Малкъар элледе кёбню кёрген, кёбню билген, юлгюге айтылгъан къартла хар заманда да болгъандыла. Аланы къайсы бла болса да ушакъ этсенг, миллетни тарих джолун терен билгенча боласа, дуниягъа башха тюрлю къарайса, бир игиликге джолукъгъанча къууанаса.

Мындан алда Аппаланы Баширни джашы Магометге тюбегенимде мен да алай болдум. Анга быйыл 95 джыл толады. Эт адамлары эски малкъар элде – Булунгуда – джашагъандыла, кеси да анда туугъанды. Энтда ата элинде турады. Совет власть оноуну къолгъа алгъандан бюгюннге дери джашауда тюрлениулени шагъатыды. Ушагъыбызны джангы джашауну ал джылларындан башладыкъ да, ол былай айтыб тебреди.

- Элибизде школ ачылгъаны, ара мюлк къуралгъаны эсимдедиле. Уллу, гитче да колхозда ишлей эдиле. Адамланы къара таныргъа юретиуге бек эс бёле эдиле. Алгъы бурун ликбез къуралыб, кюндюз сабийле, ингирде уа уллула, ишден бош болгъанларындан сора, бара эдиле. Узаймай школ да ачылды. «Къарангы баудан джарыкъ майданнга чыгъаргъа тебрегенбиз», - деб, элчиле къууана эдиле. Малларын колхозгъа алгъан кёзюуде онгсунмасала да, ара мюлк джамагъатны бирикдирди, адамланы джашау болумлары, ангылары кёлтюрюлдюле. Бизни тамам сейирсиндирген зат машина болду. Аны тёбенден Ностуланы Хусей джюрютюб келген эди. Ёмюрде аллай затны кёрмеген миллет тёгерегинден алды. Кёзлерине ышанмагъанча болуб, кёбле тийиб да кёрдюле. Кесине да «Темир арба» атадыла. Хусей хапар айта эди адамлагъа, не айтханын унутханма, атла бла чабышдырыб кёргенлери уа кёз аллымда турады.

- Ол джыллада бизни атлары айтылгъан онглу адамла бла тюбешгенинг болгъанмыды?

- Кязимни айтыргъа боллукъма. 1937-чи джыл къыш солуу кюнледе огъары класслада окъуучуланы Бызынгыгъа элтиб, айландырыб келейик дейдиле да школда, сууукъ кюнлени биринде, лыжаларыбыз да бар, джолгъа чыгъабыз. Биринчи Шыкъыгъа ётерикбиз. Алда уллула сокъмакъ сала, биз да ызларындан ауушдан ауабыз. Алайда Бийсолтан деб бир кишини къошуна джетебиз. Иерге унамай, эчки союб сыйлады. Шыкъыгъа ингирде джыйылыб, школда кече къалдыкъ. Эртденбла орамгъа чыкъдыкъ. Элден адамла да къатыбызгъа келиб хапар сордула. Ол кёзюуде бир уллайгъан адам да келди алайгъа. Башында ажиген бёркю, юсюнде тышланмагъан тону, аякъларында джюнден этилген уюкълары бар эдиле. Саламлашыб: «Къайдансыз?» – деб сорду. Айтдыла устазларыбыз. «Иги этгенсиз келгенигизни, джуртубузну къалайын да таныргъа, билирге керексиз. Меннге да Чегемден эки джаш къонакъгъа келиб турадыла», - деб ол къарт юйю таба атланды. Элчиледен бири: «Бу Мечиланы Кязимди, иги къарагъыз», - деди. Ма алай бла танышхан эдик Мечиланы Кязим бла.

- Магомет, сен джарыкълыкъ ишлеге тири къошулгъан, республикада белгили адамланы бирисе. Артыкъ да бек ариу тепсегенинги хапарын кёбледен эшитгенме.

- Школгъа джюрюб башлагъанлай огъуна тау тепсеуге эс бёле тебреген эдим. Юретген а Рахайланы Окъуб болду. 1936-чы джыл бир бёлек сабийни Нальчикге элтдиле. Къабарты-Малкъарны джер-джеринден мындан бир джукъ чыгъар дегенлерин келтирген эдиле. Къыркъ кюнню юретдиле. Сабий болсакъ да, бизге энди башхаланы юретирге борч салыннган эди. Мен да къайтыб келгенден сора элде нёгерлериме хореография дерсле берирге кюрешиб турдум. Иги эс киргенден сора Тёбен Чегемде клубда юч джыл ишледим. Ол заманда юренирге сабийле огъай, уллула да келе эдиле.

Билемисе, тау тепсеуде ариулукъгъа, ёхтемликге, миллет шартлагъа, адамлыкъ ышанлагъа бюгюн да сейирсиниб къарайма. Не келсин, энди аны да тюрлендире барадыла. Къартлыкъ къысыб, бутларым бир аз къарыусуз болгъандыла ансы, арагъа чыгъыб, аякъ бюгюб бир тепсесем кесими насыблыгъа санарыкъ эдим, керти тау тепсеу къалай болгъанын да кёргюзюрюк эдим.

- Сени фахмунг кёчгюнчюлюкде да джарагъан болур эди?

- Джарыкълыкъ джаны бла ишлерге тюшмеди. Алай а, унутулуб къалмасын деб, джашланы, къызланы тепсерге юретгеними къурутмай турдум. Бизни Къыргъызстанны Ош областыны Къызыл Къая деген джерине элтиб къуйгъан эдиле. Малкъар, къарачай да кёб эди. Алайда  ишге джарашдым. Къайда уруннган да къыйын заманлада баш кечиндирирге кюрешгенибиз бла бирге, миллетни тилин, адетлерин, динин сакъларгъа дыгалас эте эдик. Ишден бош кёзюуде хар ким джаш тёлюню кеси билген, ангылагъан затлагъа юретир джанындан эди. Мен билген да тепсеу эди да, аны юсюнден айтыб, кёргюзюб турдум. Бек тырмаша эдиле. Артда ол джашладан, къызладан джашауларын джарыкълыкъ ишле бла байламлы этгенле да болдула.

- Джуртубузгъа къайтхандан сора ол санагъатда бир джууаблы ишни тындыргъанынгы юсюнден энтда айтадыла.

- Къабарты Эресейге къошулгъанына 400 джыл толгъанына аталыб, кёб зат этилди ол заманда. Аланы арасында эм уллу магъана бергенлери Москвада республиканы маданият бла санат джетишимлерин кёргюзюу эди. Джыр, тепсеу къауумну джыяргъа, юретирге меннге буюрдула. Ара шахардан къууаныб къайтдыкъ. Андан сора элиме джыйылдым, аллай джумушлагъа къошулгъаным болмады.

- Сиз кёчгюнчюлюкден къайтхан сагъатда элледе болум къалай эди?

- Болгъан оюлуб, чачылыб. Булунгу да алай. Ата джерине келгени миллетни кючюне кюч къошуб, артыкъ да тири, болумлу этиб къойгъан эди. Талай джылны ичинде юйле да ишледиле, хар нени джарашдырдыла. Колхоз къуралгъан эди. Биринчи председатели Акъкъызланы Шарапий эди. Андан сора Таппасханланы Магометни сайладыла. Экиси да къайда да сёзлери ётген, къурау хунерли къуллукъчула эдиле. Магомет а Алтайдан якланы келтириб, джайды. Мен 27 джылны бригадир болуб ишледим. Колхозубуз бек бай, адамланы джашау болумлары да анга кёре аламат болгъан эди. Артда бёлек заманны егерь болуб, кийик джаныуарланы сакъладым. Алайдан кетгенимде юч джылны да джолланы къурулушунда уста болуб турдум. Энди балалагъа, туудукълагъа къууана ашырама кюнлерими.

- Сен узун джашау джолунгда игиликни, аманлыкъны да кёргенсе, кёб тыйгъычладан, сынамладан да ётгенсе. Ызынга бурулуб къарай бюгюннгю джаш тёлюге къаллай алгъыш этерге боллукъса?

- Биз кёрген къыйынлыкъланы, инджиулени Аллах сынатмасын. Окъуулу, билимли болсунла. Къайда айлансала, джюрюселе да кимле болгъанларын унутмасынла, халкъыбызны атын иги бла айтдырсынла. Мен шохлукъну байракъ этгенлей джашагъанма. Не табсыз кёзюуде да ол дагъан болгъанды. Бир-бирлери бла да, миллетле арасында да къарнаш шохлукъну сакъласынла. Алай этселе джашауда абынныкъ тюлдюле, абыннган тёрелери болсала да, аланы дженгил огъуна ёрге сюерикле кёб боллукъдула. Аллах дуниягъа тынчлыкъ, рахатлыкъ берсин!

- Сени да джюзджыллыкъ къууанчынгы этерге буюрсун Уллу Аллах.

ОСМАНЛАНЫ Хыйса.

Нальчик шахар.