, сени да джаратыб тургъанларын билдире, «кесибизден» джашды, дедиле. Тамадагъа экинчи кере сайлагъанларын да чертдиле. Не бла кёллерине джетгенсе?
- Уллу ашхылыкъла этгенме, деб билмейме, сау болсунла кимле эселе да. «Кесибизден джашды», дегенлери тюздю. Мында туууб ёсгенме. Бу ишге келгинчи малчылыкъда урунуб тургъанма. Усталыгъым юристди. 2010-чу джыл эл администрациягъа тамадагъа сайлагъан эдиле. Артда экинчи кере да меннге чёб атдыла…
- Эки сайлауну аллы бла да аманатла салгъан болур эдиле. Ала бла байламлы, джамагъатха джарарча къаллай ишле тыннгандыла?
- Къачан да болуучусуча, ууакъ джумушла этиле тургъандыла, мен уллуракъ затладан талайын айтайым. Уллу джангурла джаугъан кёзюуледе суу къобуб, элге заран салмаз ючюн 5883 метр узунлукъгъа джагъаланы бегитгенбиз. Джоллагъа къаралгъанды. Айырыб да элни ичи бла озгъан орамгъа. Сиз да эс бёлген болурсуз, машинала аслам джюрюгенлерине. Джер-суу кёрюрге, таза хауада солургъа джер-джерден адамла келедиле, кёбюсюне юйдегилери бла. Бусагъатда туура алай кёб да тюлдюле, мындан ары, къачны джартысы кетгинчи, миллет бери къуюлуб къалады. Башыракъда наныкъ джыядыла. Чегетледе алма, кертме, не тюрлю кёгет да кёбдю. Солугъан да эте, аланы да джыядыла. Аллай къонакъла джолну къалай болгъанына къараб да бередиле элге магъана.
Элни ичинде джамагъатха суу келген эски быргъыла ауушдурула тургъандыла. Алай болса да, таза суу бла баджарыу биз излегенча тюл эди да, ёзенни ёрге юч километрни барыб, мийикде, тёрт-беш метр теренликге быргъыла джибериб, къатларында хар бирине 250 кубометр суу сыйыннган резервуарла орнатыб, аладан элде быргъылагъа дери да джангы быргъыла салыныб, 2017-чи джыл ол джууаблы иш баджарылды. Газ келиб, аны бла да хайырланыб турабыз.
Элде сабийлеге садик болмагъаны бир къауум юйдегилени джунчута эди. Мадар излей тебредик да, алгъын чекчиле джашаб кетген мекямда тохтадыкъ. Тёгереги кенг, элни арасы дерге боллукъду, таб джер. Не келсин, толу ремонт этилирге, арбазы, буруулары-затлары джарашыргъа керек эдиле. Реконструкция халда программагъа къошдула. Атына да «Теремок» аталыб, хап-хазыр болгъанды. Сабийле 1,5 джылдан башлаб, школгъа барыр заманлары джетгинчи джюрюрюкдюле ары. Джюз сабийге орун барды. Ала тёрт къауумгъа юлешинникдиле. Хар бирини кесини бёлмеси, солургъа орундукъла, ашаргъа хант юй, ойнаргъа кенг арбаз бла зал, бары да излемге кёре джарашыбдыла. Котельнясы барды, къатында дизель да орнатханбыз. Алайда 25 адам ишлерикди. Къууанч халда ачарыкъбыз. Сабийле къыркъар (август) айны 1-де келиб башларыкъдыла. Тамадасы Къочхарланы Халиматды.
Былайда къошарым: джамагъатха уллу магъанасы болгъан бу затла этиллик тюл эдиле, республиканы Башчысы Темрезланы Рашид къайгъырмаса. Анга бек разыбыз, бюсюреу этебиз.
- Джамагъатны юй-турмуш джашауунда башха излемлерин баджаргъан учреждениелени юслеринден да айтсанг.
- Фельдшер пунктдан башлайым. Анга Боташланы Фатима башчылыкъ этеди. Нёгерлери - бир аккушерка бла эки медсестра. Бары да Черкесскеде медучилищени бошагъандыла, саулукъ сакълауда 30-40 джыл ишлейдиле. «Терк болушлукъну» машинасы да барды. Ауругъаны, инджилгени болгъанла иш кюн кеслери келедиле, башха заманда телефон бла билдирселе, аланы юйлерине барыб къарайдыла. Халын табсыз кёрселе, Зеленчукде ара больницагъа, поликлиникагъа джетдиредиле. Алайдан Черкесскеге элтген кёзюулери да болады. Пунктну мекямы таб джарашханды, кенгди. Тиш ауруулагъа къарагъан кабинет да барды. Не келсин, ишлемейди, врач джокъду. Хар тюбегенлери сайын бир айтадыла къызла, «тиш дохтур, башха ауруулагъа къарагъан устала да Зеленчукден келе турурча бир мадар изле», деб. Аны къайгъысын да этерге керекди.
Орта школубуз ишлейди, окъуу джылны джетишимли бошадыла, энди къыркъаууз (сентябрь) айны 1-не хазырлана турадыла. Ветеринар пункт да къурамлы ишлейди. Тёрт тюкен барды адамла не кереклилерин да алырча. Почтабыз да барды…
- Почта дегенлей, биз айланнган джерледе газетлени заманында табдырмайдыла деб, тарыкъгъанла кёбдюле…
- Бизде иш башхаракъ къуралгъанды. Къалгъан эллегеча, бизге да Зеленчукден почтаны келтириб къотарадыла. Эки почтальон, Боташланы Лиза бла Хубийланы Разият, юйлеге айланыб, чачыб чыгъадыла…
- Не онглу эсе да джангыз адам сау элни кереклисини къайгъысын этиб, баджараллыкъ тюлдю. Районну, республиканы башчылары уллу ишледе джакълыкъ этгенликге, кечеде-кюнде тюбеген джумушланы кесигизге къоядыла. Кимле болушадыла сеннге?
- Депутатла бла элни сыйлы къартлары. Сайлауланы кёзюуюнде миллет он адамгъа чёб атхан эди. Ол депутатла айда бир кере, джай а эки кере да джыйылыб, этилген, этиле тургъан, энди этилирге керекли ишлени сюзюб, айыбсыз къалай тындырыргъа боллугъуну оноуун этебиз. Ол оноулагъа бары да тири къошуладыла, иш башланса да, не къадар дженгил баджарыргъа кюрешедиле. Айырыб да Къаракетланы Дауут, Къочхарланы Абу-Юсуф, Ткаченко Наталья сайлаучуланы разы этедиле.
Башха элледеча, бизде да уллу джашау сынамлары болгъан къартла бардыла. Боташланы Джанибекни, Лысенко Фёдор Захаровични, Батчаланы Таубийни, Биджиланы Магометни, 93 джыл болгъан Шыдакъланы Аюбню кеслери джашагъан тийреледе, элде да миллет бек багъалатады. Аланы оноуларына биз да эс бёлгенлей турабыз.
- Морх ариу, айбат джерде орналгъаныны тышында да, асыл адамлары, джамагъаты, баджарылгъан ишлери бла да махталыб тургъан эллени бириди. Мындан ары да ол насыбыгъыз юсюгюзде сакълансын.
- Сиз да сау болугъуз, ишигизден къууаныгъыз.
АППАЛАНЫ Билял.
{jcomments}
