Байрамкъулланы Рашидни мен 1988-чи джылдан бери таныйма. Совет Союз чачылмагъан кёзюуде «Къарачай» ат заводда ферманы тамадасы болуб ишлей эди. Сют саууудан, тёлю алыудан планын артыгъы бла толтуруб туруучан эди. Мюлкню директору Къаракетланы Хусей не заманда да Рашидни ишине уллу багъа бериучен эди.
20 джылдан асламны мен Рашидни кёрмей тургъан эдим. Кёб болмай Первомайское элни башында Сюйюнбайланы Мурат башчылыкъ этген элчи-фермер мюлкге баргъанымда, Байрамкъулланы Рашидге тюбедим.
- Сюйюнбай улуну фермасындамы ишлейсе? - деб сордум анга.
- Огъай, - деди ол. - Сют келтириб турама алыучу пунктха.
- Кесинги фермангмы барды огъесе элчиледен сют джыйыбмы келтиренсе?
- Кесими фермам барды. Совет Союз чачылгъанында, элчи-фермер мюлк къурагъан эдим…
Ишсиз турмаз ючюн Рашид къарнашлары Рустам, Мурат бла келишиб, ол кёзюуде аланы 20 чакълы бир ийнеклери бар эди, элчи-фермер мюлк къурайдыла. 20, андан аслам ийнекге орунлары болгъаны себебли, уллу баула, мал орунла ишлерге ашыкъмайдыла. Кеслерини бачхаларында джер сайлаб, чынг алгъа 200, артдан 100 ийнекге баула ишлейдиле талай джылны ичинде. Алай бла бусагъатда элчи-фермер мюлкню 300 ийнек сыйынырча джарагъан эки баулары барды.
- Ненча ийнегигиз барды?
- 120 ийнегибиз барды. Къызыл-къолан ийнекледиле кеслери да. Тутхандан ары иги ийнеклени тутайыкъ деб къурагъанбыз бу тукъумлу малланы. Орта тергеу бла суткагъа хар бири 17 литр сют береди. «Ийнекни сютю ауузундады» дегенлей, ашатханынга кёреди аланы сют бериулери. Сют берликди деб, баугъа джыйыб, алларына аш салмай турсанг, сыфатлы малланы къуру сюеклери къаллыкъды. Аны амалтын, биз аланы аш джаны бла инджитмейбиз. Къыш айлада бичен, джарма беребиз. Гитче Къарачай районда нартюхден силос салгъанларын къойгъандыла да, ашны бу тюрлюсюн, уллу джоюм этерге керек болгъаны амалтын, узакъ джерледен келтирмейбиз. Аны орнуна мюрзеуню асламыракъ беребиз.
- Джай кёзюуде малларыгъызны тау джайлыкълагъа чыгъара болурсуз?
- Чыгъармайбыз. «Къарачай» ат заводну, мюлк чачылгъынчы сабанлары, къышлыкълары, джайлыкълары кёб эдиле. Мюлк къуру атчылыкъ санагъат бла кюрешиб къалмай эди. Аны тууар маллары, къойлары да кёб эдиле. Мюрзеу да, гардош да ёсдюре эди. Ол джерлери бусагъатда да турадыла. Мени 115 гектар джерим барды. Ма ол сандан 70 гектарны къышлыкъ этгенме. Джыл сайын аллай бир джерде бичен хазырлайма. Къалгъан джерибиз джайлыкъладыла. Сууукъла тюшгюнчю малланы кютюб турабыз.
Къыш айлада 1000 тонна бичен, 70-80 тонна да джарма керек болады. Этген биченибиз малларыбызгъа джетишеди. Мюрзеуню уа сатыб алабыз.
- Бусагъатда 120 ийнегибиз барды, дединг. Ийнеклени санын аслам этерикмисиз? Бусагъатда ненча ийнегигиз сауулады?
- Эки бауну да, бара баргъан заманда 300 ийнек къурарбыз, деб ишлегенбиз. Бусагъатда 120 ийнекден 35-си сауулады. Къалгъанлары къыш айлада тёлю бериб башларыкъдыла. Сют алыучу пунктха кюн сайын 200-250 литр сют бериб турабыз. Бир литр сютню 22 сомдан аладыла. Джай айлада кюн сайын 700-800 литр да бериученбиз. Малларыбызны сютлери къалынды - 4,5 процент.
- Ийнекледен алгъан тёлюню не этесиз?
- Биз мал багъыу бла кюрешмейбиз. Бузоулагъа 6-7 ай болса, аланы сатабыз. Малларыбыз асыулу тукъумлудула. Тиши бузоуланы районну джамагъаты алыб, ийнекле этедиле. Бир къауумла, эркек бузоуланы багъыб, ауурлукъларын 300-400 килограммгъа джетдириб, кесиб неда джанлары саулай сатадыла.
- Первомайскийде Сюйюнбайланы Мурат башчылыкъ этген элчи-фермер мюлкде сют алыучу пункт ачылгъанын игиге санаймысыз? Ачхагъызны заманында беремидиле?
- Сют алыучу пунктну ачылгъанын игиге санайбыз. Алыучу пункт болмагъан заманда сютюбюзню къайры берирге билмей, бек джунчуучан эдик. Энди ингирги, эртденнги сютюбюзню келтириб бери бериученбиз. Пунктну тамадасы Тамбийланы Юсуфду. Эртден сайын бизге джылы тюбеб, сютюбюзню къалынлыгъын тюз салыб, алдауукъ-зат этмей, алыб къояды. Ачхабызны да, созгъан-зат этмей, ол бериученди. Башха элчи-фермер мюлкле да сютлерин бери келтириучендиле.
Малчылыкъ санагъатда ишлеген тынч тюлдю. Къыйналсакъ да, къыйыныбызны табабыз…
КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
