«Была шахарчыла сатыб алыучу кёгетледен башхадыла, кесим ёсдюргенме», - деб элчи тенгим бир ящик алма бла кертме келтирди.

- Къачда джыйгъанынгча турадыла, къалай сакълагъанса? – деб сордум.

- Бюсюреу этерге излей эсенг, Гюрджюланы Джашаргъа эт. Быллай тукъумлу гитче терекчиклени андан алгъан эдим, кёгетлени къалайда, къалай сакъларгъа да ол юретгенди…

  Бу адамны юсюнден бачхаларында, дачаларында терекле ёсдюргенледен алгъаракълада да эшите тургъанма. Бир танышайым деб, Чапаевское элге барыб, Гюрджюланы Ахматны джашы Джашарны бачхасына да (питомнигине) къараб, кеси бла да ушакъ этдим. 

- Бизде бар эсе да бир-эки адам барды бу иш бла кюрешген. Сен нек, къалай башлагъанса? Къайда юреннгенсе?

- Аллындан айтайым. Мен Къыбыла Къазахстанда 1947-чи джыл туугъанма. Ол джуртлада хар арбазда, бачхада дегенча терекле ёсдюре эдиле. Къарт атам Лайпанланы Зулкъарнай бу ишде хоншуладан да джетишимли болгъан эди. Сабийлигими кёгет тереклени салкъынында ойнай ашыргъанма. Къарт атам алагъа да къарай, уллу адамгъа айтханча, аланы юслеринден джюз тюрлю хапар айта эди. Магъаналарын ангылаб къоялмасам да, сюйюб тынгылай эдим. Аны бу битимлени алай махтаб тургъаны мени сабий акъылыма сингнген эди, уллая баргъанымда ол затха аслам эс бёле да тебредим. Аллы алай башланды. «Кавказ, Кавказ» деб тура эдиле да, Кавказда кёгет терекле мындан да кёб болуб, аны ючюн термиледиле, деб акъылым алай эди.

- Кёчгюнчюлюкден къалайгъа келдигиз? 

- Биринчи болуб, беш юйдеги Чапаевское элге келиб тюшдюк. Андача терек бачхаланы кёрмегенимде, юйде уллулагъа нек джокъдула деб, соруб турдум. «Энди боллукъдула», дей эдиле ала да. Ма алай эте школну бошадым. Аскер къуллукъ этерге джерни этегине кетдим. Ол борчумдан къутулгъандан сора Владивостокда окъуб, кемелени механиги болуб чыкъдым. Ол усталыгъым бла Чукоткада иги кесек ишледим. Ызыма къайтханымда да, Къарачай-Черкесияда кёгет терекле ёсдюрюуде тюрлениу кёрмедим. Бу санагъатдан билимим, усталыгъым болса, бир джукъгъа джарар эдим, деген оюм тынгы бермей тохтады. Институтха-затха кириб окъургъа бир кесек кечикген эдим. Шимал Кавказда бу санагъат бла кюрешген эм уллу мюлк (плодопитомник) Краснодар крайда барды, деб эшитгенимде ары кетиб къалдым. Оналты джылны анда ишледим. Кёб затны ангыладым, кёб затха юрендим. Андан «Садовод» удостоверение бла къайтдым. Миллетге чачаргъа гитче терекчикле ёсдюрюр къайгъыгъа кирдим.

- Тышындан машинала бла аллайланы келтириб сатыб турадыла…

- Сорууунгу ангылагъанма. Келтиргендиле, энтда келтиредиле. Алай а кесибизде ёсгенле, кесибизни джерде дженгил орналадыла. Ол биринчиси. Экинчиси, кёбле аланы салыргъа хазна излемегенча кёрюндюле. Адамлагъа сора кетгенимде, башха джерледен машинала бла келтиргенлери, талай кюнню алгъа къазылгъанла, тамырлары къургъакъсыб, орналмай къалгъанла болгъанларын айтдыла. Аны тышында да, бир-бирине ушагъанланы къатышдырыб, сёз ючюн, эрик терекчиклени тюклю шапталладыла деб, багъа сатханлары да ачыкълана тургъанды. Сатдыла да кетдиле, кимге дау айтырыкъса. Юйюнде ёсдюрюб чачхан алай этерик тюлдю. Ючюнчюсю, орналгъанлагъа кереклисича къараялмазлыкъ анга тынгылы соруб, къалай этерин ангылар мадары барды. Машинала бла келтиргенле алай айтыб, ангылата айланмайдыла, соргъаннга ёретин джууаб бередиле. Быллай чурумла болмасала, миллет бу затха магъана беририне ишексиз болгъанымда, терек бачхалагъа къарт атам сингдирген сюймеклигим да къошулуб, кесими бачхамда излеген адам алырча, орнатырча терекчиле ёсдюрюб тебредим. Алгъы бурун азыракъ эди, излегенле кёб болгъанларында, артда  отуз сотухха джетдирдим. Башлагъаныма джыйырма джыл болады.

- Къаллай терекчикле ёсдюресе?

- Алма, кертме, шаптал, эрик, джилек, къара, къызыл дугъум, къайдам, къайсысын айтайым, ол огъай айбатлыкъгъа орнатылгъан кёкенле да бардыла. Эки джылны ёсдюреме да, андан сора адамла юйге келиб, алыб барадыла джазда бла къачда. Ол кёзюуледе орнатадыла. Къорагъанланы орунларына джангыла салама - иш тохтаусуз барыб турады. Орта тергеу бла 12-15 минг терекчикни таймаздан ёсдюреме бачхамда.

- Джангыз адамгъа ол асыры кёб ишди. Нёгерлеринг болурла?

- Джангы башлагъан сагъатда алай кёб салмай эдим, кесим кюреше эдим. Артда юй бийчем, джаш бла къыз да къараб, мен да къалай этиллигин кёргюзюб турдум. Энди ала да юреннгендиле, болушадыла.

- Бусагъатда излегенлеге берирча ненча терекчигинг барды?

- Кёбле келиб алдыла. Энтда тёрт мингден аслам барды. Былтыр, быйыл салгъанларым аллыбызда джыллада хазыр боллукъдула. 

- Мени да дачам барды да, асыулу тукъумлу тереклени булчукъларын гитче тамырчыкълагъа джалгъаргъа да кюрешеме. Алай а тамырчыкъла табхан къыйынды. Сен аланы мингле бла къайдан аласа?

- Краснодар крайда алгъын ишлеб кетген джеримден келтиреме. Аланы урлукъ атыб, иш этиб ёсдюредиле. Сен умут этгенча, терек тамырладан чыкъгъанла хаман да джараб бармайдыла. Хар затны кесини джоругъу-джолу болады. Бу ишде да алайды.

АППАЛАНЫ Билял.