Къарачайны джигер, тири, джигит адамлары къайсы бир заманда да бола келгендиле. Ала кеслерини атларын айтдырыб, халкъны тарихине тюшгендиле.

Алайды да, аллай адамланы бири Къумуш элден Батчаланы Юсуфну джашы Азретди. Аны миллетде джюрюген чам аты «Тулпар Азрет» болгъанды.

Батчаланы Азрет 1922-чи джыл Джазлыкъда туугъанды. Юйдегилери бла бирге, ол 10 джылы толгъан джашчыкъ болуб, 1932-чи джыл Къумуш элге кёчгендиле. Азрет элде джетиджыллыкъ школгъа джюрюгенди. Гитчелигинде саулукълу, сюекли сабий болуб ёсгенди. Атасы Юсуф да тулпар адам болгъаны себебли, джууукълары, аны таныгъанла барысы да, «джукъ къоймай, атасыны бурнундан тюшгенди», деучен эдиле. Акъыл-балыкъ болгъунчу джылларында огъуна Азрет къол таш, тутуш, джау джибге ёрлеу дагъыда алача спорт оюнлада алчы болгъанлай тургъанды. Ол джетишимлери бла, кеси тенглилени арасында болуб къалмай, абадан къауумну да сейирсиндиргенлей тург ъанды. Не тюрлю ауур ишден да къоркъмагъан, къолуна алгъан джумушну толу баджаргъан джаш 16 джылындан башлаб Тельман атлы колхозда уруннганды (ол джыллада Къумушда колхозну аты алай болгъанды).

1943-чю джыл къарачай халкъ зор бла туугъан джуртундан сюргюн болгъан заманда Батча улу, акъыл-балыкъ болгъан джаш, адамлары бла бирге кёчюрюлгенди. Юсуфну юйдегиси Къазахстанны Къыбыла Къазахстан областыны Ильичёвский районуна тюшгенди. Анда адам кёлтюралмаз хыйсаблада джашаргъа кюреше, ол кючюн-къарыуун аямай, урунуб, не къыйын болумгъа да тёзе, алай кюрешгенди. Азрет  ауур ишден  артха турмагъанды. Аны хар ишге да таукел узалыб, тири этгенин къазахлыла джаратыб, кече-кюн демей джумуш бла, иш бла джюклегенлей тургъандыла. Аллах берген къаты саулугъу, къара кючю анга кёб кере болушхандыла. Батча улугъа тюз ауур ишледен сора да джууаблы джумушланы да ышаннгандыла. Ол Первотугъай район больницаны мюлкюне тамадалыкъ этиб 12 джылны ишлегенди.

Андан бери 70 джылдан аслам заман озса да, Азретни юсюнден сейир хапарла бюгюн да халкъны эсинде турадыла. Батча улуну иги таныгъан къумушчула бусагъатда да айюню джыкъгъан хапарын унутмай айтыучандыла.

Къазахстаннга белгили гёджебле, артистле, цирк келиб тюрлю-тюрлю спорт оюнланы, цирк трюкланы кёргюзюб тургъандыла. Аллай кюнлени биринде цирк бла келген айю, ачыуланыб, джыйылгъан миллет таба мыллык атханды. Алайда Батча улу бла башха къарачайлыла да анга къараргъа барыб тургъандыла. Азрет олсагъатлай, къоркъмай, джунчумай сермеб, хазна да къыйналмагъанлай, бузоуну кёлтюргенча, айюню имбашларына салыб, ёрге кёлтюрюб джерге ургъанды. Алайда айюню аякълары сыныб джаны къайгъылы болгъанды.

Спортну техникаларындан хапары болмай, кесича къарыуун, санларын иш бла чыныкъдыра ёсгени себебли, Азрет ол тукъум гёджеблигин башха заманлада да кёргюзгенди. Къазахстанда джергили спортчула бла да кючюн сынаб, ол бирине да ал бермей тургъанды.

Тулпар Азретни юсюнден джюрюген хапарланы кертиликлерине дагъыда талай шагъатлыкъ этген джазма ишле бардыла. Белгили джамагъат къуллукъчу, Къарачайны краевед устасы Алийланы Чорнаны джашы Солтан кесини китабында аны юсюнден былай джазады: «1946-чы джыл джаз башы эди. Къазахстанда область аралыкъда тутушдан эришиуле бардырылыучан эдиле. Ол эришиуледе СССР-ни чемпиону, джергили деу спортчу талай адам бла тутушуб, бирине да ал бермей хорлаб баргъан эди. Сора турнирни аягъында джыйылгъан джамагъатны ичинде кесине базгъан бар эсе, деб чыгъаргъа эркинлик берилген эди. Алайда талай джаш чыгъыб кесини кючюн сынар ючюн къалмады. Алай болса да уста спортчугъа тенг киши чыкъмады. Сора чемпионну ол эришиуледе да хорламлы болгъанын ачыкъ баямлай тебрегенлей, джыйылгъан миллетни ичинден кюйюзге Азрет чыкъды. Алайда алагъа тутушургъа эркинлик берилиб, таууш этилгенлей тутушуб башлайдыла. Ол спортчу джаш саубитген, уллу адам эди, Батча улудан да, таб, сюекли болур эди. Сора ол спортну техника джанын иги билгени себебли талай кере ол мадарланы да хайырландырыргъа кюрешди. Азрет, аны ауурлугъуна да къарамай,  белинден къаты тутуб, кёкге кёлтюрюб, сыртындан джерге басды. 23 джылы толгъан таулу джаш юч такъыйкъаны ичинде ол гёджебни хорлаб, аты белгили болгъан эди. Биринчи сынгар бир таууш чыкъмай, джыйылгъанла асыры сейирсиннгенден шум болуб турдула да, сора къууанчлары ичлерине сыйынмай «ура!», «аперим!», «джигит!» деген къычырыкъла тёгерекни симсиретген эдиле. Кёчгюнчю халкъны адамы ол тукъум хорлам этгенине, ол огъай эсенг партияны райкомуну секретары С.Утепов да къууаннганын джашырмагъан эди. Артда аны ючюн властла аны джууабха да тартхандыла...»

Тулпар Азретни аллай хорламларыны дагъыда бирин айтыргъа тыйыншлыды. Американы Бирлешген Штатларыны белгили спортчусу Фран Гут кесини ауурлугъунда (125 килограмм эмда андан аслам) талай кере дунияны чемпиону болгъан эди. Аны хорламларыны юслеринден Англияны, Европаны, Американы журналистлери ол джыллада джазар ючюн къалмагъандыла. Алайды да, Фран Гут Къазахстанда бардырылгъан эришиулеге да къошулгъан эди. Аны бла кёбле къарыуларын сынагъан эдиле. Алай болса да Фран Гутну хорлагъан киши чыкъмагъанды. Андан сора 30 джылы толгъан Азрет чыкъгъанды гёджеб бла кючюн сынаргъа. Тутуш былай башланнганлай, Гут бир кереден Азретни джыгъаргъа излегенди, алай болса да анга бой бермей, Батча улу гёджебни белибауундан эки къолу бла кёлтюрюб, терк джаурунларын джерге басханды. Алайда Тулпар Азрет джыйылгъан миллетни энтда бир кере кесини тирилиги бла, усталыгъы бла сейирсиндиргенди.

Тулпарны ол хапары кенгнге дженгил джайылгъанды. Андан сора башха джерледен да спорт бла кюрешген устала келиб, Азретге «спорт бла тыйыншлысыча кюрешсенг мийик дараджала этериксе», деб кёб кюрешген эдиле. Алай болса да, Азретни анасы джашыны саулугъуна къайгъыра, спортха бек джан атмазын тилегенди.

Азрет къара кючюн къуру адам джыйылгъан джерледе, къууанч байрамлада кёргюзюб, миллетини атын айтдыргъаны бла къалмай, Къазахстанда инджилген кёчгюнчюлеге кёб джумуш этиб болушханды.

Къарачайлыла сюргюнден ызларына къайтхан сагъатда Азретни дагъыда бир сейир ишини юсюнден Морх элден Батчаланы Мухамматны (Хопайны) ауушханды, джандетли болсун) хапарын бюгюн да айтадыла. 1957-чи джыл Кавказгъа кетиу хапар джайылгъанында, алагъа деб поезд эшелон къуралгъан эди. Ары ашыгъыб бир юйдеги хапчюгюн-харакетин «ЗИС-5» машинагъа джюклеб, темир джолну вокзалына бара тургъанды. Ал кюнледе джангурла джаууб, джолла халек болгъанлары амалтын, ол джюкленнген машинаны онг джанында арт чархы батмакъ чунгургъа тюшюб, андан чыгъалмай тургъанды. Алайтын Тулпар Азрет озуб бара аны кёрюб, болушлугъун теджегенди. Сора ол юйдеги аккыллы болса да, онгсуннганды. Алай бла Тулпар Азрет юсюнде плащын тешиб тобукъларыны тюбюне, джерге салыб, тобукъланыб, энгишге ийилиб, имбашы бла машинаны чархыны къаты бла баргъан темиринден ёрге кёлтюрюб, чархны батмакъ джерден чыгъарыб тебленнген джерге салгъанды. Айхай да, 2 метр мийиклиги, 125 килограмм ауурлугъу болгъан саубитген адам ол джюкленнген машинаны хазна къыйналмай кёлтюрюб, узакъ джолгъа ашыгъыб чыкъгъан джердешлерин алай къууандыргъан эди.

1966-чы джыл Батча улу Къазахстандан туугъан тау Джуртуна, кеси машинаны джюрютюб, юйдегиси бла келгенди. Бери келгенден сора ол «Къумуш» совхозда алгъы бурун лаборант болуб талай джылны ишлегенди. Джыйырма джылдан аслам заманны совхозну директоруну заместители болуб да тургъанды. Къумуш эл мюлкню аякъ юсюне салыуда эмда инфраструктурасын айнытыуда Азретни къыйыны уллуду. Урунууда халал къуллукъ этгени ючюн ол «Урунууда джигерлиги ючюн», «Урунууну ветераны» медалла эмда бирси Хурмет белгиле, Махтау къагъытла бла саугъаланнганды.

Тулпар Азрет намысын сакълагъан, адамны сыйлагъан, джууукъ кёллю, кенг джюрекли адам эди. Огъурлу Азрет джарыкъ ыз къойгъанды. Аны тёрт къызы эмда аладан туугъанлары, туудукълары да кёбдюле.

Азрет ахыр кюнлеринде да, 70 джылында, къара кючю, къаты саулугъу бла айырылыб таныла эди. Аллах джандетли этсин. Ол кеси бюгюнлюкде сау болса джюз джылгъа джууукълашхан огъурлу акка болуб кёблени къууандырлыкъ эди. Тулпар Азретни юсюнден сейир хапарла тёлюлеге кёче, алагъа юлгю бола барлыгъына сёз джокъду.

  БАТЧАЛАНЫ Фатима.