Къыз чыгъарыуну, келин алыуну джорукълары, «хар элни къой союуу башха» дегенлей, хар джерде башха тюрлюдюле.

Таб, эки хоншу элде да башхалыкъла танылыб къаладыла. Тыш къарамында башхалыкъ танылгъанлыкъгъа, ич магъана, мурат бирди: игилик, ашхылыкъ. Иги кюнлеге джетейик, деб, ата-ана сабий ёсдюредиле, ашхы кюнлени кёрейик, деб умут, мурат этедиле.

Биз бир терезечи къарт бла (атына Къазий дейик) ушакъ этебиз.

- Юйдеги къурау хар кимге да тюшеди, - дейди ол, - алай болгъанлыкъгъа бир къауум джаш адамла ол затны терс ангылагъанча кёреме. Бир къауум джашла неда къызла ючюн турмуш къурау тынч ишди. Танышыб бошагъынчы юйленедиле да, танышыб бошаргъа чачыладыла да къаладыла. Бусагъат дунияда бир-бирлерин табхан а алай къыйын тюлдю: телефон бар, Интернет бар. Бир-бирлерин кёрмегенлей, бир-бирлерини ауазларын огъуна джангыз кере эшитмегенлей, сюйгенле боладыла да къаладыла. Быллай затла ишленнген адамны, ишленмекликни сырын сынагъан адамны, адебни-намысны сыйын кёре юреннген адамны иши тюлдюле.

Бир джаш адамыбыз барды элде. Аскерден алыб келгенди келин анасына. Келин джазыкъ, бюгюнлюкде эки сабийин баууруна къысыб, баш иесиз джашайды. Ахырсы ол сенден алимент алыб джашар ючюн келмегенди да сеннге?! Сабийлеринги кесинг саулай ёксюз этген къаллай эркишисе сен десенг, ол заманда джашлыкъ этгенме деб, аягъыны бурну бла джер къазады.

- Ата-ананы   разылыгъы  амалсыз  кереклиди,   - дейди биягъы къарт, - джашау аны излейди, кюн сайын сынай турабыз ол затны.

Энтда бир мисал. Джаш (атын айтыргъа тыйыншлы кёрмейбиз) Къарачай шахарда университетде биргесине окъугъан къызны алыб келди. Алай а аны бла бир айны да джашамады. «Анангы джаратмадым», - деди келген. «Джаратмадынг эсенг да, ол мени анамды», - деб айталмады джаш. «Мени бла джашаргъа сюе эсенг, шахаргъа кетейик. Мен алай излейме!» - деди келин. Шахаргъа келгенден сора да кёб джашамадыла бирге. Сагъат бла джарымгъа, киногъа къараргъа клубха кириб, бир джерде олтуруб, бошалгъанында, эшикге чыгъыб, чачылыб кетген адамлача, айырылыб къалдыла. Аладан туугъан сабийни уа келин джаратмагъан «аман» ана баууруна къысыб олтурады.

Дагъыда мисал. Къазийни къарнашлары, ол аскерден къайтхандан сора, ёксюзлюгюн танытмаз ючюн, аны уллу той-оюн этиб юйлендирдиле. Къарнашла ата болдула, келинле ана болдула. Тийре къууанды, бюсюреу этди. Аны магъанасы неди десенг, Къазий, къарнашларыны, келинлерини туздамларыны, джууукъларыны хурметин этиб, алгъа ала бла оюмлашыб, бир аууз сёз разылыкъларын алгъан эди. Бюгюнлюкде, мамурачлача, эки джашчыгъы бла толу рысхылы юй болуб джашайды.

Биз хапарын айтханла джангыз бир элни «гоккалары бла чыгъанакъларыдыла». Аллайла хар элде да болурла. Ата-ананы разы этиб, насыб табханла аз тюлдюле.

Бусагъат джашауда аскерден, окъугъан джерден, бирси узакъ джерледен келин келтирген джангылыкъ неда адам сейирсинник зат тюлдю. Уллу шахардан келин неда кюёу болуу да кишини башын чайкъамайды. Иш недеди десенг, кёб джаш адамыбыз юйлениуню магъанасына тюшюннгюнчю, къудуретин ангылагъынчы «юйдеги» къурагъанларыды. Бу затла сабийликди, алай ангыламагъанлыкъдан бош ашыкъгъанлыкъды, деб, «хо-хону» басыб къояргъа джарамаз. Быллай ашыкъ-бушукъ юйлениуню джамагъатны сыйын кёрмегеннге санаргъа керекди. Хар юйдеги къралны бир юйюрюдю. Кючлю бирикген кърал кючлю бегиген, бирикген юйдегиледен къуралады. Хар ишде тамаданы оюму сыйлы орун табханы кибик, юйлениу чотда да ата-ананы разылыгъы болмай толу насыб табаргъа къыйынды. Кёбюсюне джаш адамла: «Аны бла мен джашарыкъма, сиз тюл!» - деб къысха, оюмсуз джууаб этиб къоядыла. Тюздю, сиз джашарыкъсыз, иги джашаб кетсегиз, кимни дауу барды, бек ашхы, алай а къыйналгъан кюнюгюзде ата-ананы джокъламай къоярыкъмысыз, аладан болушлукъ, джакълыкъ излемей тураллыкъмысыз?

Айырылгъан кюнюгюзде сабийлени аланы бауурларына силдерге огъайыгъыз боллукъ тюлдю да?!

- Уллу, гитче демей, болгъан бары бюгюнлюкде «акъылтоб» болгъандыла да къалгъандыла, - дейди биягъы къарт ушагъыны аягъында. - Киши кесини сабийин кёре тургъанлай отха атарыкъ тюлдю. Керек болса, тынгылаб, керек болса, сорушуб, керек болса, бирге ойлашыб иш этилсе, ата-ананы разылыгъын излеген сабийни сыйы тюшерик тюлдю. Алай болса да керти ишге къыйсыкъ къараучу, анда-санда тюбеучю ата-аналаны сагъынмайбыз былайда биз. Ала аналыкъ, аталыкъ насыбдан къурудула. Къартла сюймекликни ангыламайдыла, деген джаш адамланы да асыры терен эслери барды деб билмейме. Сейири неди десенг, бюгюннгю къартланы да болгъанды джаш заманлары, сюйген заманлары да.

Бу биз айтхан затладан, юйлениу, джашау къурау джангыз ата-ана сюйгенча болсун, деб, оюм этиб къояргъа джарамаз. Сёз аланы хурметлеринде, «берекет берсин» деген джангыз разылыкъ сёзлериндеди.

Бир джерде ата-ана, бирде уа аланы сабийлери джангылыргъа боллукъдула. Аны себебли керекди ойлашыргъа. «Уллу къазанда бишген эт чий къалмаз» деб акъыл сёзле къоюб кетгендиле нартларыбыз. Сёз тауусулуб, къыз, джаш да билиб къурасала юйдеги, бютюн да ашхы. Юйдеги чачыла тебресе, къартла бир-бирине берген сёзлерин эсге тюшюрюрге боллукъдула. «Бет бетге къараса, бет джерге къарайды» ахырсы. Джаш адамлагъа, чыртда бир тёзелмезлик чурум джокъ эсе, этмегиз алай, чачмагъыз юйдегини, сабийле кесигиз саудан ёксюзлюк сынамасынла, деб айтыргъа амалсыз керек болады. Зор бла келтирмейин, тилеб, сёз тауусуб келтирсенг, джаш юйдегиде дауур чыкъгъан кюн ол затны эсгертирге таб тюшеди, толу эркинлик табаса.

Бир къауумла келинни къачырыб келтириуню баш магъанасына джоюмну аз къорауун табадыла. Бизни оюмубузгъа кёре, ол тюз тюлдю. Адам улу джаратылгъанлы сюймеклик сезим тюрленмегенди. Биринчиси, зор бла къачырыб келтирген адет къалгъанды, дерге боллукъду, бир да бир тели болмаса, ол затны этерик тюлдю. Бюгюнлюкде къызла башларына бошдула, юйге кириб турмайдыла, ишге джюрюйдюле, базаргъа джюрюйдюле, хар бири биргесине бирер омакъ багъалы телефон джюрютеди, тюбеширге, къаллай бир сюйсе, аллай бир ушакъ этерге мадар табады. Экинчиси, бюгюннгю таулу киши, келин келгенден сора этилген джоюмну эсге алсакъ, бир къой багъасын табарыкъды. (Бу джоюмланы юсюнден былайда сагъынырча тюлдю, аланы юсюнден энчи ушакъ бардырыргъа тыйыншлыды).

Арт он-джыйырма джылгъа джашау уллу тюрленнгенди, джамагъатны ангысы да анга кёре ёсе, джангы адетле чыгъа, бегий барадыла, ата-ананы хурметин этгенле да, аланы сыйларын кёре билгенле да, миллетде эртдеден келген намысны, адетлени да тутаргъа кюрешгенле кёбден кёб бола баргъанча танылады.

Юйлениуню юсюнде, айхай да, некях этиуню бек уллу магъанасы барды. Алгъаракълада некяхны джашыртын, не баугъа кириб, не джатма тюбюнде, не къыз, не джаш алайда болмагъанлай, эки-юч адам тындыра эдиле. Бусагъатда не да ачыкъды. Таб, межгитлеге барыб да этедиле некяхны, эки джаш адам да алайда тургъанлай. Алай болгъанлыкъгъа къралны джоругъуна да сыйыныргъа керекди.

Ол зат джашауда амалсыз керек болуб къалады. Былайда бир айтырым: ЗАГС къагъытны кёрген эсегиз, анда онла бла тюрлю-тюрлю соруула бардыла. Бары магъаналы, барысы керекли. Алай а алайда бир гитче соруучукъ унутулгъаннга ушайды. Эм алгъа ата-аналыкъ хурметни хакъына, ананы акъ сютю хакъына, ол къадар сорууну ичинде «Ата-ана разымыдыла?» деген бир соруу артыкъ болмаз эди, деб келеди кёлюбюзге. Быллай соруу эм алгъа, джангы джашауну босагъасындан энди атлай башлагъан джаш бла къызны иннетлеринде да болса, насыбха насыб къошулур.

  ЁЗДЕНЛАНЫ Барисбий.

Ючкекен эл.