«Заман» газетни 2017-чи джыл эндреуюк (декабрь) айны 2-де чыкъгъан номеринде, юч аскерчини суратлары да салыныб, статья басмаланнган эди. Анда былай айтыла эди: «Бу юч сурат да редакцияны архивинде табылгъандыла. Джарсыугъа, кимле болгъанлары джазылыб тюлдю. Барысы да Хабаздандыла деген оюм барды. Ким биледи, алай эсе да. Кийимлерине кёре аскерчиледиле, урушха къатышхандыла. Андан ары уа къадарлары къалай къуралгъан болур аланы? Аланы таныгъанладан, билгенледен хапар сакълайбыз».

Багъалы «Заман» газетни редакциясы!

Сиз сордугъуз, мен айтайым. Бу суратлада адамланы мен иги таныйма. Ала Аппайланы Къазийни джашларыдыла – Мухаммат, Узейир эмда Маджир. Мени анамы туугъан тамада къарнашларыдыла… Ала ючюсю да 1941-чи – 1942-чи джыллада баргъан ачы сермешледе, керти эркишилеча, Ата джуртну къоруулагъандыла эмда джигитлеча ёлгендиле. Узейир танкист эди, чыны – лейтенант, Ленинград ючюн баргъан сермешлени биринде джоюлгъанды. Мухаммат лётчик эди, аны чыны да лейтенант болгъанды. Была экиси да 1939-чу джыл Къызыл Аскерге къуллукъ этерге кетген эдиле. Уллу Ата джурт къазауатны ал кюнлеринден башлаб, сермешлеге къатышыб келгендиле. Мухамматны уруш джолларыны юсюнден анасына джазгъан къагъытларындан билирге боллукъду. Ол, Кавказны къоруулай, джаралы болуб, Краснодар шахарда госпиталгъа тюшеди. Мухаммат аны юсюнден джаралары сау болгъандан сора джазгъанды письмоларыны биринде. Андан сора эки ай да озгъунчу Мухаммат экинчи кере да джаралы болады. Аны 1941-чи??джылны абыстол (ноябрь) айында джазгъан письмосунда быллай тизгинле бардыла: «Анам, джараларым сау болгъандыла, ючюнчю кере къазауатха кирирге хазырланама…».  Шимал Кавказны къоруулагъан сермешледе бола келгенини юсюнден ангылата, ол дагъыда былай джазгъан эди анасына: «Анам, Хабазны башы бла самолёт учса, ол мен огъуна болурма. Къоркъма сен, биз душманны джибермезбиз ары, ууатырбыз. Узейирден эртдеден бери да письмо алмайма. Хайда, анам, эсен тюбешейик…». Бу аны ахыр джазгъаны эди. Болса да аны аты бла келген эди дагъыда бир письмо. Ол Мухамматдан тюл эди, командирлери джазгъан эдиле аны 1942-чи джыл байрым (февраль) айны 13-де. Анда былай айтыла эди: «Сизни джашыгъыз, лейтенант Мухаммат Казиевич Аппаев, Ата джуртун къоруулай, джигитча, ёлгенди…».  Москва тийресинде, Иваново элни кёгюнде агъызадыла муну самолётун, полкну башчысы да кёре тургъанлай.

Бу ачы хапарны юйге Маджир, аны тамада къарнашы, алыб келеди. Ол эди ол заманда бу уллу юйюрню тамадасы да. Андан сора юйдегили болгъан да джокъ эди ол кёзюуде. Кёб да бармай, 1942-чи джылны алтотур (март) айында анга да къолгъа сауут алыргъа тюшеди. Бир талай хабазчы джаш бла бирге элчиле Маджирни да урушха ашырадыла. Сермешлени кёб сакъларгъа да тюшмеген эди. Старшина Аппайланы Маджир да, алкъын тынгылы юрениб бошагъынчы, джарау да этмеген аскер бёлюмю бла бирге Харьков шахар ючюн къаты сермешлеге къатышады. Маджирни юй бийчеси Зариятны аты бла джазгъан къагъытларыны биринде замансыз джоюлгъан гитче къарнашы Мухамматны къанын алгъаныны эмда ол бир кюнню ичинде джети кере къазауатха кириб чыкъгъаныны юсюнден да айтхан эди… Къазийни уллу юйюрюне Созарукъланы Зарият, биринчи келин болуб, киреди. Иги да джашаб, къарт болуб дуниясын ауушдургъунчу, ол бютеу къадарын бу юйюр бла байлагъанды, ала бла бирге тургъанды. Маджирден андан сора бир деб бир хапар да келмегенликге, ол ахыр солуууна дери ийнанмай кетген эди аны ёлгенине. «Къараб туругъуз, ол сауду, ол къайтмай къаллыкъ тюлдю», – деучен эди ол. Маджирни Зариятха джазгъан къагъытларындан… «Къалай-алай болса да, джан нёгерим Зарият, мени джюрегим бир да къоркъмайды. Аллах айтса, сау кёрюшюрбюз. Сен да къоркъма эмда мыдах болма. Аллахха шукур этерсе, сора къарыусуз адамлагъа аш бла, къалгъан керекли затла бла къарарынгы бек тилейме эмда адамланы арасында мыдах болма. Аланы къадары бла бек уллу къыйынлыкъладан къутулгъанма, шукур болсун Аллахха. Алай болса да, элден нёгерлеримден бири да къалмагъанды. Бек иги орус нёгерлерим бардыла. Бусагъатда Буровой деген станседе агъач ичинде солуб турабыз, бусагъатда бек тынчма. Хайда, сау къал, къолунгу къаты къысама, сау кёрюшейик. Джазгъан – Маджир, аллыкъ – б.дж.н. Зарият…» (б.дж.н. – багъалы джан нёгерим).

Не къыйын, не ачыу сынаса да, былай джазгъан джашаудан тюнгюлмез, башханы да тюнгюлтмез. Маджир къагъытларыны биринде дагъыда алай джазады: «Мен сенден тилейме, юйюнгден отну къурутма эмда эшикни этиб къайта, аны бир бек толу тилейме, сабан заман джетгенди, джерге урлукъ салыргъа, ышанма… Эмда мюрзеуге ышаннган этигиз, заман иги тюлдю. Бу башында джазылгъан затланы тамам этеринги тилейме, джан нёгерим Зарият. Мени, сени да анам Ана – санга аманат, сен Аллахха аманат, Билина да – санга аманат. Хайда, эсен бол, къолунгу къаты къысама, сау къал, эсен тюбешейик».

 Къаллай бир сюймеклик болургъа керекди адамда, быллай къагъытла джазар ючюн…

Билина мени анамды, ол уллу юйюрден, Аллахны ашхылыгъы бла, сау-эсен турады бюгюн да. Бусагъатда да ол къаргъанса, «джашла алай сау къайтсынла» деучюдю. Сора мен гитче заманда Хабазгъа барыб, анда туруучан эдим, Анамлада, анамы анасы Балаякълада. Ол меннге да кёргюзе эди, кюбюрден чыгъарыб ючкюл-ючкюл бюгюлген къагъытланы, акъ кисейге чулгъаныб, бу эски суратла бла бирге. Сора айтыр эди: «Иги окъусанг, джигит болсанг, ма сен да былача джаш боллукъса, Мухамматча – лётчик…» Талай джыл озгъандан сора, мен, школну да бошаб, бютеу къагъытларымы джарашдырама да, Армавирде лётчикле хазырлагъан училищеге джибереме. Аны билгенлей анам Билина: «Джашлагъа келген кюн келсеми сюесе?! Кесинги аямай эсенг да, бизни ая»,??– деб джылагъан эди… Анабызны юсю бла атлаб, бармадым да къалдым ары.

Ким эди Зарият а?.. Ол а – урушну аллында комсомолчу къыз, Хабазны комсомолуну башчысы Созарукъланы Зарият. Онтёрт джылы толгъунчу огъуна ол тамадала бла тенгликден озуб, аладан да джигер ишлегенди колхозну сабанларында, аны мюлклеринде. Комсомолгъа тамада болгъан кёзюуюнде Зарият къошланы, бригадаланы араларында джаяу кёб джюрюген эди. Бармакълары джарала болуб къыйналгъандан сора, ол, элде къызладан биринчи болуб, атха минеди. Аны атын узакъдан огъуна эслеген къызла бла джашла: «Хайдагъыз, марджа, не бек арыгъан эсек да, тирирек узалыргъа кюрешейик ансы, бачамабыз артыкъ разы болмаз», – деучен эдиле, ойнай-ойнай. Ала хар джерде да ишни къураб айланнган Зариятны кёлюне тиерге сюймей эдиле. Ма ол заманлада Зарият колхозну эм алчы сабан бригадасыны тамадасы Аппайланы Маджир бла къадарын байлаб, бир юйюр къурагъанды. Алай а аланы насыблары алай узакъ созулмайды, Уллу Ата джурт къазауат башланады. Баш иеси бла бир кюн Зариятны эки къарнашы Кёккёз бла Осман да кетедиле къанлы къазауатха. Ала да урушдан къайтмадыла. Зариятха уа 21 джыл бола эди ол кёзюуде. Ол, келин болуб, келген юйюр уллу юйюр эди. Зарият урушха дери, урушдан сора, кёчгюнчюлюкде да была бла турду. Ёлюб кетгинчи Маджирни джууукълары бла тюбегенди хар бушуугъа, хар къууанчха да. Къайсы юйюр сынамагъанды къыйынлыкъ?! Алай а Аппайланы бу юйюрлери артыгъы бла чекгенди азаб…

 Аппайланы Къазий бла Уяналаны Къаншау хаджини къызы Балаякъны 13 сабийлери болгъандыла. 1937-чи джылны ахырында джалгъан дау бла Къазийни НКВД-гъа джыядыла. Сохтала тутуб, аланы араб тилге, диннге юретеди дегенни айтыб. Энди бу ишле Хабазда бола тургъан ишледиле. Къазийни да тутуб, анга Нальчикден келген следователь, соруу эте кетиб, тышына тютюн ичерге чыгъады. Ары дери уа бу отоуда Къазий, аны кичи къарнашы Мухаммат, сора органлагъа тил этиб джазгъан, быланы бек къаршчы джууукълары, атын айтырыгъым да келмейди (артда аны бек сыйсыз, бедишли ёлген хапары чыкъгъан эди, джаханим андан толсун). Была ючюсю да кеслери къалгъанларында, Мухаммат айтады: «Къазий, боллугъу бирди, муну шиндик бла уруб, ёлтюрюб къояр эдим», – дейди. Къазий а анга: «Къой, Мухаммат, къарнашчыгъым, гюнахха кирме, аны Аллах эртде уруб бошагъанды», – деген эди. Бу хапарны эшитмеген элде хазна адам болмаз эди. Ай да озмай, къайры ай, ыйыкъны ичинде Къазийни Нальчикге келтиредиле да, «халкъны джаууса» дегенни айтыб, илишаннга салыб ёлтюредиле. Архивде къагъытланы айтыуларына кёре, ол 1938-чи джыл башил (январь) айны 9-да болгъанды. 13 сабий да ёксюз къаладыла. Маджир, Узейир, Мухаммат, Аслыхан, Фатимат, Къыралхан, Амин, Налджан, Баблина, Халимат, Айшат, Сейпуллах, Юсюп. Быланы да ючюсю (Маджир, Узейир, Мухаммат) урушда, Ата джуртларын къоруулай, джоюладыла, къадарларына не аз да къайырылмай, тёртюсю (Къыралхан, Халимат, Сейпуллах, Юсюп) Орта Азиягъа келген кёзюуледе ёледиле. Амин а, миллетибиз кёчюрюле туруб, иги эсли джаш эди, къалгъанла аны хайырындан сау къаладыла, аякъланадыла. Азиядан къайтыб келгенден сора, ол Хабаз совхозда ишлеб башлайды, тамада къарнашы Маджирча. Артдан ол совхозну баш агроному болуб да кёб джылланы ишлегенди. Оюнчу, чамчы чомарт адам эди Амин. Бизни, таулуланы, биринчи профессору Аппайланы Аскербийни бла Къулийланы Къайсынны къонакълары болсала, мынга келиб къалыучан эдиле.

Зарият бу юйюрге, башында айтханымча, биринчи келин болуб алай келеди… Маджирни джазгъан къагъытларын да ол сакълагъанды. Сора аланы кесине къыз этиб ёсдюрген Бёзюланы Фазилятха аманат этиб кетгенди. Бу письмоланы да мен андан алгъанма. Быланы сиз да окъусагъыз тыйыншлы кёреме…

8.4.42 дж. Багъалы джан нёгерим Зарият! Аллын башлаб, соруб салам айтама. Мени багъалы джан нёгерим Зарият, саламдан сора мен сени саулугъунгу, джашау эсеблигинги соруб салам айтама, сау-саламат бол. Мени сорсанг, мен бек сау-саламатма, юрениб турама, санга тансыкъ болгъандан башха хатам джокъду, сау-эсен кёрюшейик. Алай болса да, мен сени письмонгу алгъанда, кесинги кёргенча, джарыкълыкъ келиб, къууандым, мени багъалы джаным. Алай болса да, сени айтхан сёзлеринги мен бек джарыкъ болуб окъудум, алай болса да, аны айтыуу да, тилеуу да джокъду. Мен, джаным, санга разы кибик, Уллу Аллах экибизни да бирге ёмюрлюк джашауда алай разы болуб тюбешдирсин. Алай болса да, мен разы кибик, санга да, манга да Аллах алай разы болсун, мени багъалы джаным сен. Алай мени санга джаным ауругъан сени ашынг да къалай болду дегенинг, экинчи, кюндюз ишлеб, кече сени кёрмесем, ёксюз сабийча, джатыб къалама дегенинге, кёлюм толуб, джюрегим ауругъанды. Сени ючюн, аллай ол халгъа кирмезлигинги тилейме, багъалы джаным. Зарият, Аллахны къадарын да киши озмаз, Аллахха махтау салыб джашарса эм шукур этерсе. Алай болса да, Анагъа, Билинагъа иги болургъа айтханынга артыкъ разы болгъанма, сау-эсен бол кёрюшюрча. Мен, сен айтханча, ач болмайма, мында берген ашлары манга болады. Мени багъалы джаным, сен аны ючюн бир да джарсыма. Алай болса да, тютюн джокъду мында. Бизге красноармейский книга бергендиле, кийим размерлерибизни алгъандыла. Сау тур, бизни кёб тутмай ашырырла, биз бирге тургъан онубузну да, алай а бирси къауум бармазгъа боллукъдула, алай болса да, мени багъалы джаным сен Зарият, мыдах болмазынгы тилейме, къадардан киши озмаз, разыма. Мен мурат этген, мени толу этгенсе, разыма, мен сорлукъланы барына да салам айтыб, къолларын тутарса барыны бирча, джазаргъа заман джокъду. Анагъа мени ючюн разылыкъ бериб, къууанч хапар айтыб, къолун тутуб къучакъларса. Хайда, сау къал, Аллах айтса, биз да къууанч бла къайтырбыз, рысхынга уллу кёллю болмай, башынга джарат, аны тилейме мен. Разыма, сау къал, къолунгу къаты къысама. Аллыкъ – Зарият, багъалы джан нёгер, джазгъан – Маджир. Адресим: Кизлярский округ, Шелковской р-н, станица Новощедриновка, п/я №9/13. Маджиру  Аппаеву.

Маджир Зариятха ийген къагъытла 1942-чи джылны арттотур (апрель) эмда хычаман (май) айны ал кюнлеринде джазылгъандыла. Аладан биз Къызыл Аскер къаллай сермешлеге хазырлана тургъанларын ангыларгъа боллукъбуз.

17.4. 42 дж. Багъалы дж.н. Зарият. Салам айтама мени багъалы Зариятым. Саламдан сора, мен сени саулугъунгу, эсенлигинги, джашауунгу билирге излейме. Тынч-эсен болурса Аллах айтса. Мени сорсанг, мен сау-эсенме, сизден айырылгъандан башха хатам джокъду. Алай болса да, адам кёрлюгюн кёрмейин къутулмаз. Мен сенден тилейме, кесинги бошламайын, хайт де. Саулукъ джашау этеринги тилейме. Къалгъан къарыусузлагъа кёл бериб, ол халда джашау этеринги тилейме. Сен манга джазаса, разы бол деб, мен санга разы кибик, Уллу Аллах алай разы болсун. Тилейме, къоркъма сен, Аллах айтса, сау кёрюшюрбюз, хомух болма. Ишлеген ишингде да хомух болма, экинчиси, халкъ бла эрши болмазынгы тилейме барындан да бек. Сау-эсен кёрюшейик. Кетиб барабыз, къайры баргъаныбызны билмейбиз. Эшта, фронтха бара болурбуз. Алай болса да, Аллахны къадарындан киши озмаз. Сени да, мени да бирден ашыргъан Аллах Кеси сакълаб, бир кесек заманнга сынар ючюн ашыргъан эсе уа. Аллах сау-эсен кёрюшдюрсюн. Хайт де, хомух болма. Биз да къысха заманда кёрюшюрбюз. Сау кёрюшейик. Аллахха махтау болсун, Аллах шукур этсин, Аллахдан тилек эт. Къолунгу къаты къысама. Кёб джазмайма, кесинг толу ангылаб, мен айтханча джашауунгу кёрейим. Алай болса да, аналагъа, аталагъа, эгечлеге, къарнашлагъа соруб салам айтыб, къолларын къаты къысарса, мени ючюн, багъалы джаным. Эмда мени сюйген ахлулагъа салам берирсе эмда къолларын тутарса. Андан сора бирге онбир адам кетиб барабыз. Хайда, сау кёрюшейик, сау къал! Маджир.

 5.5.42 дж. Багъалы джан, Зарият! Алдан башлаб, соруб салам айтама, мени багъалы джан нёгерим. Саламдан сора, мен сени саулугъунгу, джашауунгу, эсенлигинги билирге излейме. Мени сорсанг, мен тынч-эсенме, санга тансыкъ болгъандан башха хатам джокъду. Санга Аллах хата бермесин, алай болса да, хомух болма, мени багъалы джаным кибик кёрген джан нёгерим багъалы Зарият. Биз Батайскеде, мешинадан тюшгенбиз, сагъат бешде. Аллах айтхандан иш озмаз. Мени джюрегим бир да къоркъмайды, шукур болсун, махтау болсун Аллахха, ышанама…

Гитлерни къысха заманда ууатыб къайтыргъады муратыбыз. Заман джокъду джазаргъа. Хайт де, хомух болма, мыдах да болма. Аллах айтса, къысха заманда кёрюшюрбюз. Хайда, сау къал, къолунгу къаты къысама, мени багъалы джаным.  Джазгъан – Маджир. 20.4. 42 дж. Барас кюн. 13.00.

Маджирни джазгъанларындан энди биз ангылайбыз, была Харьков тийресине барадыла. Ол сермешлени юслеринден кёб айтыргъа сюймедиле…

Атабызны тамада къарнашы Додуланы Таукес да бу башында айтылгъан сермешлени биринде, Харьковну тийресинде, джоюлгъанды. Андан да письмо ахыр кере ол кёзюуледе, ол джанларындан келген эди.

Энди бирин къоюб, бирин айтайым… Бир джол атабызгъа алай айтама. «Атам, – дейме, – алмаларыгъызны юйден саудюгерчилеге учуз бериб турмагъыз да, башхалача, Шималда шахарладан бирине барыб, анда да бир сатыу-алыу этиб къайтсагъыз а, эрикгенигиз да кетер». «Да къайры барлыкъбыз, не бола, не къала?» – деди атам. Мени уа Владимир Самсонов деб бир удмурдлу джазыучу шохум бар эди. «Бир келмейсе бизге, бир кёрмейсе бизни», –  дегенлей туруучан эди ол. «Ма Ижевскеге барыгъыз, Самсоновлагъа», - ала базардан узакъ тюлдюле дедим. Не болса да, была джол кёллю боладыла. Ижевскеге барадыла. Анабыз Самсоновланы юйлеринде къалады. Атабыз а «Ижевск» деген къонакъ юйге тебрейди. Владимир аны анда орнатады. Сора атабыз эки джерли отоугъа кириб келеди. Анда уа – акъ кекеллери бла бир орус киши. Салам-келям да, джууукъ бол деген да джокъ.

 – Сен Додуев тюлмюсе? – деб сорады.

 – Хо, мен Додуевме, – дейди атам.

– Билемисе, мени аллай бир пулемётчум бар эди Кавказдан Додуев деб, Харьковну тюбюнде сермешлени биринде мени къолумда ёлген эди 1942-чи джылны джаз башында. Аллай пулемётчу эди… Сыфаты уа? тюз да сен кесинг. Ол кеси кириб келгенча болдум! – дегенди ол кекелли киши.

Атабызгъа кёб тырман этген эдик артда эгечлерим да, мен да, ол адамны тургъан джерин, ким болгъанын нек билмегенсе дегенни айтыб. Таукесни юсюнден кёб айтыучу эдиле Шыкъыда. Таякъны кёкге сызсала, ол а, шкок бла атыб, аны эки этиб, тюшюрюучен эди джерге. Ары дери эм биринчи джазгъан затларымдан бири бу эди, Таукесни эсгере деб. Додуланы Джансуратха, атамы джангыз эгечине атаб...

 

Мараучу эди дейсе Таукесге.

Эсингдемиди аны сыфаты?!

«Сен анга ушайса», – дединг.

Эсге келтирирча джокъ аны сураты.

 

Ёмюрлюк отда болама тилсиз.

Излей чыкъсам да, къайры барайым?

Аны джатхан къабыры – белгисиз.

Ол ачыугъа элтиучю борагъым.

 

Андан кёбюрек джашайма джерде,

Гюнахланы да джокъ энди саны.

Алгъынча да чыдамайма джелде,

Манга ушатма энди сен аны.

Алгъынча мен энди тюл, баш да – къашха,

Анга ушайды энди тазаракъ, бир башха.

 

Уруш келтирген къыйынлыкъланы не къыйыры, не чеги джокъду. Хорламны келтиргенлеге да хурметибиз чеклениб къалмазгъа керекди, артыгъыракъ да ачы сермешледе джоюлгъанланы алларында бизни борчубуз дуния бла бирди. Аланы унутсакъ, ол борчну къайтаралмасакъ бир деб бир магъана къалмайды джашауда. Акъылманладан бири И. Кант  адамны Ата джуртуну аллында борчуну юсюнден бош айтмагъанды: «Сен эм сыйлы, эм мийик сёзледен бирисе. Ол аллай мийикликди адамны кеси кесинден эсе уллу этген». Борчубузну толтура, биз кеси кесибизни тазалайбыз, кеси кесибизден кёлюбюз чыкъмазча болабыз… Сора нек эсе да Расул Гамзатовну назмусу эсиме келиб, аны ана тилибизге кесим ангылагъанча кёчюреме.

 

АКЪ ТУРНАЛА

Билеме мен, къая кибик, оюлмай,

Сермешледен къайталмай къалгъанла,

Акъ турнала болгъандыла, джоюлмай,

Кёкден бизге къанат да къакъгъанлай.

 

Эртделеден бери ала, аямай,

Иедиле белги балалагъа.

Ёрге къарагъанда, бир сёз да айтмай,

Анданмы тынгылайбыз алагъа!

 

Ингир аласында эслейме энди,

Туманлада, турна джыйын арыб,

Кюзде, джайда хар ким кёргенди,

Аскерчиле кибик баргъанларын.

 

Джолларында учадыла тохтамай,

Айта кимни эсе да атларын,

Ол тил авар тилге ушайды таймай,

Турнача, ангылайма антларын.

 

Турна джыйын кёкде учуб барады,

Ингирди, кечди демей, туманда.

Турна аралада джерчик а барды,

Ма ол болур мени джерим анда!

 

Заман келир, турна джыйын бла мен да

Джюзерме, аз да бузмай ол ызны,

Атыгъызны айта кюндюз, эртден да,

Джерде къалгъан бютеу барыгъызны.

ДОДУЛАНЫ Аскер,   КъЧР-ни халкъ поэти.

 
{jcomments}