Бизни халкъыбызда алгъыш этген заманда къуру да «кёб джаша» демей къоймайдыла. Башха ашхы сёзле бла бирге аны айтхан адетди.
Бир да ишексиз, ол сёзде уллу магъана барды. Аны хар ким кесича ангылайды. Бу затны айтханыбыз, бюгюнлюкде джылы 90-нга джетген адамгъа кёбле сукъланныкъдыла – бир насыблы тюбейди кесини 90-джыллыгъына.
Байрамукъланы Чочакъны джашы Дуда быйыл кесини 90-джыллыкъ юбилейин белгилейди. Ол 1928-чи джыл эндреуюк (декабрь) айны 16-да Гитче Къарачай районну Схауат элинде туугъанды. Байрамукъланы Чочак бла Сарланы Кърымгерийни къызы Анайны Дудадан сора да эки къызлары бла эки джашлары болгъандыла: Сапра, Шамкъыз, Азрет-Алий, Хасан.
Дуда кесини урунуу джолун башлагъанында, анга сынгар джети джыл болгъанды. Ол элде ишлеб, чыныгъыб ёсгенди. Аны бла бирге орта билим да алгъанды.
1943-чю джыл миллетибизни кёчюрген заманда Дуда Къобан районда прирезкалада башха къызла, джашла бла нартюх джыйыу бла кюрешгенди. Алайда, юйдегисинден да хапар билмегенлей, биргесине ишлегенле бла Къыргъызиягъа тюшгенди. Дуда бла экиде тургъан эгечи Налмаз да биргесине, къыйналыб, алларына тюбеген машиналагъа мине-тюше, бир-бирде джаяу да бара, Къыргъызиядан Къыбыла Къазахстан областны «Пахта-Арал» совхозуна арадан тёрт ай озгъандан сора джетедиле. Алайда джууукъ эт адамларын табадыла.
Не къыйналыб келсе да, солургъа, кесин эркелетирге джараулу заман болмагъаны амалтын, Дуда дженгил ишге кирир къайгъы этеди. Алай бла, «Пахта-Арал» совхозну сабанчы бригадаларыны бирине ишлерге джарашады. 1944-чю джыл Байрамукъ улуну тракторист курслагъа ашырадыла. Аны джетишимли тауусуб къайтхандан сора, ол совхозну бёлюмюнде механизатор болуб 1951-чи джылгъа дери урунады.
Ол джыл алчы механизаторну мамукъ ёсдюрген бригадагъа башчы этиб саладыла. Бригада къысха заманны ичине атын иги бла айтдырады. Бёлюмде эм ашхыгъа саналыб, кёчюучю Къызыл байракъгъа ие болады.
Айтыргъа, Дуда тамадалыкъ этген бригада кёзге илинеди, аны башхалагъа юлгюге айтадыла.
Мамукъ ёсдюрюуде уллу джетишимлеге ие болгъан бригаданы башчысы Байрамукъланы Дуданы Москвагъа Бютеусоюз эл мюлк кёрмючге юч кере ашырадыла. Ол эки джез медаль, Эл мюлк кёрмючню гитче алтын медалы бла саугъаланады. Анга аны тышында да къол сагъат, мотоцикл, велосипед да бередиле.
1953-чю джыл, мамукъ джыйыудан бригада планын артыгъы толтургъаны ючюн, Дуда Бюсюреу къагъыт бла саугъаланады. 1954-чю джыл Байрамукъ улу, бригадасы биягъынлай салыннган планын иги артыгъы бла толтургъаны ючюн, Москвагъа Бютеусоюз эл мюлк кёрмючге ашырылады, анда кёрмючню гитче алтын медалы бла саугъаланады.
1955-чи джыл урунууда ашхы джетишимлери ючюн багъалы саугъалагъа тыйыншлы болады.
1956-чы джыл бригада уллу битим алгъаны ючюн аны башчысы Байрамукъланы Дуда Урунууну Къызыл Байрагъыны ордени бла саугъаланады. Ол джыллада кёчюрюлген халкъланы келечилерине аллай уллу кърал саугъаланы, элекден сюзгенча, бек къыйын бергенлерин барыбыз да ариу билебиз. Байрамукъ улу, сабийлей ишде чыныгъыб ёсгени себебли, не къыйын ишден да къоркъмагъан, тутхан джолун ахырына дери сый бла ётген адам болгъаны ючюн, кёчгюнчюлюкню къыйын джылларында кесини, миллетини атын да иги бла айтдыргъан таулу уланланы бириди.
Ишин сюйген — сюйюмлю
- Къарачай миллет кючлю, онглу миллетди. Аны кючлю, деменгили этген шартла кёбдюле, аланы эм аллында сюелген а ишге сюймекликди, - дейди уллу джашау джолну ётген акъылман Байрамукъланы Дуда. – Бизни халкъыбыз Къазахстаннга кёчгюнчю мамукъ сабанланы кёрмегенди. Аланы кёргенлери бла бирге бизни халкъны келечилери мамукъ ёсдюрюуде джигерликни, тириликни юлгюсюн да танытхандыла. Бизни бригада бир гектар джерден 40 центнер битим алыб тургъанды. Ол бек ашхы кёргюзюмге саналгъанды, аллай зат ол заманда джокъну орнунда эди.
Аллай онглу джетишимлери ючюн, кёчгюнчю миллетни келечиси болгъанына да къарамай, Байрамукъ улуну КПСС-ге член этедиле. Кёчгюнчю миллетни келечилерин партиягъа алмагъанларын эсге алсакъ, Дуда тамам этимли адам болгъанына, урунууда бек онглу джетишимле этгенине тюшюнесе. Кърал мюлкню аякъ юсюне салыуда кесин аямай кюрешген миллетден айырылыргъа излемей, Къазахстанны башчылары къарачайлылагъа, мында къалыгъыз, кесигизни автономия этейик, деб тилегендиле. Ишин сюйген адам сюйюмлю болгъанына ол зат шагъатлыкъды. Алай а онглу халкъыбыз, башха миллетлеге да джол ачыб, джанын туугъан джери таба атханды.
Кёкюрегинде да Урунууну Къызыл Байрагъы джылтырай, Байрамукъланы Дуда, миллети бла Кавказгъа къайтыб, 1957-чи джыл Къызыл Курган эл Советни председатели къуллукъгъа сайланады.
1958-чи джыл Ставрополда совет-партия школда партия эмда совет къуллукъчуланы билимлерин ёсдюрген экиайлыкъ курсланы тауусады.
1960-чы джыл Байрамукъ улу 168-чи ат заводну биринчи бёлюмюне тамадагъа салынады, андан сора аны райпотребсоюзгъа кёчюредиле. 1962-чи джыл ол Гитче Къарачай районда райпотребсоюзну район заготконторасыны директору болуб ишлеб башлайды.
1972-чи джыл чындай кийимле, халы этген, ремонт ишле бла кюрешген Къарачай-Черкес область фабриканы Гитче Къарачай районда орналгъан бёлюмюне башчылыкъ этеди.
1975-чи джыл Гитче Къарачай районда 168-чи ат заводну директоруну мюлк ишледен орунбасары къуллукъгъа теджеледи.
1984-чю джыл Байрамукъ улу «Велинград» деген пансионатда баджарыу джаны бла агент къуллукъгъа салынады.
1986-чы джыл ол «Бал чучхурла» деген солуу базаны директору къуллукъгъа тюшеди.
1989-чу джыл Дуданы Гитче Къарачай районда 168-чи ат заводну директоруну орунбасары этиб саладыла.
Ол кёб тюрлю къуллукъда ишлегенди. Къайры барыргъа керек болса, ары баргъанды. Тутхан ишин, аллында башлагъаныча, къуру да деменгили баджарыб, сыйгъа-бюсюреуге тыйыншлы болгъанды. Таулу киши ишине ие кёзден къарагъаны себебли джуртунда да кёб кърал саугъагъа ие болгъанды.
1970-чи джыл «Ашхы уруннганы ючюн» деген медаль бла саугъаланнганды. Аны джети юбилей медалы барды. Ол Уллу Ата джурт къазауатны тылыны ветераныды.
2000-чи джыл «Къызыл Курган элни сыйлы адамы» деген атха да ие болгъанды. Коммунист партияны край, область, район комитетлерини Хурмет грамоталары бла таймаздан саугъаланнганлай тургъанды.
Махтаулу улан джамагъат ишлеге къуру да тири къошулгъанлай джашагъанды. Ишлеген джерлеринде партия эмда профсоюз комитетлени членлери болгъанлай тургъанды, талай джолда Къызыл Курган эл Советни депутатына да сайланнганды.
Пенсиягъа чыкъгъандан сора да ол, юйде олтуруб турмай, Къызыл Курганда, Нарсана шахарда межгит ишлеу бла кюрешген адамланы бири болгъанды. 2008-чи джыл Байрамукъ улу Шимал Кавказны Муслиманларыны координацион аралыгъыны ордени бла саугъаланнганды.
Ашхы шартларыбызны сакълайыкъ
1949-чу джыл Дуда Ёзденланы Таукъанны къызы Люба бла бир юйдеги къурайды. Адебли, намыслы, уллуну-гитчени да сыйын кёре билген Люба баш иесине къанат берген тиширыу болгъанды. Дуда бла Люба, тёрт сабийни ариу халиде ёсдюрюб, джашауну кенг джолуна салгъандыла. Аланы бир джашлары бла юч къызлары болгъанды: Мудалиф, Фатима, Ася, Аминат.
Сабийлени барысын да Эресейни уллу шахарларында окъутуб, баш билим алдыргъандыла. Мудалиф, орта школну кюмюш медалгъа тауусуб, Санкт-Петербургда институтну да къызыл дипломгъа бошагъанды. Андан сора аспирантурагъа кириб, аны да джетишимли тамамлаб, 33 джылында техника илмуланы кандидаты болады. Ол Санкт-Петербургда Ленсовет атлы технология институтда джакълагъанды кесини диссертациясын. Андан сора Мудалиф П.Тольятти атлы инженер-экономика институтда декан болуб ишлегенди. Ай медет, 39 джылында замансыз дуниядан кетгенди.
Мудалифни уллу джашы Мурат бла гитче къызы Мадина аталары ишлеген институтну тауусуб чыкъгъандыла.
Дуданы къызы Фатима Краснодарда политехника институтну тауусханды. Ася Ставрополда медицина институтда баш билим алгъанды.
Аминат, къарнашы Мудалифча, Санкт-Петербургда П.Тольятти атлы инженер-экономика институтну бошагъанды.
Дуда бла юй бийчеси бирге 62 джыл джашагъандыла. Люба керти дуниягъа кетгенди. Алай а Дуда кесини сабийлери эмда туудукълары бла 90-джыллыкъ юбилейине къууанч бла тюбейди.
Аны тогъуз туудугъу да - Мурат, Мариям, Мадина, Эльмира, Радмила, Назим, Зухра, Руслан, Фарида – баш билим алгъандыла. Дуданы туудукъларындан туугъанла да онюч бардыла: Расул, Алан, Алия, Амина, Даулет, Ася, Амина, Сафина, Айша, Муслим, Эльдар, Радмир, Магомед-Амин.
Байрамукъ улуну эки туудугъу Борлакъланы Радмила бла Гапполаны Зухра юрист эмда медицина илмуланы кандидатларыдыла.
- Кёбню насыбы да кёбдю, - дейди Байрамукъланы Дуда. – Мени насыбым сабийле эмда аладан туугъанладыла. Ала эшикден кирселе, мени джюрегим къууанады. Халкъыбыз къум тюзледе тас болуб кетмей, дагъыда ызына къайтыб келиб, тарих джуртуна ие болгъаны эм баш насыбыбызды. Бюгюнлюкде миллетибизни ёсюб, чагъыб баргъанына къууанырчады. Хар юйдеги да беш-алты сабийден аз болмасын. Джаш адамла ана тиллерин билсинле, динлерин тутсунла, баш билимли болсунла, кеслерин бурундан келген адетлерибизге кёре джюрютсюнле. Ёмюрлени теренинден бери да Къарачайгъа келгенле бизни халкъыбызны кирсизлигине, адебине-намысына, къонакъбайлыкъ эте билгенине, сёзюне ие болгъанына, адамлыгъына уллу багъа бергендиле. Ол шартларыбызны ёсюб келген джаш адамла тас этмесинле, деб тилейме.
Тохсан джылны башындан къарагъан огъурлу, сыйлы адамны хар сёзю эл багъасыды. Аллай акъылманланы айтханларына эс бёлген тёлюле тюз джолдан таярыкъ тюлдюле. Бизни халкъыбызда тохсан, джюз джыл джашагъан адамланы саны сансыз-санаусуз кёб болсун. Байрамукъланы Дудагъа уа, сабийлерингден, туудукъларынгдан къууаныб, саулугъунг бла рахат кёкню тюбюнде энтда кёб джылланы джаша, дейбиз.
МАМЧУЛАНЫ Дина.
