Абыстол (ноябрь) ай джууукълаша тебресе, бизни миллетибизни тарихини эм мутхуз бетлери – туугъан джуртларындан зор бла кёчюрюлген кюню – эсибизни джангыртады.
Адамны мыйысына сыйынмагъан, адам кёлтюралмаз къыйынлыкъланы кёлтюргенлеринде да, аланы джюреклери къатмагъандыла, джашаугъа андан да бек джумушакъ болуб, бирси халкъла бла джууашлыкъны сёнгдюрмей джашайдыла. Алайды да, аллай огъурлу аммаланы бириди мен хапарын айтыргъа излеген къумушчу Гаджаланы Кёгала, Кипкеланы Османны къызы.
Кёгала 1938-чи джыл Кипкеланы Осман бла Абайханланы Супиятны юйдегисинде тёртюнчю сабий болуб туугъанды. Эсли да болгъунчу, ол миллети бла тенг сюргюнню ачыуун сабийлей огъуна сынагъанды. Алай болса да, аны кеси айтхан хапарындан, къалай кёчгенлери бюгюнча эсинден кетмей турады. Аны, дагъыда Орта Азияда тургъан джыллада кёлтюрген къыйынлыкъланы эсине тюшюргени сайын, Кёгала, джюрегинден сыгъыб чыкъгъанча, кёз джашларын тыялмай къалады. Теренде къалгъан джарала ёмюрлюкге сау болмай, хар эсине тюшюргени сайын ол джараладан къан чыкъгъанлай тургъаны хакъды. Аллай бир ауур тиеди джюрегине, эсине да аны бюгюн.
- Бизни зор бла кёчюрген сагъатларында меннге беш джыл тюгел толмагъан эди. Гинджи ойнагъан сабий болгъанлыгъыма, бюгюнча эсимдеди ол кюнню суратлары. Мени анамы къарнашы Ахмат элде Тельман атлы колхозну председатели болуб тургъанды. Атам къазауат киргинчи ауушуб, биз да - тёрт къызчыкъ - анамы башына джюк болуб тюшген эдик. Ахмат бизге хар не джаны бла да болушлукъ этерге кюреше эди. Алай болса да, тёрт сабийни аякъ юсюне салгъандан сора да, къатында эркиши кёлтюргюч болургъа да керек эди. Алай бла ол анамы къоймай Ахмедге (элде Ахмадия деб айта эдиле атына) эрге берген эди. Ёге ата болгъанлыкъгъа, эм къыйын кёзюуде, ачлыкъда-джаланнганчлыкъда ол бизни кёб кере джаныбызны сау къалдыргъанды десем, тюздю.
Уллу Ата джурт къазауат башланнганында, анамы тёрт къарнашы Осман, Набий, Мусса, Аубекир бир-бири ызларындан фронтха кетген эдиле. Осман Кавказны джерин джаудан сакълай, къаты урушланы биринде ауур джаралы болуб, Махачкъалада госпиталда талай заманны да туруб, эм ахырында, къазауатха къошулалмазча сакъат болгъанында, аны аскерден башына бош этиб, 1943-чю джыл юйге ашыргъан эдиле. Набий да Краснодар крайны джеринде уруш эте тургъанлай, джаралы болуб, госпиталгъа тюшген эди. Анда джатыб тургъан кёзюуде тели ауруу (сыпной тиф) джугъуб, Набий андан аязыялмай ёлген эди. Мусса Микоян-Шахарда рабфакны бошаб, Морх элде школну директору, артда уа Къумуш школда орус тил бла адабиятдан устаз болуб ишлей тургъанлай кетген эди къазауатха. Кеси да тамада лейтенант, политрук болуб къуллукъ этгенди. Аны юсюнден талай кере басмада да джазылгъан эди. Ол да, Морх ауушну фашистледен джакълай, сермешиуде джан бергенди. Анамы эм гитче къарнашы Аубекир аскерде къуллукъ эте тургъанлай алайдан кетген эди фронтха. Ол анда абычарла хазырлагъан школну да айырмагъа тауусуб, лейтенант чыны бла Ржев, Смоленск шахарланы азатлай, къаты урушда, керти джигитча, джан бергенди. Джандетли болсунла барысы да, ала бизни эсибизде джашлай къалгъандыла. Аны барысын да айтханым, анамы къарнашлары Ата джурт ючюн джанларын-къанларын аямай уруш этген кёзюуде, аланы аналарын, ёксюзлерин да, саулай миллети бла бирге Сталинчи «Тройка» джалгъан «бандит» атны да атаб, туугъан джуртларындан зор бла кёчюрдюле.
1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де Къарачайгъа бек уллу къыйынлыкъ тюшген эди. Ал кюнледе мени ёге атам бла анам эмда эки абадан эгечим Зумрат бла Балбу Тельман атлы колхозну сабан тюзлерине нартюх сындырыргъа кетиб тура эдиле. Сабан джыйылгъан кёзюу башланса элде алай кетиучен эдиле. Анда кече-кюн да туруб, бир талай кюнню ишлеб, алай къайтыучан эдиле кюзню заманында. Юйде мени бла уллу эгечим Къаракъызны (анга да бола болур эди 7-8 джыл) къарт анабыз Мариям аммагъа къоюб кетген эдиле. Кесибизни юй да аладан узакъ тюл эди, арада 2-3 юй бар эди. Къарт анабызгъа Амма дей эдик биз - сабийле, туудукъла. Танг аласында, Амма абдез алыргъамы, ийнек сауаргъамы деб тургъан эди, алайын тюзеталлыкъ тюлме, эшиклени хыны къагъылгъан таууш аны огъай эсенг, бизни да, татлы джукълаб тургъан сабийлени, илгендирген эди. Сора Амма эшиклени ачса, босагъада эки аскерчи бла бир абычар къолларында да автоматлары бла сюелиб тура эдиле. Дагъыда Амманы акъылына башха зат келген болмаз эди, энтда фашистледен къоркъууму башланды дегенча къоркъаракъ болуб, аладан бир джакъ излегенча сорду. Абычар юйде абадан эркиши болуб адам бармыды деб хапар сорду. Амма абадан къауум нартюх сындырыргъа Къумуш Башында колхоз сабан ишлеге кетиб тургъанларын айтды. Сора мен аладан къоркъуб джылагъан болур эдим, къычырыгъым бла аланы эслерин бёлдюрдюм. Чыны бла тамадаракъ болур эди, омакъ джасалгъан аскер кийимлери бла бири аллына чыгъыб, кёчюрюрге буйрукъ болгъанын, ол борчну толтургъанларын ангылатханында, Амма къычырыкъ этиб джылаб башлады. Биз да Амманы алай кёргенлей, не болгъанын ангыламагъанлай, анга къошулуб джылай эдик. Амма къабыргъада тагъылыб тургъан аскер кийимлери бла политрук, лейтенант джашларыны суратларын кёргюзюб, орусча бир затла ангылатыргъа кюрешди. Мен гитче заманчыгъымда сары бурма чашчыкъларым бла кёк кёзлю эдим да, ким биледи, ол келген аскерчиле оруслугъамы ушатхан эдиле, ол суратда абычарланы бирини къызыма дебми ангылагъан эдиле, билмейме, аскерчи джашланы бири джунчуяракъ болуб, мени къойнуна алды. Олсагъатлай меннге ариу айтыб, башымы да сылады, джылагъанымы тохтатыргъа кюрешди. Сора аскерчиле бизни юйню къоллары бла кёргюзюб Аммагъа: «Анда киши джокъду. Къайдадыла билемисиз?» - деб соргъанында, Амма къойнунда сабийчикни юйдегилерини юйю болгъанын билдирди. Орамыбыз узунуча ачыкъ кёрюннгени себебли, джюк ташыгъан машинала орамда тизилиб, аскерчилени да юй-юйге кириб айланнганларын кёрген эдик, адамланы къычырыкълары, джылагъан тауушлары бизге да эшитиле эдиле. Ол аскерчи джаш а мени къойнундан тюшюрмегенлей бизни юйге келдик. Сора бюгюнча эсимдеди, ала арбазда ашыгъыш ары-бери чабыб, баугъа кириб, чыгъыб, джер юйден анам джыйгъан сютбашыны чыгъардыла. Мени къойнуна алгъан аскерчи джаш аны сауутха къуюб, ичине нартюх гырджынны ууакъ этиб къуюб, къашыкъ бла меннге ашатды. Аскерчиле экиси да бир-бирлерине орусча сёлеше эдиле, биз а ангыламай эдик. Чардакъгъа ёрлеб, анда къакъ этлерибизни да тюшюрдюле, джолгъа азыкъгъа джарарча деб эте болур эдиле, бауда бёчкеде чёблеу бар эди, аны да, нартюхню да бир хызен табдыла да анга къуйдула. Аланы барысын да ол эки солдат кёлтюрюб, Аммаланы юйге келтирдиле, бизни да къолубуздан тутуб алыб келдиле. Амма да мадарына кёре бир затла джыя болур эди, алайын эсгералмайма, бизден ол аскерчини джыйгъан затлары уа эсимдедиле. Биз а, сабийле, гинджилерибизни алгъан эдик. Эгечим Къаракъызны оюнчакъ тикген машинкачыгъы бар эди, ол да аны алыб къойнуна къысыб, алай чыкъдыкъ юйден. Къайры баргъаныбызны уа къайдан ангыларыкъ эдик биз, алкъын акъыл-балыкъ болмагъан сабийле. Эшикде уа орамны узуну бизнича адамладан толгъан эди. Къуугъун этиб, машиналагъа кимини хапчюгюн салыргъа кюрешгенин, кимине солдатла хыны этгенлерин да кёрдюк.
Ма алай бла анабыз, атабыз, эки абадан эгечибиз Къумуш Башында сабан тюзде къалдыла, бизни уа Амма бла бирге джюк ташыгъан машинагъа миндирдиле. Бир сууукъ кюн эди. Келтириб бизни Черкесскеде темир джол стансеге къотардыла. Анда уа «ит иесин танымай эди» дегенлей, халкъ джыйылыб, бир джерде отчукъ этиб аякъларын-къолларын джылытыргъа кюреше, бир джерде суу къайнатыб, шай ичирирге да теджей эдиле, джылагъан сабийлеге ашатыр къайгъы эте, хар ким бир-бирин, адамын излеб къычырыкъ-сыйыт…
Нартюх сындырыргъа кетген элчилеге къуугъун хапар олсагъатлай терк джетген эди. Аммагъа аманат этиб къоюб кетген ёксюз сабийлерине асыры къайгъылы болгъандан, анам Супият да, ёге атам Ахмадия да элге ашыгъыб джетедиле. Башында сагъыннган анамы къарнашы Ахматны юйю къабыргъа хоншулукъда эди. Аны юйюнде киши джашамай тургъан кёзюу болгъан эди да, ишлерге келген бир татар кишини ийиб тура эдиле, ол джашай эди. Татар киши алагъа кёргенича хапарны джарашдырыб айтхан эди. Олсагъатлай Ахмадия атабыз анабыз бла, эки абадан къызчыкъны да биргесине алыб, Баталпашинск таба башларын атадыла. Темир джол станседе адам гъыжгъылда ала мени да, эгечим Къаракъызны да атларыбызны къычырыб айтыб: «Кёгала, Къаракъыз! Мени эшитемисиз, къайдасыз?» - деб излеб айланнгандыла. Сора, бир заманда, анамы ауазын эшитиб таныдыкъ. Олсагъатлай асыры къууаннгандан Амманы къолундан ычхыныб, чабышыб чыкъдыкъ алларына. Алайда да талай заманны инджитиб тутуб тургъан эдиле. Бир бёлек замандан мал ташыгъан вагонлагъа барыбызны да миндирдиле, джюкледиле, десем тюздю. Эсимден чырт кетмейди, бизни вагонлагъа тыкъ урулуб баргъаныбыз. Бизни юйюр бла (анамы эгечлери, аладан туугъанла, келинле, къызла, сабийле) бирге бир вагонда элчиле Эбзеланы Сейитни юйдегиси - юй бийчеси Зулихат, сабийлери Роза бла Казбек - бар эдиле. Сейит кеси фронтда эди. Атабыз Ахмадия къарачайлы болмагъаны себебли, поезд тохтагъан кёзюуде, анга хазна къатылмай эдиле конвойла, ол эрлай тюшюб, чабыб ашарыкъ алыб, ызына кире эди. Вагонда бир адамны сансыз къоймай ашатыб, сабийлеге, къартлагъа да къайгъырыб барды джолну джол узуну. Поезд бир станседе тохтагъанында, Ахмадия чабыб къакъ чабакъла бла эки челек шорпа алыб келгени бюгюн да кёз аллымда турады. Мени сабий мыйыма сыйынмагъан кёб къыйынлыкъны, джарсыуну кёрюб бардыкъ узакъ джолну. Джолда сюелиб барыргъа андан ары къарыулары джетмей, аякълары кёбюб ёлгенле да болгъан эдиле. Сабийле кёрмесинле деб эте болур эдиле, бизни кёзлерибизни къарт анам-зат чепкенлерини этеклери, дженглери бла джаба эдиле. Бу бошалмазлыкъ джолду деб мени кёлюме алай келе эди, - деб, мыдахлыкъ джюрегин кючлей, хапар айтады ол.
Кёгала юйдегилери бла бирге Къыбыла Къазахстан областны Пахта-Аралдан узакъ болмай Ильичёвский районуну Киров атлы колхозуна тюшгендиле. Ала биринчи 5-6 айны бек къыйын хыйсаблада тургъандыла, джашаргъа кюреше, сабийле сау къалырлай мадарла къураргъа кюреше, аманны кеминде кечине тургъандыла да, алайдан Пахта-Аралгъа кёчгендиле. 1947-чи джыл Кёгала абадан къауум бла бирге биринчи классха баргъанды. Ол джыллада кёчюб баргъан миллетибизни ичинде хар адамгъа да мадар табылыб бармагъанды окъургъа, аны амалтын кёб фахмулу, тири къызла бла джашла заманында окъуу, билим алалмай, артда кечеги школгъа джюрюгендиле.
- Биз школгъа баргъан джылла къазауат бошалыб, мюлкле чачылыб тургъан джылла эдиле. Бизге джазаргъа дефтер, къалам дегенча амалсыз керекли затла бек къыйын табыла эдиле. Анам джарлы, къагъыт машокланы кесиб, бирча ариу тёртгюл къагъытла этиб, къолу бла сызла тартыб, бизге алай къурай эди дефтерлени. Окъутхан устазым бюгюн да эсимден кетмейди, Лариса Владимировна деб, бир акъыллы, ариу тилли адам эди. Школну директору да, устазла да къарачай сабийлени окъуугъа талпыуларын, тырмашханларын юлгюге айтханлай тура эдиле бирси сабийлеге. Ол къадар къыйынлыкъны кёре, ол тукъум джарсыуну сынагъан адамларыбызны иги бла атлары анда да айтылгъанлай тургъандыла, - дейди тёрт джыйырма бла беш джылдан атлагъан огъурлу амма.
Кёгала гитчеликден огъуна окъургъа сюйген, билим алыргъа талпыгъан сабий болгъаны биринчи классха баргъанында огъуна белгили эди. Алай болса да, сегиз башлы юйюрге джашау тынч берилмегени амалтын гитче, уллу деб къарамай, ишлерге керек болгъан эди. Ол тёрт классны тауусхандан сора, абадан эгечлери бла тенгликге колхозну мамукъ сабанларында ишлерге джарашады. Алай бла айырмагъа окъуй тургъан сабий анасына болушур ючюн, аны «джюгюн дженгиллетир эдим» деген акъыл бла къалгъан эгечлерича мамукъ джыйыуда урунуб башлайды.
Ол кюндюз ишлеб, кече да 7-джыллыкъ школгъа джюрюб, аны айырмагъа тауусханды. Андан сора Кёгала билимин ёсдюрюр акъыл алады. Алай бла Пахта-Аралны политехника училищесине окъургъа кириб, электрик усталыкъ алыб чыгъады.
1957-чи джыл миллетибиз сюргюнден ызына туугъан джуртуна къайтхан заманда, Кёгаланы иерге излемей заводну тамадасы: «Билимли, тири адамгъа санаб, эм уллу цехни сеннге бек ышанабыз. Бюгюнлюкде къралгъа муну магъанасы уллуду. Ишлерге къалсанг бек разы эдик», - дегенди. Кёгала эки абадан эгечи бла – Зумрат эмда Балбу бла – заводда ишлерге къалады. Юч эгечи Къаракъыз, Аминат, Халимат аталары-аналары бла Къарачайгъа кетедиле. Андан сора Кёгала анда уруна, атын айтдыра, кърал саугъалагъа да ие болгъанды. Социалист эришиуледе алчы болгъанды, аны район депутатха да сайлагъандыла. Таулу джигер тиширыуну сураты стахановчуланы тизиминде, алчыланы къабыргъасында тагъылгъанды. Талай джылдан, джюрегин эт адамларына тансыкълыкъ кючлеб, Кавказгъа кетерге кёлленеди Кёгала. Урунууда джигерлик танытханы ючюн анга «Хурмет Белгиси» орден теджелиб тургъанлай, ол аны да алмагъанлай: «Эм сыйлы саугъа меннге Джуртума къайтханымды», - деб, 1960-чы джыл Джуртуна джол тартыб кетеди. Бери келгенинде, ишлей юреннген тири тиширыу, Къумуш совхозгъа ишге киреди. «Ишни сюйген - сюйюмлю» дегенлей, ол кёб тюрлю санагъатлада уруна, адамладан да сый, махтау табханлай келгенди.
1962-чи джыл Кёгала Къумуш элден Гаджаланы Келеметни джашы Магомед бла джазыуун бир этгенди. Ол кёзюуде Магомед (Хопай) Къумуш совхозну баш агроному болуб ишлегенди.
Кёбню сынагъан таулу ана, къачан да окъуугъа, билимге уллу багъа бергенлей джашагъаны себебли, сабийлерине да ол затланы гитчеликлеринден огъуна сингдиргенлей тургъанды. Аны сабийлери барысы да Къарачай шахарда школну алтын медаллагъа бошагъандыла. Абадан къызы Фатима Ставрополдагъы медицина институтну айырмагъа тауусуб, бюгюнлюкде Къарачай шахарны эмда районну ара больницасыны сабий бёлюмюню тамадасы болуб ишлейди. Экинчи къызы Оля Пятигорск шахарда фармацевт институтну тауусуб, Къарачай шахарда больницаны дарман-дары бла баджаргъан район аптекасына башчылыкъ этеди. Джашы Асабали Къазанда дженгил промышленностну технологиясыны институтун айырмагъа тауусуб, кёб джылланы Сургут шахарда ишлегенди. Бюгюнлюкде Краснодарда табышлылыкъ бла кюрешеди, кеси да алчы предпринимателлени бирине саналады. Къартлыкъ джашы Азрет-Алий ата арбазда анагъа билек, сабийлерине да юлгюлю ата болуб, атасы Магомедни аманатын толтура, стауатны джарсытмай джашайды.
Бюгюнлюкде Кёгалагъа тёрт джыйырма бла беш джыл болса да, кесин къартлыкъгъа хорлатмай, кюнде-кечеде къралда тюрлениулеге да эс бёле, дуниядан хапарлы болгъанлай турады.
Амманы туудукълары бла аладан туугъанла къошула барадыла, аланы хар бири кесича джюрек балхамдыла анга. «Мени туудукъларым бла аладан туугъанла джетмишден асламдыла дейме, киши сорса. Нек десенг, дунияларын ауушдургъан эгечлерими туудукъларына да мен анняма, аланы да кесимикиледен башха кёрмейме. Аланы да хапарларын билгенлей, аланы къууанчлары бла, джарсыулары бла джашайма», - дейди, кёлю джарыкъ Кёгала амма.
Кёчгюнчюлюкню азабын толусу бла чекген амма кёлюн джарыкъ тутаргъа кюрешеди. Кертиси да аны бетинден нюр тёгюле, хар адамгъа да джюрек джылыуун бере, ариу сёзю бла джарагъа балхам кибик джарай, намазларында Уллу Аллахдан миллетине мелхум джашау, къралына рахатлыкъ эмда тынчлыкъ тилей джашайды огъурлу амма.
БАТЧАЛАНЫ Фатима.
