2018-чи джыл бошалыргъа кёб къалмагъанды. Республиканы эл мюлкюнде уруннганла аны къалай тамамларыкъдыла? Бу эмда башха сорууланы «Къарачайны» корреспонденти Къобанланы Махмут КъЧР-ни эл мюлк министри Боташланы Азрет-Алийни джашы Анзоргъа бергенди.

- Джыл бошалыргъа ай чакълы бир заман болса да, эл мюлкде уруннганла аны къалай тамамларгъа боллукълары бизге белгилидиле. Ишни ауурлугъун эл мюлкде уруннганла къыркъаууз (сентябрь), аууз-герги (октябрь) айлада бошай кетиучендиле. Шекер чюгюндюрню, мюрзеулюк нартюхню битимлерин джыйыу, джер сюрюу, урлукъ атыу ишле къаладыла да, аланы да джыл ариу болса абыстол (ноябрь), эндреуюк (декабрь) айлада тамамлаучандыла. Башында айтылгъан ишле къызыу джюрюш бла барадыла. Кёб турмай ала да тамамланныкъдыла. Бюгюнлюкде уа 2018-чи джылны къалай тамамларгъа боллугъубузну юсюнден таукел айтыргъа боллукъма.

Джылдан джылгъа эл мюлкде уруннганла джерчилик, малчылыкъ санагъатладан иги продукция алыб келедиле. Сёз ючюн, 2014-чю джыл 23 миллиард сом багъасына продукция чыгъаргъан эселе, озгъан джыл ол кёргюзюм 32 миллиард сомгъа джетгенди. Алай бла юч джылны ичине продукция чыгъарыу 39 процентге ёсгенди.

Асыулу урлукъланы, алчы технологияланы хайырландырыу джерчиликде уруннганланы къууандырмай къоймайды. Беш джылны мындан алгъа республиканы эл мюлк продукция бла баджарыу эм уллу борчланы бири эди. Биз, кесибизни эл мюлк продукция бла баджаргъан бла къалмай, энди аны тышында сатарча да болгъанбыз. Биз озгъан джыл 450,0 минг тонна мюрзеу алгъанбыз. Арт кёзюуге дери уа 200 минг тонна да джыялмай эдик. Хар гектардан 49,1 центнер мюрзеу алыу КъЧР-де адет болгъанды. Бу кёргюзюм бизни республиканы Эресей Федерацияда алчы орунланы бирине чыгъарыб турады. Краснодар край болмаса, мюрзеу ёсдюрюу бла къралда бизни республиканы озгъан джокъду. Мюрзеулюк нартюх джыйыу бла Шимал Кавказда биз экинчи орунну алабыз. Орта тергеу бла нартюх бачхаларыбызны хар гектары 61,1 центнер береди. Чёблеу бачхаларыбызны да хар гектарындан 17,8 центнер алабыз. Бу да иги кёргюзюмдю Шимал Кавказда. Чюгюндюр бачхаларыбызны битим бериулери да ёсгендиле. Хар гектардан 540,0 центнер алыу онглу джетишимди. Бир къауум чюгюндюр ёсдюрюучю мюлклерибиз а ол кёргюзюмню 600 центнерге да джетдиргендиле.

Мюрзеулюк эмда мюрзеу-къудору культураланы битимлерин джыйыу иш быйыл къурамлы ётгенди. 43,0 минг гектардан аслам сабанны битими джыйылыб, мюлклени ындырларына 210,0 минг тонна мюрзеу ашырылгъан эди. Орта тергеу бла хар гектардан 49,0 центнер битим чыкъгъанды. Алкъын мюрзеулюк нартюхню, шекер чюгюндюрню битимлери джыйылыб бошалмагъандыла. Механизаторла битим джыйыуну кёб турмай бошарыкъдыла.

Джер сюрюу, кюзлюклени атыу да барады. 13 минг гектардан аслам сабан урлукъ атарча болгъанды, 10 минг гектардан да аслам джерге кюзлюк атылгъанды. Бир къауум эл мюлк предприятиелени кюзлюк сабанлары, иги чыгъыб, кёгериб да турадыла.

Ёсюмчюлюк санагъат бла 300-ден аслам организация кюрешеди. Ма ол сандан 250 организация элчи-фермер мюлкледен къуралгъандыла. Игиси неди десегиз, фермер мюлкле не джаны бла да бегий башлагъандыла. Аланы асламысы мюрзеу, гардош сакъларча мекямла, башха керекли джерле ишлеб башлагъандыла.

Республиканы агропромышленность комплексини баш мураты неди десегиз, регионну джамагъатын таза эмда асыулу азыкъ бла баджарыуду да, бюгюнлюкде ол ишни кесибиз излегенча этиб келебиз. Этден, сютден этилген ашарыкъла бла, тахта кёгетле бла кесибизни толусу бла баджарыб турабыз. Сёз ючюн, эт, этден этилген продукциядан джылны ичинде хар адамгъа 61 килограмм джетерге керекди да, аллай бир да джетеди. Эресей Федерацияны кёргюзюмю да аллай бирди. Сют, сютден этилген затладан Эресей Федерацияда джылны ичинде хар адамгъа, орта тергеу бла,  243 килограмм джете эсе, бизни республикада 351 килограмм джетеди. Башха эл мюлк продукцияланы алыб къарасакъ да, бизни республиканы хар адамына мардадан эсе аслам джетеди.

Терек кёгетле бла республиканы джамагъатын баджарыу баш борчланы бири болгъанды. Бусагъатда дженгил джетген кёгет тереклени орнатыу барады. Бюгюнлюкде 500 гектаргъа аллай терекле орнатылгъандыла. Ма ол сандан 400 гектарда орнатылгъан терекле къысха заманны ичинде кёгет бергенледиле. 100 гектаргъа уа къоз терекле орнатылгъандыла. Бу ашхы муратыбыз джашауда толса, 15 минг тонна кёгет алыб турлукъбуз джылны ичинде. 14 минг тоннадан асламы алма тереклени кёгетлери боллукъдула. Андан сора да «Сады Карачаево-Черкесской Республики» ООО кертме терек бачхала къуралгъандыла. Быйыл Эресей Федерацияда аллай терек бачхала къуру бизни республикада бардыла. Алай бла бизни республика кёгетле бла башха республикаланы да баджарлыкъды. Терек бачхаланы аслам этгенден хайыр боллукъ тюлдю, аланы кёгетлерин сакъларча мадарыбыз болмаса. Ол затны да эсге алыб, 25000 тонна кёгет сакъланырча мекямла да ишленедиле.

- Джерчилик санагъатны юсюнден иги хапар айтдыгъыз. Белгилисича, бизни республикада не заманда да малчылыкъ санагъат уллу орун алыб тургъанды. Аны болуму уа къалайды?

 - Малчылыкъ санагъатны юсюнден да къууаныб хапар айтыргъа боллукъма. 2018-чи джылны аууз-герги (октябрь) айыны 1-не республиканы тюрлю-тюрлю эл мюлк предприятиелеринде 173,0 минг тууар мал бар эди. Ма ол сандан 92,3 мингнги ийнекледиле. Бу кёргюзюм 2017-чи джылгъы кёргюзюмден эсе бир кесекге азды. Алай а иш азлыкъда тюлдю, иш асыулулукъдады. Бусагъатда бизни республикада кёб сют, эт берген тууар малланы тутуу баш орунну алады. Аллай асыулу тукъумлу малланы тыйыншлы аш бла баджаргъан бла къалмай, ала тургъан фермала да бюгюннгю заманны излемине келишгенле болургъа керекдиле. Арт джыллада 25 аламат ферма ишленнгенди да, энтда 10 ферманы толусу бла джангырта турабыз.

Тууар малла республикада аз нек болгъанларыны чурумун айтдыкъ. Талай джылдан аланы саны да кёб боллукъду. Ала кеслери да кёб эт, сют берликдиле. Къойланы, эчкилени, чочхаланы, атланы саны, 2017-чи джылны кёргюзюмюнден эсе иги кесекге асламды. Республикада асыулу тукъумлу малланы тутхан 30 эл мюлк предприятие барды. Аллай малланы тутуу бла бизни республика Эресей Федерацияда 18-чи орунну алады. Ала бары да асыулу къанлы малланы къурау бла, ёсдюрюу бла кюрешедиле.

Бу арт беш джылны ичинде, къарачай тукъумлу къойланы саны иги кесекге ёсгенди. Къой тутуу бла бизни республика Эресей Федерацияда бешинчи орунну алады. Мындан ары да аланы санын аслам этиуге эс бёлюнюб турлукъду. Нек десегиз, бусагъатда аллай малланы тутхан хайырлыды. Бу тукъумлу малланы озгъан джыллада Совет Союзну къурамына кирген союз республикала аладыла. Андан сора да бу тукъумлу малланы этлерин Ираннга сатабыз: 500 тонна Иран Республикагъа ашырылгъанды.

Къарачай тукъумлу къойланы тутуу бла «Хаммер» ООО фирма джетишимлиди. Бу фирма ана къойланы санын 50 мингнге джетдирирге муратлыды.

Малчылыкъ, джерчилик санагъатладан алгъан продукцияларын джарашдырыучу промышленность болмаса, ала хайыр бермезликлерине, зыраф боллукъларына сёз джокъду. Аны амалтын бюгюнлюкде бизни республикада сют джарашдырыучу тёрт завод ишлейди. Андан сора да хар районда дегенча сют алыучу пунктла бардыла. Алада ишлегенле, эл элге айланыб, сют сатыб аладыла. Ол зат элде джашагъанланы кёб ийнек тутаргъа, кёб сют сауаргъа къызындырады. Ала сютлери ючюн ачхаларын заманында алыб турадыла.

Былайда фермерлени юсюнден да айтыргъа тыйыншлы болур. Джылдан джылгъа аланы саны аслам бола барады. Ала джерчилик, малчылыкъ санагъатла бла кюрешедиле. Керти кёллери бла ишлегенлеге кърал джанындан уллу болушлукъ этиледи. Асламысына фермерлик бла элчиле кюрешедиле. Ала болмасала элле къуруб кетерикдиле. Ол себебден, фермерледен юлгю ала, элчиле да малчылыкъ, джерчилик бла кюрешедиле. Элчилени кёбюсю фермерле болмагъанлыкъгъа иги кесек тууар мал, къой тутуб, аладан алгъан продукцияларын къралгъа бередиле. Ол себебден артыкъ да бек джаш фермерлеге, бир юйдегиден къуралгъан фермер мюлклеге уллу эс бёлюнеди бизни республикада. Кърал джанындан болушлукъ таба, ала асыулу продукция чыгъарадыла.

«КъЧР-де джаш фермерлеге болушлукъ этиу» деген программаны джашауда бардыра, 388 фермерге грантла берилгендиле. Ол ачхагъа фермерле мюлклерин уллу этедиле. Бир юйдегиден къуралгъан фермер мюлкле да, кърал джанындан болушлукъ табар ючюн къалмайдыла: 366 фермерге грантла берилгендиле.

Бизни эллерибиз къуруб кетмез ючюн, элде джашагъан, ишлеген джаш усталагъа къайгъырыу да баш орунланы бирин алады. Аллай усталаны, элледе ишлерге кёб болмай кёчюб келген джаш юйдегилени мекямла бла баджарыугъа да уллу эс бёлюнеди. Джашагъан мекямларын игилендириу программаны кючю бла 52 юйдеги джангы мекямлагъа кёчгендиле. Ма ол сандан 24-сю джаш юйдегиледиле. Кърал джанындан ма аллай къайгъырыуну кючю бла фермерле кёб, асыулу продукция алгъан бла къалмай, эллени сакъларгъа себеблик этедиле, джерчилик, малчылыкъ санагъатланы ёсюмюне уллу къыйынларын къошадыла.

Ахырында айтырым:  2018-чи джылны не джаны бла да джетишимли тамамлаб, 2019-чу джылны къурамлы башларыгъыбызгъа сёз джокъду.