Гитче Къарачай районда сабан ишле къачан башланныкъдыла? Бу эмда башха сорууланы «Къарачайны» корреспонденти Къобанланы Махмут Гитче Къарачай районда эл мюлк управлениени тамадасы Ёзденланы Исмаилны джашы Рамазаннга бергенди.

- Гитче Къарачай район тау этеги районланы бириди. Джыл иги болса, арттотур (апрель) айда сабан ишлени башлаб, хычаман (май) айда бошаучанбыз. Алай болса да бир къауум фермерле сабан ишлени башлагъандыла. Гардош салыу къызыудады. Эм алгъа озгъан джылны джерчилик, малчылыкъ санагъатлада уруннганла къалай ашыргъанларыны юсюнден хапар айтайым.

Не заманда да бизни район асламысына малчылыкъ санагъатха уллу эс бёлюб тургъанды. Джерчилик санагъатха да уллу эс бёллюк эдик, алай а сабанларыбыз кёб тюлдюле. Бютеулей да 5502 гектар сабаныбыз барды. Биченликле бла джайлыкъларыбыз кёбдюле. 27471 гектарда бичен хазырлайдыла элчилерибиз. 62774 гектарда уа аланы маллары кютюледиле. Алгъын джыллада областны башха районларындан да келиб, Бийчесында къош салыучан эдиле малчыла. Айтханым аны ючюндю: джайлыкъларыбыз керти да кёбдюле. Малны не тюрлюсюн да кёб этерге мадарыбыз барды. Бу арт джыллада элчиле малларын кёб этгендиле. Артыкъ да бек тууар мал аслам болгъанды. Бюгюнлюкде районда 34470 тууар мал барды. Ма ол сандан 7909-у ийнекледиле. 2017-чи джылгъа кёре 2018-чи джыл тууар малланы саны 1,5 процентге аслам болгъанды. Районда ючюшер, тёртюшер ийнек тутханла бардыла. Аладан алгъан продукцияларын элчиле базаргъа чыгъарыб сатадыла. Бир къауумла уа сютлерин сют алыучу пунктха бередиле. Джауларын, бышлакъларын, сютбашыларын Нарсана шахаргъа элтиб сатадыла.

Алгъын джылладача, элчиле бусагъатда да асыулу тукъумлу, кёб сют берген ийнеклени тутадыла. Алай бла районда этли, сютлю ийнеклени тутуугъа уллу эс бёлюнеди.

Бусагъатда къарачай тукъумлу къойланы тутуугъа районда уллу эс бёлюннгенди. Районда иги кесек къой къош барды да, бары да дегенча къарачай тукъумлу къойланы тутадыла. Артыкъ да бек «Чолпан» ООО къарачай тукъумлу къойланы санын аслам этгенди. Аны 6867 къою барды. Бу тукъумлу малланы тыш къраллада да сюйюб аладыла. Бу арт джыллада бизни республика Иран Республика бла келишиу этиб, джыл сайын иги кесек къарачай тукъумлу къойланы ары ашырыб турады.

Районда бусагъатда 52405 къой барды. Ма ол сандан 42150-си тиши токълуладыла. Аланы ёсдюрюб, аладан тёлю алыргъа муратлыдыла энчиле бла мюлклени иелери.

Эчкиле районда кёб тюлдюле. Атла уа бу арт джыллада кёб болгъандыла. Атланы асламысы къарачай тукъумлуладыла. 4910 ат барды да, аланы 1510-су байталладыла. Ат чабдырыудан эришиуле неда кёрмючле болсала, къарачай тукъумлу атланы кёрюб, джюрегинг къууаныр ючюн къалмайды.

Районну джамагъаты эт, сют бла да иги баджарылыбды. Районда талай сют алыучу пункт ишлейди. Аланы иелери, районну эллерине айланыб, сют джыйыб айланыучандыла. Сюйюнбайланы Мурат башчылыкъ этген фермада аламат сют алыучу пункт ишлениб, иги кесек замандан бери элчиледен, фермерледен сют алыб турады. Байчораланы Расул Ючкекенде сют алыучу пункт ачханды да, эл элге айланыб, адамладан сют джыяды. Кюн сайын 3500 килограмм сют тюшеди Байчора улуну пунктуна. Ол 1 литр сютге 20 сом тёлейди. Пятигорскеде сют заводха 21 сомдан береди. Алай бла сют бериучюле бла сют алыучула бир-бирлерин ангылаб, эки джанына да керекли ишни таб бардырадыла.

Озгъан джыл район 2856 тонна эт хазырлагъанды. Ма ол сандан элчилеге дагъыда башха шахарла бла элледе джашагъанлагъа 1402 тонна эт сатылгъанды. Районну элчилери 27820 тонна сют хазырлагъандыла. Ма ол сандан 19110 тонна сатылгъанды.

Талай джылдан бери тюрлю-тюрлю тукъумлу къойланы санлары ёсе баргъаны себебли, аладан джюн алыу да кёб бола барады. 2018-чи джыл элчиле бла фермерле 56,0 тонна джюн хазырлагъан эдиле да, аны 98 процентин сатхандыла.

- Малчылыкъ санагъатны юсюнден къысхасы бла хапар айтдынг. Джерчилик санагъатны болуму районда къалайды?

- Бюгюнлюкде районда 20 эл мюлк организация, 217 элчи-фермер мюлк барды да, хар бири къуру малчылыкъ санагъат бла кюрешиб къалмайды. Джерчилик санагъат бла малчылыкъ санагъат бир-бирлери бла къысха байламлыдыла. Джеринг бар эсе, малынг да болургъа керекди. Малы болуб, джери болмагъан джокъду районда. Джерчилик санагъат бла малчылыкъ санагъатны айнытыр ючюн, кърал джанындан уллу болушлукъ этиледи. 2014-чю джылдан бери 60 элчи-фермер мюлк грантла алыб, ишлерин аякъ юсюне салгъандыла.

Озгъан джыл 13 элчи-фермер мюлк джерчилик санагъат бла кюрешгендиле. Бизни районда ёсмеген эл мюлк культура джокъду. Тыйыншлысыча къарасанг, сабанлада мюрзеу да, гардош да, речка да, нартюх да ёсдюрлюксе. Былтыр 2969 гектарда фермерле тюрлю-тюрлю эл мюлк культураланы ёсдюрген эдиле. Битим алыулары иги болгъан эди.

Гардош ёсдюрюу уллу орун алады районда. Былтыр 693 гектарда гардош ёсдюрген эдиле фермерле. Бютеулей да 3,4 минг тонна битим джыйылгъан эди. Бир къауум фермерле уа гардош ёсдюрюуде Зеленчук районну гардош ёсдюрюучюлерине хорлатмайдыла кеслерин. Хар гектардан 300 центнер, андан кёб битим алгъанла да тюбейдиле. Сёз ючюн, юлгюге Каппушланы Хусейни, Байкъулланы Алийни келтирирге боллукъду. Джыл сайын хар гектардан 250 центнерден аз битим алмайдыла. Район кесин гардош бла толусу бла баджаргъан бла къалмай, продукциясын тышына да сатыучанды.

Башында айтханымча, мюрзеу да аман ёсмейди районда. Былтыр фермерле хар гектардан 28,3 центнер мюрзеу алгъан эдиле. Озгъан джылны услулугъуна кёре, бу кёргюзюм иги кёргюзюмдю. Районну фермерлери бютеулей да 2,8 минг тонна мюрзеу джыйыб, районну элчилерин мал ашлыкъ бла толусу бла баджаргъан эдиле. Джылдан джылгъа бачхаладан, сабанладан битим алыу ёсе барады.

Озгъан джылны къач айларында 640 гектаргъа кюзлюк будай, 240 гектаргъа да кюзлюк арпа атылгъан эди. Ёсюмле бирча ариу чыкъгъандыла.

Мал кёб болгъаны себебли джыл сайын районда 43500 тонна бичен хазырланады. Бу сан районну малларына эркин джетеди.

- Тюрлю-тюрлю эл мюлк техника бла районну элчи-фермер мюлклери бла элчиле иги баджарылыбмыдыла?

- Бизни районда болмагъан техника джокъду. Къралтехнадзорну инспекциясыны билдириуюне кёре, 2019-чу джылны ал сюремине районда 1227 техника ёлчем барды. Ма ол сандан 956-сы тюрлю-тюрлю маркалы тракторладыла. 30-у мал аш хазырлаучу эмда 12-си мюрзеу джыйыучу комбайналадыла.

Бизни районда промышленность предприятиеле джокъдула. Аны амалтын биз джерчилик эмда малчылыкъ санагъатла бла кюрешиб, аланы мийик дараджалы этиб, кесибизни кючюбюзге таяныб джунчумай джашаргъа керекбиз. Бусагъатда районну джамагъаты ол иннет бла джашайды, ишлейди.