«Кавказ Тау биригиуню» керти келечиси Абозин Григорий ,Къарачайда джолоучулукъда болуб, джылда бир кере чыкъгъан журналында басмалагъан хапарын окъуучулагъа теджейбиз. Къысхартылыб бериледи.
«Бурунташ аууш (къарачайча Брынташ – Шаманланы И. ангылатыуу) (10080 ф. – 3,072 км) уллу тау джалпакъды. Аны кенг сыртлыгъында, Альпладача, тау ёсюмлюкле, хансла, гоккала чагъадыла. Бизге ачылгъан хурметни, ариулукъну кёрюб, кёз къарамыбызны андан айыралмай къалдыкъ. Алай а бизни мычыргъа заманыбыз джокъду. Бир кюннге белгиленнген джолубузну ётерге борч салыныбды. Къарачайлыланы Хурзук эллерине ингирге, кёз байланыр заманнга, амалсыз джыйылыргъа керекбиз. Баргъан джолубузну эки джаны да бир-бирине бек ушашдыла. Кёзюнг джетген джерде къалын ханслы джайлыкъла бла биченликле кёрюнедиле. Анда-мында къошланы да кёребиз. Алада сютню, сютбашыны, бышлакъны эмда айранны бек учуз багъасы бла сатыб алыргъа боллукъду. Биз энтда таула таба ёрлеб башладыкъ. Джаяу джол бир кесекден къарачайлыла къой сюрюулерин тау джайлыкълагъа сюрген эмда акъдан этилген затлары бла гыбытларын элге тюшюрген кенг арба джолгъа чыгъыб, аны бла биз 3 119 км (10233 ф.) мийикликде ауушха чыкъдыкъ… Ауушдан джолну энгишге эниб тебредик. Джолубуз «джарыгъыракъ» бола башлады. Тёгерекде тууар малла кютюле тургъан, ариу къаланнган бичен гебенлери бла къабакъла, гитче элчикле кёрюне башладыла. Биз тохтаусуз ёрге чыгъыб, талайдан да энгишге тюше барабыз. Бу къыйын джолда атларыбыз ариу джюрюшлери бла арымай баргъанларына адам сейирсинирчады. Талайдан къалын ёсген, ариу чайыр, чыракъ ийисден толгъан нарат чегетни ичи бла биз Уллу Кам суу баргъан ёзеннге кирдик. Нарат чайырны ариу ийисин къарачай элге Хурзукга дери солуб бардыкъ.
«Главное население Хурзука составляют карачаевцы. Это горцы крепкого телосложения, высокого роста, статные и замечательно красивые…»
Элчилени кёбюсюню уллу тёртгюл арбазлары барды. Аланы тёгереги хунала бла нарат тёнгертгеле бла бегитилибди. Арбазларыны башлары да къангала бла джабылыбдыла. Арбазны ичинде тёнгертгеледен тиширыулагъа эмда эркишилеге энчи юйле ишленибдиле. Дагъыда ууакъ аякълыла, къойла эмда бузоула тургъан баула да бардыла. Юйлени арбазларында къабакъ эшиклери да бардыла.
Къарачайлыланы баш усталыкълары чегетчилик бла къойчулукъ, тууарчылыкъ, джылкъы ёсдюрюудю. Сюрюрге джараулу джерлери аз болгъаны амалтын, ала сабанчылыкъ бла кюрешмегенни орнундадыла. Къол бла этилген затлары, кюмюш бла кюрешген усталары да джетишедиле.
Хурзукда эл правление, эл старшина бла училищени башчысы бизге къонакъбайлыкъ этиб, биз кече эки класслы училищени мекямында кече къалдыкъ. Элия (июль) айны 13-де танг белги бергенлей биз Хурзукдан чыгъыб, Къарачайны аралыгъына - Учкулан элге - атландыкъ. Андан да ётюб, Сес суу баргъан ёзеннге бурулдукъ. 21,4 километр чакълыны нарат чегетни ичи бла барабыз. Хауа чайыр ийисге бёленибди, тынч солуйса. Былайда иссилик сезилмейди, алай а ат белинде тик ёрге баргъан къыйын тиеди. Садырла деген (3,636 км) тауну башына чыгъаргъа керекбиз. Джолчукъ джылан кибик гыланч-гыланч барады ёрге, эки атыбыз да тохтаб къалыб, бек къыйналыб Садырла таулада (Хурла кёл – И.Ш.) джерлешген къарачай элге джетебиз. Элде солууубузну алыб, кёлде джууунуб, атланы да солутуб, Бийчесын бла Бермамыт таула таба кетебиз. Ингир ашхам джууукълашхан эди да элни джаны бла озуб бара бир оюмлу, сабыр къарачайлы бизге къонакъбайлыкъ этерге излегенин айтыб, юйюне чакъырды. Биз кече къалыр джерибиз болгъанына къууанч тыбырлы болдукъ. Къонакъбайларыбыз атларыбызны отларгъа бошлаб, тишлик этиб, сют, айран келтирдиле. Кече къаллыкъ юйде да от этдиле. Къарачайлыланы байрам кюнлери эди. Къобуз согъулуб, джашла, къызла тепсеб, тойну башладыла. Къонакъбайлыкъ этген къарачайлыны юйюнде орус джырла да джырланыб башладыла. Татымлы ушхууурдан сора кюлген, сёлешген тауушла иги кесекни бардыла ол кече.
Бийчесындан да озуб, элия (июль) айны 14-де Бермамытха келиб, Кавказ тау обществону агъач мекямында кече къалдыкъ. Экинчи кюнню тангы аламат эди. Кюн таякъла аждагъан, Минги Тауну чыммакъ акъ тёппелеринде, сейирлик бояула  дуу джана эдиле. Аны кёргенлей арыгъаныбыз кетиб, джюрегибиз учунду. Биз Бештау шахаргъа кесибизни эм насыблылагъа санаб, джашаудан къууана къайтдыкъ. Анда (таулада), ачыкъ хауада адам ачыуун эмда джарсыуларын унутханына, сагъышла чексиз болгъанларына, эркин, азат джашаугъа учуннганына тюшюндюм».
«Кавказ Тау биригиуню» 1908-чи джыл чыкъгъан журналындан юзюк – Бештау, 1909-чу джыл.
Материалны джыйгъан ШАМАНЛАНЫ Ибрагим.
къарачай тилге кёчюрген Семенланы Аминат.
 
{jcomments}