Алимлени бир къаууму айтханнга кёре, къазакъла джангы джыл санауну ал сюреминде джаратылгъан халкъдыла.
Ала кос-сака (неда ка-сака) деген скиф халкъны туран (сибир) юзюклерини, Азов тенгизни тёгерегинде джашагъан меото-кайсар славянланы, ас-аланланы неда танаитлени (дончуланы) къанлары бир-бирлерине къошулуб къуралгъан халкъдыла.
1902-чи джыл чыкъгъан сёзлюкде былай джазылады:
«Казаки, этническая, социальная и историческая общность (группа), объединившая в силу своих специфических особенностей всех казаков… Казаков определяли и как отдельный этнос, самостоятельную народность или как особую нацию смешанного тюрко-славянского происхождения».
Къазакъла бурундан бери да Эресей империяны къыйыр сюреминде джашагъандыла, таймаздан къазауатлагъа къошулгъанлай, ёлюм бла бетлешгенлей тургъандыла. Аллай къыйын джашау аланы турмушларын, халилерин да башхаракъ тюрлю этгенди. Эресейни аскер къуллукъчулары алагъа тюрлю-тюрлю атла бергендиле: «татарлыла», «бурятла», «черкеслиле» дегендиле.
Бу атла нек берилгендиле алагъа? Къазакъла хоншу джашагъан миллетлерини адетлерин, халилерин иги билгендиле. Алай болса да къазакъла башха миллетлеге халилери, адетлери бла ушасала да, аланы оруслулагъа санагъандыла.
Аскер къуллукъда айланнганла кеслерини эсге тюшюрюулеринде, къазакъла кёб сёлеширге сюймеген, мыдах, бир джаякълаб джашаргъа излеген адамла болгъанларын чертгендиле. Аны бла бирге ала джарыкълыкъны сюйген, чамгъа-накъырдагъа уста адамла болгъанларын да айтхандыла. Бюгюнлюкде халкъны ол шартларына багъа бере, бир къауум алимле, къазакъла кёб къыйынлыкъ кёргенлерин, ёзге кючлю къанлары болгъанлары себебли, ууалмагъанларын бегитедиле.
Айтыргъа, къазакъла, эски тенглери къонакъгъа келсе, анга бек къууаннгандыла, чурум болса, той-оюн этерге ашыкъгъандыла. Кеслерини сюйген, джууукъ адамларына ала бек джарыкъ тюбегендиле, ашхы къонакъбайлыкъ этгендиле.
Аланы намыслы, адебли болгъанларын кёрюб: «Сиз башхаланы къатында сабийлеригизни къойнугъузгъа нек алмайсыз, нек эркелетмейсиз, багъалы адамларыгъызгъа сюймеклигигизни нек кёргюзмейсиз?» - деб алагъа келгенле бек сейирсиннгендиле.
Къазакъланы къызлары бла джашлары аталарыны-аналарыны къачларын бек кёргендиле, аланы айтханларын джерге тюшюрмегендиле. Аталары не аналары ауушхандан сора къыркъ кюнден, ала кеслерини борчларындан чыкъгъаннга саналгъандыла. Алайды да, аталары-аналары алагъа джашауларында эм багъалы, сыйлы адамлары болгъандыла. Сабийле, ала не уллула болсала да, ата бла анагъа бойсуннганлай тургъандыла. Не тукъум ишни да башлардан алгъа атадан-анадан разылыкъ алгъандыла.
Бюгюнлюкде да ол адет къазакълада сакъланнганды, дегенле да бардыла. Атаны-ананы айтханындан чыкъгъан уллу гюнахха саналгъанды. Ала эркинлик бермеселе, къызлары бла джашлары умут этген ишлерин башлагъан да этмегендиле. Къазакъланы ичинде къатын къойгъан, юйюн чачхан адет джокъну орнунда болгъанды.
Къобан сууну тёгерегинде джашагъан къазакъла, аталарын-аналарын асыры сыйлы кёргенден алагъа «сиз» деб сёлешгендиле. Бу адетге энтда да кёб къазакъ юйдеги кертилей къалгъанды. Къазакъла уллу айтханны этерге керек болгъандыла – аланы ичлеринде ол мардагъа саналгъаны себебли, анга киши да сейирсинмегенди. Бу затла джууукъну-тенгни арасын балча-джауча этгендиле. Ала бир-бирлерине тынгылагъандыла, оноулашмагъанлай иш этмегендиле. Аны амалтын «сорулгъан иш сёгюлмез» дегенлей, оюмсуз, дюрген атлагъан ичлеринде аз тюбегенди.
Къазакъла къонакъны сюйген адамла болгъандыла, нек десенг, аны Аллах ийгенди, деб тургъандыла. Бютюн да ач болуб, инджилиб, узакъдан келгенни тёгерегине бек айланнгандыла. Тышындан инджилиб келгеннге кече къонакъбайлыкъ этмегеннге миллет терс къарагъанды, анга уллу айыб этгенди. Келген адам джылы бла джаш болса да, аны орну тёрде болгъанды. Таб джылы келген адам да кесини орнун келген къонакъгъа берирге дурус кёргенди. Юч кюнню ичинде къонакъны сыйлаб, тёгерегине айланыб тургъандыла, нек келгенин, не джумушу болгъанын сорургъа болмагъанды - ол зат ушагъыусуз ишге саналгъанды.
Ала кос-сака (неда ка-сака) деген скиф халкъны туран (сибир) юзюклерини, Азов тенгизни тёгерегинде джашагъан меото-кайсар славянланы, ас-аланланы неда танаитлени (дончуланы) къанлары бир-бирлерине къошулуб къуралгъан халкъдыла.
1902-чи джыл чыкъгъан сёзлюкде былай джазылады:
«Казаки, этническая, социальная и историческая общность (группа), объединившая в силу своих специфических особенностей всех казаков… Казаков определяли и как отдельный этнос, самостоятельную народность или как особую нацию смешанного тюрко-славянского происхождения».
Къазакъла бурундан бери да Эресей империяны къыйыр сюреминде джашагъандыла, таймаздан къазауатлагъа къошулгъанлай, ёлюм бла бетлешгенлей тургъандыла. Аллай къыйын джашау аланы турмушларын, халилерин да башхаракъ тюрлю этгенди. Эресейни аскер къуллукъчулары алагъа тюрлю-тюрлю атла бергендиле: «татарлыла», «бурятла», «черкеслиле» дегендиле.
Бу атла нек берилгендиле алагъа? Къазакъла хоншу джашагъан миллетлерини адетлерин, халилерин иги билгендиле. Алай болса да къазакъла башха миллетлеге халилери, адетлери бла ушасала да, аланы оруслулагъа санагъандыла.
Аскер къуллукъда айланнганла кеслерини эсге тюшюрюулеринде, къазакъла кёб сёлеширге сюймеген, мыдах, бир джаякълаб джашаргъа излеген адамла болгъанларын чертгендиле. Аны бла бирге ала джарыкълыкъны сюйген, чамгъа-накъырдагъа уста адамла болгъанларын да айтхандыла. Бюгюнлюкде халкъны ол шартларына багъа бере, бир къауум алимле, къазакъла кёб къыйынлыкъ кёргенлерин, ёзге кючлю къанлары болгъанлары себебли, ууалмагъанларын бегитедиле.
Айтыргъа, къазакъла, эски тенглери къонакъгъа келсе, анга бек къууаннгандыла, чурум болса, той-оюн этерге ашыкъгъандыла. Кеслерини сюйген, джууукъ адамларына ала бек джарыкъ тюбегендиле, ашхы къонакъбайлыкъ этгендиле.
Аланы намыслы, адебли болгъанларын кёрюб: «Сиз башхаланы къатында сабийлеригизни къойнугъузгъа нек алмайсыз, нек эркелетмейсиз, багъалы адамларыгъызгъа сюймеклигигизни нек кёргюзмейсиз?» - деб алагъа келгенле бек сейирсиннгендиле.
Къазакъланы къызлары бла джашлары аталарыны-аналарыны къачларын бек кёргендиле, аланы айтханларын джерге тюшюрмегендиле. Аталары не аналары ауушхандан сора къыркъ кюнден, ала кеслерини борчларындан чыкъгъаннга саналгъандыла. Алайды да, аталары-аналары алагъа джашауларында эм багъалы, сыйлы адамлары болгъандыла. Сабийле, ала не уллула болсала да, ата бла анагъа бойсуннганлай тургъандыла. Не тукъум ишни да башлардан алгъа атадан-анадан разылыкъ алгъандыла.
Бюгюнлюкде да ол адет къазакълада сакъланнганды, дегенле да бардыла. Атаны-ананы айтханындан чыкъгъан уллу гюнахха саналгъанды. Ала эркинлик бермеселе, къызлары бла джашлары умут этген ишлерин башлагъан да этмегендиле. Къазакъланы ичинде къатын къойгъан, юйюн чачхан адет джокъну орнунда болгъанды.
Къобан сууну тёгерегинде джашагъан къазакъла, аталарын-аналарын асыры сыйлы кёргенден алагъа «сиз» деб сёлешгендиле. Бу адетге энтда да кёб къазакъ юйдеги кертилей къалгъанды. Къазакъла уллу айтханны этерге керек болгъандыла – аланы ичлеринде ол мардагъа саналгъаны себебли, анга киши да сейирсинмегенди. Бу затла джууукъну-тенгни арасын балча-джауча этгендиле. Ала бир-бирлерине тынгылагъандыла, оноулашмагъанлай иш этмегендиле. Аны амалтын «сорулгъан иш сёгюлмез» дегенлей, оюмсуз, дюрген атлагъан ичлеринде аз тюбегенди.
Къазакъла къонакъны сюйген адамла болгъандыла, нек десенг, аны Аллах ийгенди, деб тургъандыла. Бютюн да ач болуб, инджилиб, узакъдан келгенни тёгерегине бек айланнгандыла. Тышындан инджилиб келгеннге кече къонакъбайлыкъ этмегеннге миллет терс къарагъанды, анга уллу айыб этгенди. Келген адам джылы бла джаш болса да, аны орну тёрде болгъанды. Таб джылы келген адам да кесини орнун келген къонакъгъа берирге дурус кёргенди. Юч кюнню ичинде къонакъны сыйлаб, тёгерегине айланыб тургъандыла, нек келгенин, не джумушу болгъанын сорургъа болмагъанды - ол зат ушагъыусуз ишге саналгъанды.
Къонакъ,
къонакъбай да бола билгендиле
Къазакълы, кесини ишлери бла джолгъа чыкъгъанлыкъгъа, биргесине азыкъ алмагъанды. Къайсы элге барса да, бир танышына, шагъырейине тюбемей къалмагъанды – ол анга къонакъбайлыкъ этиб тургъанды. Адамны баргъан джеринде танышы болмай къалса да, анга ким да кече къонакъбайлыкъ этгенди. Ол себебден къазакълы джолгъа таукел чыкъгъанды. Юйню иеси къонакъны кесин сыйлагъан бла бирге, атына да аш салгъанды. Къазакъла къонакъ юйледе кече къалыргъа уллу излемегендиле. Белгилисича, ала уллу шахарлада джармалыкълагъа барыргъа бек сюйгендиле, келген джерлеринде танышлары болмаса, кече къонакъ юйледе къалгъандыла.
1991-чи джыл джюзле бла къазакъла Уральскеге джол тутхандыла, анда яицкичи къазакъланы Эресейге къуллукъ этгенлерини 400-джыллыкъ юбилейине аталгъан къууанч болгъанды. Алайда аланы къонакъ юйлеге къоймагъандыла. Ол затны эшитиб, эрлай къазакъла, джетиб, кесек заманны ичине келген къонакъланы юйлерине алыб кетгендиле.
Къазакъла ашхы къонакъбайлыкъ эте билгенлерин, тарихчиле къой эсенг, тюз адамла да иги билгендиле. Архивлени биринде ол заманладан къалгъан бир джазмада былай айтылады: «Я 2 года служил в Богуславе, там недалеко были рыбные заводы, которые принадлежали казакам. Иногда заедешь на завод, тебя даже ни о чём не спросят, сразу накормят, напоят, предложат отдохнуть и только затем начинают расспросы: «Кем будешь? Не нужна ли часом работа?» Бывало ответишь: «Ну, нужна». «Так у нас её как раз полно, примыкай к нам».
Ашхы къонакъбайла болгъанлары бла бирге къазакъла, тарих документле шагъатлыкъ этгеннге кёре, тюзлюкню джолу бла баргъан адамла болгъандыла. Бабасланы бири чертгеннге кёре, ачхадан толу бочхангы джети джол айырылгъан джерде къоюб кетсенг да, аны бир адам да алмагъанды, къазакъла харам хакъны ашагъан адамла болмагъандыла. Аны бла бирге аланы хар бири озуб баргъан ач джолоучугъа аш-суу бергенни кесине борчха санагъанды.
Къазакъланы юй-турмуш болумларыны хакъындан айтхан заманда да юлгюге тутарча кёб затны чертерге боллукъду. Юйде гитчеле кеслеринден абаданланы айтханларын этгендиле. Сёз ючюн, тепси джанында олтуруб тургъанлай, къарт кесини уллу джашлары-къызлары болгъан джашына огъуна урушургъа эркин болгъанды. Айхай да, аны терслиги болса, атасын бир зат бла чамландырса.
Къазакълы кеслерини христиан динлеринде айтылгъанны этерге керек болгъанды. Къазакълы юйюнде оноуун юй бийчесине бермегенди – юйюрню башчысы кеси болгъанды. Юйде эркиши бла тиширыу баджарлыкъ джумушланы бир-бирлерине къатышдырмагъандыла, хар ким кесини ишин ариу билгенди. Къазакъны юй бийчеси баш иесини оноууна къаршчы бармагъанды, кесини тиширыу орнунда тургъанды. Ёзге къазакъла тиширыуну сыйын мийикде тутхандыла. Эркишиле урушха-тюйюшге хазыр болгъанлай тургъандыла, керек болса, юйлерин, эллерин джаудан къоруулагъандыла.
Къазакъла сабийлени бютюн да кёб болурларын излегендиле. Тиширыула сабийлеге къараргъа, аланы апчытмай ёсдюрюрге керек болгъандыла. Сабий болмагъан эл къуу-шуугъа саналгъанды. Ол себебден къазакъла юй бийчелери бла сабийлерине бек сакъ болгъандыла.
Къазакъ тиширыу кесин ёхтем тутханды, баш иесинден сора кишиге бойсунмагъанды. Ол эркишиси не этиб айланнганын билирге керек болмагъанды. Сёз ючюн, кенгешде къайсы болса да бир тиширыуну юсюнден оноу этилсе, ары тиширыуну кесин чакъырмагъандыла. Аны ючюн не атасы, не эри, не къарнашы, не джашы баргъанды. Этилген оноуну ала анга джетдиргендиле.
Къазакъны аскер къуллукъгъа чакъырсала, юй джумуш толусу бла тиширыуну бойнуна тюшгенди. Айтыргъа, баш иеси не ишлени этиб тургъан эсе, ол аланы барысын да кеси этерге керек болгъанды. Алайды да, ол кеси юйдегисин аш-суу бла баджаргъанды, тюкенлеге, джармалыкълагъа айланыб кереклисин алгъанды, сабан сюрюб, битим ёсдюргенди. Иги джашагъан адамла джумушчула тутхандыла. Эркишиси юйде болмагъан тиширыу алагъа да кеси кёз-къулакъ болгъанды. Элге джау чабханы болса, тиширыу, къолуна шкок алыб, эркишиле бла тенгликде джаугъа къаршчы тургъанды.
Къазакъ тиширыула, къартла бла сабийлени джакълар ючюн, артха турмагъандыла. Сёз ючюн, Азовну къоруулар ючюн, 800 къазакъ тиширыу ёрге тургъанды. Айтыргъа, Кърымда къулланы сатхан базарлада джаш къызчыкъла бла сабийлени сатыб алыр мадар болгъанды. Къазакъ къызла бла тиширыула, кеслерини азатлыкълары ючюн уруш этиб, не хорлагъандыла неда джан бергендиле, ёзге кеслерин сатдыртмагъандыла.
Джашау нёгерин джаш адам ёмюрлюкге сайлагъаны себебли, тышына чыгъардан неда юйленирден алгъа къазакъла кёб сагъыш этгендиле. Ала бир-бирлерине иги болгъандыла. Алай а баш иеси бла юй бийчеси адамланы къатларында бир-бирлерине кемсиз болгъанларын кёргюзмегендиле. Нек этгендиле алай?
Башха тиширыуланы джюреклерин мыдах этмез ючюн этгендиле алай. Айтыргъа, урушха кетген къазакъланы бир къаууму ызларына къайтмагъандыла. Алайды да, бир юйдеги къазауатдан сау къайтхан эркишилерине той тутханды, экинчи юйдеги джан берген адамларыны джылауун этгенди.
Къазакъла аталары, эрлери болмагъан юйдегилени къатларында, аланы сындырмаз ючюн, не тиширыуларына, не сабийлерине ариу айтмагъандыла. Къазакъ кишини юй бийчеси, аны биргесине тюл, ызындан баргъанды.
Юйде кеслери къалгъан заманда къазакъла тиширыуларын, сабийлерин да эркелетгендиле. Иги сагъыш этиб къарасанг, къазакъла бла бизни миллетни адетлеринде, халилеринде кёб зат бирча болгъанын эсгересе.
къонакъбай да бола билгендиле
Къазакълы, кесини ишлери бла джолгъа чыкъгъанлыкъгъа, биргесине азыкъ алмагъанды. Къайсы элге барса да, бир танышына, шагъырейине тюбемей къалмагъанды – ол анга къонакъбайлыкъ этиб тургъанды. Адамны баргъан джеринде танышы болмай къалса да, анга ким да кече къонакъбайлыкъ этгенди. Ол себебден къазакълы джолгъа таукел чыкъгъанды. Юйню иеси къонакъны кесин сыйлагъан бла бирге, атына да аш салгъанды. Къазакъла къонакъ юйледе кече къалыргъа уллу излемегендиле. Белгилисича, ала уллу шахарлада джармалыкълагъа барыргъа бек сюйгендиле, келген джерлеринде танышлары болмаса, кече къонакъ юйледе къалгъандыла.
1991-чи джыл джюзле бла къазакъла Уральскеге джол тутхандыла, анда яицкичи къазакъланы Эресейге къуллукъ этгенлерини 400-джыллыкъ юбилейине аталгъан къууанч болгъанды. Алайда аланы къонакъ юйлеге къоймагъандыла. Ол затны эшитиб, эрлай къазакъла, джетиб, кесек заманны ичине келген къонакъланы юйлерине алыб кетгендиле.
Къазакъла ашхы къонакъбайлыкъ эте билгенлерин, тарихчиле къой эсенг, тюз адамла да иги билгендиле. Архивлени биринде ол заманладан къалгъан бир джазмада былай айтылады: «Я 2 года служил в Богуславе, там недалеко были рыбные заводы, которые принадлежали казакам. Иногда заедешь на завод, тебя даже ни о чём не спросят, сразу накормят, напоят, предложат отдохнуть и только затем начинают расспросы: «Кем будешь? Не нужна ли часом работа?» Бывало ответишь: «Ну, нужна». «Так у нас её как раз полно, примыкай к нам».
Ашхы къонакъбайла болгъанлары бла бирге къазакъла, тарих документле шагъатлыкъ этгеннге кёре, тюзлюкню джолу бла баргъан адамла болгъандыла. Бабасланы бири чертгеннге кёре, ачхадан толу бочхангы джети джол айырылгъан джерде къоюб кетсенг да, аны бир адам да алмагъанды, къазакъла харам хакъны ашагъан адамла болмагъандыла. Аны бла бирге аланы хар бири озуб баргъан ач джолоучугъа аш-суу бергенни кесине борчха санагъанды.
Къазакъланы юй-турмуш болумларыны хакъындан айтхан заманда да юлгюге тутарча кёб затны чертерге боллукъду. Юйде гитчеле кеслеринден абаданланы айтханларын этгендиле. Сёз ючюн, тепси джанында олтуруб тургъанлай, къарт кесини уллу джашлары-къызлары болгъан джашына огъуна урушургъа эркин болгъанды. Айхай да, аны терслиги болса, атасын бир зат бла чамландырса.
Къазакълы кеслерини христиан динлеринде айтылгъанны этерге керек болгъанды. Къазакълы юйюнде оноуун юй бийчесине бермегенди – юйюрню башчысы кеси болгъанды. Юйде эркиши бла тиширыу баджарлыкъ джумушланы бир-бирлерине къатышдырмагъандыла, хар ким кесини ишин ариу билгенди. Къазакъны юй бийчеси баш иесини оноууна къаршчы бармагъанды, кесини тиширыу орнунда тургъанды. Ёзге къазакъла тиширыуну сыйын мийикде тутхандыла. Эркишиле урушха-тюйюшге хазыр болгъанлай тургъандыла, керек болса, юйлерин, эллерин джаудан къоруулагъандыла.
Къазакъла сабийлени бютюн да кёб болурларын излегендиле. Тиширыула сабийлеге къараргъа, аланы апчытмай ёсдюрюрге керек болгъандыла. Сабий болмагъан эл къуу-шуугъа саналгъанды. Ол себебден къазакъла юй бийчелери бла сабийлерине бек сакъ болгъандыла.
Къазакъ тиширыу кесин ёхтем тутханды, баш иесинден сора кишиге бойсунмагъанды. Ол эркишиси не этиб айланнганын билирге керек болмагъанды. Сёз ючюн, кенгешде къайсы болса да бир тиширыуну юсюнден оноу этилсе, ары тиширыуну кесин чакъырмагъандыла. Аны ючюн не атасы, не эри, не къарнашы, не джашы баргъанды. Этилген оноуну ала анга джетдиргендиле.
Къазакъны аскер къуллукъгъа чакъырсала, юй джумуш толусу бла тиширыуну бойнуна тюшгенди. Айтыргъа, баш иеси не ишлени этиб тургъан эсе, ол аланы барысын да кеси этерге керек болгъанды. Алайды да, ол кеси юйдегисин аш-суу бла баджаргъанды, тюкенлеге, джармалыкълагъа айланыб кереклисин алгъанды, сабан сюрюб, битим ёсдюргенди. Иги джашагъан адамла джумушчула тутхандыла. Эркишиси юйде болмагъан тиширыу алагъа да кеси кёз-къулакъ болгъанды. Элге джау чабханы болса, тиширыу, къолуна шкок алыб, эркишиле бла тенгликде джаугъа къаршчы тургъанды.
Къазакъ тиширыула, къартла бла сабийлени джакълар ючюн, артха турмагъандыла. Сёз ючюн, Азовну къоруулар ючюн, 800 къазакъ тиширыу ёрге тургъанды. Айтыргъа, Кърымда къулланы сатхан базарлада джаш къызчыкъла бла сабийлени сатыб алыр мадар болгъанды. Къазакъ къызла бла тиширыула, кеслерини азатлыкълары ючюн уруш этиб, не хорлагъандыла неда джан бергендиле, ёзге кеслерин сатдыртмагъандыла.
Джашау нёгерин джаш адам ёмюрлюкге сайлагъаны себебли, тышына чыгъардан неда юйленирден алгъа къазакъла кёб сагъыш этгендиле. Ала бир-бирлерине иги болгъандыла. Алай а баш иеси бла юй бийчеси адамланы къатларында бир-бирлерине кемсиз болгъанларын кёргюзмегендиле. Нек этгендиле алай?
Башха тиширыуланы джюреклерин мыдах этмез ючюн этгендиле алай. Айтыргъа, урушха кетген къазакъланы бир къаууму ызларына къайтмагъандыла. Алайды да, бир юйдеги къазауатдан сау къайтхан эркишилерине той тутханды, экинчи юйдеги джан берген адамларыны джылауун этгенди.
Къазакъла аталары, эрлери болмагъан юйдегилени къатларында, аланы сындырмаз ючюн, не тиширыуларына, не сабийлерине ариу айтмагъандыла. Къазакъ кишини юй бийчеси, аны биргесине тюл, ызындан баргъанды.
Юйде кеслери къалгъан заманда къазакъла тиширыуларын, сабийлерин да эркелетгендиле. Иги сагъыш этиб къарасанг, къазакъла бла бизни миллетни адетлеринде, халилеринде кёб зат бирча болгъанын эсгересе.
Джыйгъан, джарашдыргъан МАМЧУЛАНЫ Дина.
{jcomments}
