Мен сабийлигим киши джуртлада озгъан адамланы бириме. Кесимчала сынагъан къыйынлыкъланы чекгенме. Аланы юслеринден хапарлагъа терен сингиб, зорлукъ тюзлюкню таргъа тыйыб тургъан джыллагъа къайтарыргъа излемейме. Алай а Малкъарда кёбле билген, мени хаман да эсимде тургъан эки затны юсюнден хапарымы Къарачайда да окъусала деб джазама. Бири эшитгенимди, бири да кесим сынагъанды. Аланы экиси да атам Аппаланы Сюлеменни джашы Мухаммат бла байламлыдыла.
Ол Кёнделен элде туууб ёсгенди. Башха малкъарлылача, быланы юйдегини да 1944-чю джыл алтотур (март) айны 8-де сюйген джуртларындан къыстайдыла. Андан талай айны алгъа аталары Сюлемен ауушады. Юйдегиде юч джаш бла беш къыз боладыла. Ол кёзюуге бир къыз эрге чыгъады, бир джашлары Ахмат да юйлениб, юч айдан аны аскерге аладыла. 1942-чи джыл Ростов областда къанлы сермешледе, Мартиновка элни къатында, атлы аскер бёлекни тизиминде фашистлени танкаларына къаршчы чыгъыб, джигитча ёлгенин «къара къагъыт» ийиб билдиредиле. Юйдегиде сауланы Къыргъызстанны Ош областыны Тотия деген элине элтиб атадыла. Юйсюз-кюнсюз болгъанладан кёбле къырыладыла, Аллах джазыкъсыныб, бу юйдегиден къоранч болмайды.
Хар не да къыт, миллет ачлыкъ сынаб джашагъан ал джылланы биринде, адам ортасында къыргъыз киши, уллу айюню да, итни джюрютгенча, бойнунда бегиген джибинден тутуб, бизникиле тургъан къыргъыз элге келиб, аны арасында тохтайды. Гитче, уллу да джыйыладыла. Сан бири болмаса, аллай джаныуарны кёрген да джокъ, бары да сейир болуб къарайдыла. Ол киши, иги алгъаракъда таулагъа уугъа айлана баргъан тенги, билмей ана айюню узакъдан атыб ёлтюргенин, амалсыздан мамурашчыкъны алыб келгенин, юйдегиле «къорат» деб тохтагъанларын билдириб, «сеннге саугъам болсун», деб бергенин айтады. «Талай джылны узагъына бек джан аурутуб, къараб ёсдюрдюм. Кютюдю. Арбазда кишиге чабмагъан итим бла айланады. Сабийле бачхада юсюне миниб да джюрюйдюле. Тутушургъа да юретгенме. Энди эллеге айланабыз. Кеслерине базгъан джашла тутушадыла. Алкъын муну джыкъгъан болмагъанды. Тырнакъларын кесгенме, ауузун да ачалмазча, ийленнген тууар терини къайишинден этилген сеткача ма бу затны башына кийдириб, бегитеме. Алайсыз да тынч затды, болса да сакълыкъгъа деб, не кюрешсе да, тырнаялмазча, къабалмазча этгенме. Кесине базгъан эркиши бар эсе, чыгъыб, тутушургъа эркинди», - деб, сёзюн бошаб, тутушхан джыгъылса, бир кесек ачха берлигин, джыкъса уа, ол гёджебге андан да артыкъ ачха тёлеригин чертеди.
Кючлерин сынаб кёрюрге излеген къыргъыз джашла да чыгъадыла. Барын да айю джыгъыб барады. Ала да аны иесине айтханыча бир ачха тёлейдиле, джанларында джукълары болмагъанлагъа, алайда сейирге къарагъанла, джыйыб, узатадыла. Малкъарлыладан ким болса да хорласа, бизге сый эди деб, умут этиб тургъанла салпыланадыла. Сора: «Сен да бир чыкъ», - деб, мени атам Мухамматха къадаладыла. Ол джангы джетген джаш, саубитген, бек къарыулу, алай а бир амалсыз джерде тутушханы болмаса, джер-джерге кесин урмагъан, «къой ауузундан чёб юзмеген», дерча тынч адам. Акъылбалыкъ болгъан заманындан да атланы бек сюйгенди, алагъа айтханын этдире да билгенди. Ол кёзюуде уа башха элде ат заводда ишлегенди. Бу мюлкню тамадалары бла бирге оноугъа къошулгъанды, алай а баш джумушу эмилик атланы юретиу болгъанды.
Къоймагъанларында, чыгъыб, айюню джыгъады. «Сен бир тюрлюле этдинг, алай джарамайды, энтда тутуш», - деб тохтайды аны иеси. Хорлана юренмеген айю кеси да ачыулана тебрегени танылады. «Къоярмы эдинг», - деген тауушла да чыгъадыла, алай болса да тутуш башланады. Айю, ачыуланыб, хырылдайды. Мухаммат энтда джыгъарын ангылаб, аны иеси: «Ачыудан джюреги джарылыб къаллыкъды, къой. Мен да уллу юйдегими былай этиб кечиндиреме. Эки къат ачха берейим», - деб, тутушну тохтатады, айтханыча, ачха да береди. «Аны да къытлыкъда джашагъан юйдегилени сабийлерине алайда юлешген эди, биз да, джыйылыб, къурманлыкъ этген эдик», - деб хапар айта эдиле къараб тургъан адамла, биз бери къайтыб, мен да аны джылына джетиб, окъуй, ишлей айланнган заманымда. «Андан сора ол эшитир джерде, алгъынча бизникилеге хыны этген, кемситген тохтагъан эди», - деб да къошуучан эдиле.
Атам Байзулланы Тауджаннга юйленеди. Ол баш иеси къазауатда ёлюб, эки къызчыгъы бла Къазахстаннга тюшюб, ала да къыйынлыкълада ёлюб, къачыб келгенни орнунда биз джашагъан джерге джыйылады. Атамы эгечи аны мындан огъуна таныгъан болады. «Аламат тиширыуду, кёб къыйынлыкъ сынады, Аллахдан сууаблыкъ, адамладан да бюсюреу табарса, мынга юйлен», - деб, алдырады. Кёб турмай Благовещинск элге кёчеди. 1947-чи джыл, биринчи балалары болуб, мен тууама. Бир-бири ызындан дагъыда эки сабий дуния джарыгъын кёредиле.
Меннге 4-5 джыл болгъан кёзюу эди. «Сабий кёргенин унутмайды» дегенлей, эсимдеди кесим тенглиле, тамадаракъла да орамда ойнай тургъанлай, къайсы эсе да: «Ол сейир итге къарайыкъ», - дегени. Ит а хоншу юйлени бирини арбазында сынджыргъа тагъылыб туруучан эди. Къолан маталлы, ол орам бла биреу ётсе, сынджырын талаб, алыныб къалгъаны ючюн санай эдик сейирге. Арбазны, бачханы джол таба джанында, мийиклиги да бир метрден ёргерек болур эди, буруу ишлениб, бегиб тура эди. Аны тешиклеринден къараб, «ачыуландырыб» кетиучен эдик. Менден уллуракъ, мийик сюекли джашчыкъла, бурууну башы бла да къарай эдиле.
Бардыкъ. Къач сууукъла келген заман, барыбыз да къалын кийиниббиз. Кёбюбюзню къулакълы бёркчюклерибиз, меннге алай этиб джюрю деген эдиле да, къулакъларыны къыйырларында баучукъланы да тамакъ тюбюмде къысыб, бегитген эдим. Бу джол итге джетгинчи арбаздан бир джанында уллу кёгет терекледе аламат алмалагъа, кертмелеге кёзюбюз илинди. Эшта, къышхы кёгетле болуб, джыяргъа ашыкъмай тура болур эдиле. «Эшиклеге кирит салыныб турады, юйде киши джокъду. Буруудан къалай тюшейик ансы?…» - деди уллуракъ джашчыкъланы бири. Алай сёлеше келдиле да, меннге: «Сен дженгилчиксе, кёлтюрюб, бурууну башы бла иейик. Тюбюне тюшгенледен джый да чыкъ», – дедиле. Итден къоркъгъанымы айтханымда: «Сынджырдан ычхынныкъ тюлдю, кесинг да берлакъда джыярыкъса», - дедиле.
Бурууну башы бла тюшюрдюле. Алай кёргенлей, ит къутуруб къалды. Мен, къоркъуб, анга да къарай, кёгетлени нёгерлериме ата башладым. Сынджырдан ычхыналмай ёрге секире келиб, къаллайла эсе да бошланды. Буруу таба къачдым. Нёгерлерим ары алгъынчы, джетиб, тюбге урду. Сабийлени къычырыкъларына хоншуладан талай адам чыкъды. Тышындан таууш этген болмаса, буруудан тюшерге базмадыла. Мен да, бауурумдан джатыб, джылаб, хахайдан ала, къолларым бла бетими джабаргъа кюреше, ол да хырылдаб, кийимлерими сагаллайды. Эшта, тончугъуму джыртхан болур эди, тырнакълары сыдыра башладыла. Сора юсюмден тюшгенча сезиб, кёзюмю къыйыры бла къарагъанымда, бир уллу адамгъа мыллык атханын эследим. Ол а атам кёре эдим. Аллахны джазыкъсыныр кёзюую болуб, къычырыкъны-хахайны эшитиб, алайгъа джетиб, ит талай тургъан сабий ким болгъанын да билмегенлей, ол келгени бла бурууну башы бла секиреди. Джерде табханы бла буруудан джыртыб алгъанын артда кеси да айталмай эди, насыбха къазыкъча бир зат къолуна тюшеди. Ит къатына джетгенлей, аны ауузуна тыгъыб, ёрге кёлтюрюб къойду. Мен къобханымда да, алай тутуб тура эди. Ёлгенинде, атды джерге. Аны къайгъылы болгъаны бла мени энди таныды. Чыкъмагъан джаным ичимде, джылай тургъанлай, джетиб, къойнуна алды. Юйню иеси, келиб, къабакъ эшикни ачхан болур эди, тышында тургъан сабий, уллу да бери къуюлуб, арбаз адамдан толду.
Атам, алагъа да хыны этиб, мени да къойнуна къысыб, элни арасы сюремге чабды. Алайгъа ауругъанланы-затны элтиучен эдиле. Бусагъатдача айтсам, ол фельдшер пунктча бир зат эди. Акъ халаты бла бир къарт киши, тешиндириб, джер-джериме нелени эсе да джагъыб ачытды, укол да этди. Ол, къалын кийимлерим сакълагъанлары бла, къабыб, уллу зарауатлыкъ салалгъан болмаз эди. Къабыргъаларымда тырнакъ ызларыны таблары уа энтда турадыла.
Ата джуртубузгъа къайтхан сагъатыбызда джети сабий бар эдик. Мында да къошулдула. Атамы элибизде колхозну къысыр тууар фермасына тамада этген эдиле. Анда кёб ишледи. 1984-чю джыл джюреги тохтаб къалды. Ары дери, андан сора да ауушханла болуб, уллу юйдегибиз седиреди. Бусагъатда джашладан мен, юч эгечим сау-эсенбиз. Атамы туудукълары бла аладан туугъанла отуздан артыкъ боладыла. Уллайгъан къауумну асламысы баш билим алгъанды, студентлерибиз да бардыла, ууакъла да садиклеге, школлагъа джюрюйдюле, джокъду хатабыз. Дунияда рахатлыкъ болсун, миллетле арасында шохлукъ бегий барсын, эндиги тёлюле биз сынагъан къыйынлыкъланы сынамасынла деб, Аллахдан тилек тилей джашайбыз.
АППАЛАНЫ Борис.
Чегем-1 шахар.
