САЛАМ  БЕРИУНЮ СЫЙЫ

 «Салам Аллахны саламыды», деучендиле халкъда. Къанлы джауунг эсе да, ол салам берсе, саламын алыргъа керексе.

Санында сакъаты болгъан неда ёрге къобалмазча ауруб тургъан  адам болмаса, олтуруб неда джатыб тургъанлай салам берген-алгъан адет болмайды.

Уллу кёллюлюк этиб, бир кере сени саламынгы алмай къойгъан адамгъа, экинчи тюбеген заманынгда, ол кесини терслигин эсгериб кечгинлик тилемесе, салам бермей къояргъа эркинлигинг барды.

Сен танымагъан адамгъа бир сорлугъунг болса, чынг алгъа салам бер. Къабырлада ауазынгы чыгъарыб салам бериб айланма да, къол тутуб къой. Аякъ джолдан чыгъыб келген адамгъа салам бермейдиле, къол а чыртда тутмайдыла.

 

САЛАМ БЕРИУ

Экеулен тюбешселе, джылы бла ким гитче эсе,  ол биринчи салам берирге керекди. 

Огъартын келген бла тёбентин келген джыллары бла тенгиш эселе, огъартын келген тёбентин келгеннге биринчи салам береди.

Эшикден кирген – юйде тургъаннга; келе тургъан – сюелиб тургъаннга салам берирге керекди. Бир адам сюелиб тургъанлай къатына бёлек адам келди эсе, ол келген къауумда эм тамада ким эсе, ол салам береди. Ол къол тута эсе, къалгъанла  да тамадаларыны ызындан къол тутадыла.

Бир бёлек адам сюелиб тургъанлай, биреу келсе, ол келген адам салам береди да, аны саламын бёлекни ичинде джылы бла тамада ким эсе ол алады.

Кесингден тамада бла неда тиширыу бла сёлеширик болсанг, аланы къатларына джетгинчи, машинангдан, атынгдан тюшюб, къатларына барыб, саламлашыб (кюн ашхы бериб) бошаб, хапарынгы алай башларгъа керексе.

Салам берген, салам алгъан заманынгда ауазынгы бек къаты да, бек акъырын да чыгъарма. Бек къаты къычырыб саламлашсанг – дюргенча, телича; шыбырдагъанча саламлашсанг – кёлсюзча, къызбайча кёрюннюксе.

КЪОЛ  ТУТУУ

Тамада къолун узатса, эки къолунг бла тут,  ол къолун узатмаса къолунгу узатма.  Къол ким алгъа узатса ол къолун алгъа алады. Къол узатхан адамны  бармакъларындан тутма, къол аязын къол аязынга тийириб тут. Адамны къолун къаты къысма, кесинги къолунгу да «бусхулча»  этме. Къол тутханынгдан сора адамны къолун джибермей кёб тутуб турма. Бир бёлек адам тёгереклешиб сюелиб тура эсе, саламлашыб, къол тутама десенг, биринчи  тамаданы къолун тут да, андан сора онг джанынга (сагъат джюрюгенча) барыб къол тутуб чыкъ.  Эркиши тиширыугъа къолун узатмайды.

 

КЪУЧАКЪЛАШЫУ

Къарачай-малкъар эркишиледе къучакълашхан адет болмагъанды. Бурун заманлада эркишиле кёб заманны бир-бирлерин кёрмей туруб тюбешселе, бири сол къолун, бири да онг къолун аз аллына созаракъ эте, сора  къабыргъаларын бир-бирине тийиргенча этгендиле. «Адамгъа къабыргъасын берген адам» деб,  таза иннетли, адамла бла джаулукъ джюрютмеген, келишмеклиги болгъан адамгъа айтхандыла.

 

ОРАМДА САЛАМ БЕРИУ

Буруннгу элледе орамла тар болгъандыла, юйле бир-бирине къысыкъ ишленнгендиле.  Келген атлы элни къыйырындан киргенлей огъуна атындан тюшюб, аны джюгенинден тартыб баргъанды.

Бюгюнлюкде элледе орамла кенгдиле. Атха миниб адам болмагъан орамда бара эсенг да, атны чабдырмай акъырын бар. Адам кёб джюрюген орамны къыйырындан  киргенлей,  атдан тюшюб, атны джюгенинден тартыб барсанг дурусду. Ныгъышха, адам кёб джыйылгъан джерге джетсенг, атны башын тартыб кёбчюлюкню ичине кириб бармай, кенгирекден салам бер.

Сен атда баргъанлай аллынга джаяу келген адам чыкъса, атынгдан тюшюб саламлашыргъа керексе.

Эркиши орамда озуб бара эсе, тиширыу юй джанында ныгъышчыкъда олтуруб тура эсе, эркиши «кюн ашхы» берирге керекди. Тиширыуну уа  ёрге турурча къарыуу бар эсе, ёрге туруб: «Ашхылыкъ кёрюгюз», - дерге керекди.

Ишлей тургъан адамланы къатлары бла алгъыш этмей, озма.      

Сен бир юйге киргенлей ауузлана тургъан адамланы кёрсенг, салам бер, алай а къолларын тутма. Аш тепсини джанында ашай тургъан адамны къолун тутмагъан ол тазалыкъны сакълагъанлыкъды.

 

ЮЙДЕ, КЪОШДА, НЫГЪЫШДА САЛАМЛАШЫУЛА

Эки эркиши тюбешселе, джылы бла гитче къайсы эсе ол: «Ассалам (салам) алейкум!» – дейди. Ол салам алгъан да: «Уалейкум салам! – деб джууаб къайтарады.

Келген адам юйге кирсе: «Юйге да игилик!» – дейди. Юй иеси да: «Келгеннге да игилик! Хош кел, джууукъ бол!» – дейди.

Къошха келген: «Къошха игилик!» – десе, къош иеси да: «Келгеннге да игилик! Хош кел, джууукъ бол!» – дейди. Келген адам: «Къошугъуз майлы болсун!» – десе, къош иеси да: «Джашауунг хайырлы болсун! Сау кел, джууукъ бол!» – дейди. Ныгъышны къатына келген: «Табула болсун ныгъышха!» Неда: «Ныгъышыгъыз толу болсун!» – дейди. Олтургъанла: «Сау бол, джууукъ бол ныгъышха!» – дейдиле. Олтургъанлада келгенден джылы бла гитчерек ёрге туруб, ол келгеннге орнун береди.

- Ассалам алийкум, ныгъыш! 

- Уалийкум салам, ахшы улан (къонакъ, тамада, джаш)! Джууукъ бол, ушакъ нёгер этейик! – деб да саламлашадыла ныгъышда. 

 

КЮНДЕ ЗАМАННГА КЁРЕ САЛАМЛАШЫУЛА

Эркишиле бла тиширыула тюбешселе, эшикде, юйде, орамда болсун, бир-бирлерине былай салам бередиле:

- Танг ашхы болсун!

- Ашхылыкъ кёр!

- Эртден ашхы болсун!

- Ашхылыкъ кёр!

- Кюн ашхы болсун!

- Ашхылыкъ кёр!

- Ингир ашхы болсун!

- Ашхылыкъ кёр!

- Кече ашхы болсун!

- Ашхылыкъ кёр! 

 Айырыла башлаб айтадыла: 

 - Хайда сора, сау къалыгъыз!

 - Аллах саулукъ берсин! 

 - Ашхы кюнлю болугъуз! 

 - Аллах ашхылыкъ берсин! 

 - Ашхы ингирли къалыгъыз! 

 - Аллах ашхылыкъгъа джолукъдурсун!

  - Тынч кечели къалыгъыз! 

  - Аллах тынчлыкъ берсин!

  - Сау тангнга чыгъыгъыз!

  - Аллах саулукъ берсин!

 

БОЛУМГЪА КЁРЕ САЛАМЛАШЫУ

- Иш къолай болсун! (Не ишни да ишлей тургъаннга).

- Сау бол, къолайлы бол! 

 - Кёб болсун! (Мал кютген адамгъа).

- Сау бол, Аллах кёб насыб берсин! 

 - Мюрзеуюнг кёб болсун! (Тирменчиге).

 - Сау бол, джашар джылынг кёб болсун! 

- Мекямыгъыз огъур болсун!  (Юй ишлей тургъанлагъа).

- Аллах разы болсун, къууанчлагъа келиучю бол! 

     - Берекет болсун! (Сабанчыгъа).

- Сау бол, берекетли бол! 

- Бачха толу болсун! (Бачхада ишлей тургъаннга).

- Сау бол, насыбынг толу болсун! 

- Кёб берсин Аллах! (Уучугъа).

- Сау бол, Аллах сеннге да кёб насыб  берсин!      

- Саугъанынг таркъаймасын! (Ийнек сауа тургъан тиширыугъа).

- Сау бол, насыбынг таркъаймасын! 

- Акъдан къуру болмагъыз! (Ийнек сауа тургъан эркишиге). 

- Сау бол, берекетинг къурумасын!

- Базар болсун! (Базарда сатыу этгеннге). 

- Сау бол, Аллах берекет берсин!

- Джол болсун! (Джолда тюбешселе). 

- Сау бол, джашау джолунг джарыкъ болсун!

- Аурууунгу алайым! Къатдыр кесинги! (Ауругъан адамгъа аны кёре келген айтады).

 - Сау бол, Аллах саулукъ берсин! Сау бол, Аллах разы болсун!

- Мамырлы бол! (Ишден солуй тургъан кёзюуде). 

- Сау бол, мамырлыкъ Аллах берсин! 

- Аш татлы болсун! (Ашай тургъан адамгъа).

 - Сау бол, джашауунг татлы болсун!

- Байрамыгъыз къууанч болсун! (Юйню иелерине тойгъа келген айтады).

- Сау бол, къууанчдан Аллах айырмасын! Кир юйге, къонакъ этейик сени да.

- Къууанч бла келигиз, хош келигиз! Келген аякъларыгъызгъа кёкюрегим кёпюр болсун, аркъа узунум джол болсун! (Узакъдан келген къонакълагъа юйню иеси айтады). 

- Сау кел, огъурлу кюнде кел! (Узакъ джерде кёб туруб къайтхан адамгъа неда биреуню къонагъына алай салам бередиле).

- Сау бол, огъур, насыб Аллах берсин!

- Айыб этме, кимсе, кимледенсе? (Атын айтса, кесини атын айтыб). Огъурлу кюнде танышайыкъ.

- Огъурлулукъ Аллах берсин.

 

АЙЫРЫЛА БАШЛАБ

Ишлей тургъан адамла бла ушакъ этиб, кете тебрегенлей былай айтылады:

- Сау (хайырлы, огъурлу, къууанч, насыб) иш этигиз! 

Ишигизни Аллаху Тагъала къурасын! Аллаху Тагъала онг берсин (сизге)! Башлагъан ишигиз оюлмасын! Башлагъан ишигизни къууанч бла бошагъыз! Тутхан ишигизден къууаныгъыз!  Къол ызынг бузулмасын! Усталыгъынга къошула барсын! (Устагъа). Сеннге – саулукъ, меннге – эсенлик! (Джолда танышхан адамгъа). Сеннге – игилик, меннге – ашхылыкъ! (Тенгле, джолоучу болуб, айырылгъан заманда).

- Джабагъы да джюндю, 

джолукъмазлыкъ кимди?      

- Иншаллах, энтда да тюбеширбиз. (Джангы танышханла).

- Менден да, салам айт. (Экиси да таныгъан адамгъа).

- Саламынг узакъ болсун. Аллах буюрса айтырма.

- Къолунг толу, башынг сау къайт, ахшы джолгъа бар! (Уучуну алай айтыб ашырадыла - юйюнден да, джолда тюбегенле да). 

- Сенден меннге хайыр джокъ, менден сеннге хайыр джокъ. (Эки тенг джаш бир-бирине базынмай башласала, бири джерден бир чёбню алыб, къыйырын тенгине тутдуруб, алай айтыб, чёбню эки юзюб, джерге атыб, «энди тенглигибиз, шохлугъубуз тауусулду», дегенни билдириб кетгенди. 

 

КЪАЙЫНЛАГЪА АЙТЫЛГЪАН АЛГЪЫШЛА

Келген келинигиз огъурлу болсун! Келген келинигиз огъур аякъ бла келсин! Келген келин уланла бешигин тебретсин! Келген келинни аягъы балда болсун! (Келин джаш табса, аны аягъын балгъа салгъан адет болгъанды). Толу юйюрлю болсун! Уланла атасы болсун! (Джашны атасына, анасына айтадыла).  Кюёуюгюз огъурлу болсун!  Джангы джууукъларыгъыз огъурлу болсунла! Тукъум-джукъ болсунла! (Келинни, кюёуню джууукъларына).  Огъур бла келсин! Ахшы кюнде келсин! Ашхылыкъ бла келсин! (Ол-бу юйге келин келгенин эшитген адамла).

 

САБИЙ ТУУГЪАНДА АЙТЫУЛА

Ол юйню адамларына келген-тюбеген адамла айтадыла: Джашар сюек болсун! Туугъанындан джашагъанына къууаныгъыз!

Аллах бу сабийге сюек саулукъ берсин! Онгнганлагъа (ашхылагъа) нёгер болсун! Атасын, анасын къууандырыучу болсун! Тукъумун, халкъын иги бла айтдыргъан джаш (къыз) болсун!  Къууанч кюнюне къууанч бла джетер насыб Аллаху Тагъала берсин барыбызгъа да!

Джыйгъан, хазырлагъан кёзюуде Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» китабында болгъан материалла бла да хайырланнганбыз.

 

БОТАШЛАНЫ Ансар.