Ата джуртну къоруулаугъа, къралны бирси халкъларыча, къарачайлыла да бирден ёрге туруб, джанларын-къанларын артха салмай, къыйын къошхандыла. Ала джау бла къаты сермешиуде керти джигитликле этгендиле. Бютеу юйдегилери бла фронтха кетиб, аладан ызларына къайтмай къалгъан уллу юйдегиле да кёб болгъандыла. Насыбы тутханы къайтханды, алай а урушлада санларына тюшген сакъатлыкъны юсюне да кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъы къошулуб, джарсытыр ючюн къоймагъанды.
Бюгюн хапарын айтыргъа излегеним Джангы Элден (Акъ Къаладан) Лайпанланы Абдулкеримни беш джашыны (Хызыр, Ильяс, Хамбалий, Ханафий, Маликий) юсюнденди. Абдулкерим кеси элде баш тутхан онглу адамланы бири болгъанды.
Лайпанланы Абулкеримни джашы Хызыр 1913-чю джыл Учкулан элде туугъанды. Сабийлик заманындан огъуна мал дохтур болургъа мурат этиб, элде джетиджыллыкъ школну тауусхандан сора, дохтурлукъгъа окъургъа киргенди. Аны тауусуб бошаргъа, къазауат башланыб къалады да, окъуй тургъан джеринден кесини разылыгъы бла фронтха кетеди.
Хызыр сабийлик заманындан огъуна атланы бек сюйгенди, кеси да ат белинде уста джюрюгенди. Къазауатда да Лайпан улуну ол фахмусу кёб джерде болушханды. Ол атлы бёлекде къуллукъ этгенди. Москва шахарны эмда аны тёгерегинде элле бла шахарланы джаудан азатлагъан къаты урушда Хызыр, кесин батыр аскерчича танытыб, аскер тамадасындан да талай кере махтаулу болгъанды.
Атлы полкну къурамында Лайпан улу Кавказны азатлагъанланы ал тизиминде уруш этгенди. Хызыр кесини туугъан элин фашистледен тазалагъан кёзюуде сермешиуде джаралы болгъанды. Ол кюн анасы джаралы болуб тургъанына барыб къалгъанды. Къарачайны фашистледен тазалаб, арадан бир талай ай кетерге, Хызырны да джаралары сау болгъунчу аны башына бош этгендиле. Къарачай миллетни зор бла Орта Азиягъа кёчюргенлеринде, Хызырны да сюргюннге ашыргъандыла. Ол Къазахстан тюзлеге тюшгенди. Анда миллети бла бирге кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын сынар ючюн къалмагъанды. Адамларын бир джерге джыяргъа мадар къураб, алагъа, башхалагъа да къолундан келгенича болушлукъ этерге кюрешгенлей тургъанды. Къачан да къара ишден къоркъмагъан Хызыр, ишден башын кёлтюрмей, адамларын дагъыда кёблени ачдан ёлюр джерлеринден сау къалдыргъанды.
Миллет бла бирге ызына, Кавказгъа, къайтханында Хызыр мал дохтур болуб кёб джылны ишлегенди. Джашауну къыйын сынауларындан тёзюмлю ётген, къыйынлыкъда бюгюлмеген, кёбню кёрген Лайпан улу мында да элчилеринден къолундан келгенни аямагъанды. Аны элде сыйын кёргендиле. Малны огъай, элде адамны саулугъунда къыяуу болса да, эл дохтургъа барырны аллы бла чабыб Хызыргъа келиб тургъандыла. Ол Сторожевой станседе пенсиягъа чыкъгъынчы мал дохтур болуб кёб джылны ишлегенди. Артда Къарачай шахаргъа кёчюб, анда джашагъанды.
Сыйлы фронтчу Лайпан улу терен къартлыкъгъа дери джашаб, 2003-чю джыл юйдегисини къолунда ауушханды, джандетли болсун. Аны, элни джамагъаты тыйыншлысыча сый бериб, Акъ Къаланы муслиман къабырларында асырагъандыла.
Лайпанланы Абулкеримни экинчи джашы Ильяс 1915-чи джыл туугъанды. Эл школну тауусхандан сора Микоян-Шахарда рабфакда окъугъанды. Андан сора, заманы джетиб, къуллукъ борчун берирге Къызыл Аскерде чакъырылгъанды. Къазауат башланнганында Ильяс къуллукъ этген дивизияны Белорус фронтха ашыргъандыла. Ол аскер бёлекни къурамында къаты сермешиулени биринде ауур джаралы болуб госпиталгъа тюшгенди. Аны Нарсанада госпиталгъа ашыргъандыла. Бир кесек эс джыйгъанында, джаралары тюгел сау болмагъанлай, аны юйюне джибергендиле. Алай а, арадан талай кюн озуб, аны джаралары ашланыб, аурууу тереннге кетиб башлайды. Ай медет, отуз джылы тюгел толмагъан саубитген улан урушда алгъан джараларыны джарсыуундан 1942-чи джыл кесини адамларыны къолларында ауушуб къалады, джандетли болсун. Акъ Къаланы эски джамагъат къабырларында асыралгъанды.
Лайпанланы Абулкеримни ючюнчю джашы Хамбалий 1916-чы джыл туугъанды. Уллу къарнашы бла бирге Микоян-Шахарда рабфакда окъугъанды. Аны тауусханындан сора, партияны Микоян-Шахар райкомуну 1-чи секретары болуб ишлегенди. Ишлей тургъанлай Къызыл Аскерге къуллукъ этерге чакъырылгъанды. Хамбалий тири, ётгюр джаш болгъанды. Аны ол шартлары къазауатны биринчи айларында сермешиуде танылгъандыла. Билими бла да, болуму бла да кесин толу танытыб, аскер саугъалагъа ие болгъан таулу уланны, ай медет, къазауатда къыйын хыйсаблада тёзгени ауруулу этгенди. Ол Украин фронтда къазауат этген кёзюуде джаралы болгъанды. Джараларыны юсюне да, уруш тюзде, къарны боранында, бауурун джерге баса да, къоба, кесини саулугъуна сагъыш этмей, ёпкелерине сууукъ чабдырады. Артда ёпкелери ауруб, ауруу кючлей, аны Тебердиде госпиталгъа ашыргъандыла. Джюреги бла, эси бла да Ата джуртха къуллукъ этиуге кесин толу берирге талпыгъан таулу джигитни джашлай джашауу алай бла юзюледи. 1943-чю джыл Тебердини госпиталында ауушханды, Аллах рахмат этсин.
Лайпанланы Абулкеримни тёртюнчю джашы Ханафий 1917-чи джыл туугъанды. 1938-чи джыл Микоян-Шахарны аскер комиссариатындан чакъырылыб Къызыл Аскерге къуллукъ этерге кетгенди. Аскер борчуну болджалы джете, арадан 3 джыл ётерге, Уллу Ата джурт къазауат башланыб къалады. Къазауатны биринчи айларында Прибалтика фронтда къралыбызны Кюнбатыш джанын джаудан къоруулау уллу кюрешде къазауат этгенди. Аны уруш джолу Украин, Къыбыла Кавказ, Кюнбатыш фронтлагъа элтгенди. Ханафий батыр джюрекли аскерчи болгъаны аны аскер тамадасы шагъатлыкъ этиб джазгъан документде да белгилиди. Аны джитилигин, болумун башха аскерчи джашлагъа хаман юлгюге айтханлай тургъанды. Алайды да, Ханафий къазауатны отлу джолларын махтау бла ётгенди. Ол Уллу Хорламгъа тюбегенден сора дагъыда эки джылны Берлинни тийрелерин нацистлени къалгъан кесеклерин тазалагъан совет аскерчилени арасында болгъанды. Ханафий сермешиуледе талай кере керти джигитликле этгенди, ётгюрлюк танытханды. Алай болса да, ол къарачайлы болгъаны амалтын, аны тыйыншлы аскер саугъаларын бермей къойгъандыла. Лайпан улуну 1948-чи джыл аскер къуллукъдан башына бош этиб, адамлары болгъан узакъ джуртлагъа – Орта Азия бла Къазахстанны джерлерине – ашыргъандыла. Ол Орта Азиягъа келиб тюшгенлей адамларын соруулаб табалмай талай заманны айланнганды. Бир бёлек айдан сора, кёб къыйналса да, Орта Азияда табады. Он джылны Ата джуртха къуллукъ этген, къазауатны къанлы джолларын махтау, сый бла тыйыншлы ётюб сау къайтхан джигит таулу джаш мында башын ишге атады. Эм ауур, къыйын ишни бойнуна алыб, атын махтау бла айтдыра, чюгюндюр бригаданы тамадасы болуб талай джылны уруннганды.
Кавказгъа къайтханларындан сора да, аны атын, кёбле унутмай, Орта Азияда этген адамлыгъын, миллетге болушлугъун айтханлай тургъандыла.
Миллетибиз туугъан джуртуна къайтханындан сора, Ханафийге мында да джангы къуралгъан совхозда джууаблы ишни теджегендиле. Ол «Къобан Башы» («Верхнекубанский») совхозну директоруну заместители болуб талай джылны ишлегенди. Ханафий Къарачай районну хурметли адамларыны тизимине киргенди. Ол, пенсиягъа чыкъгъанындан сора да, къуру совхозну ишчисича болуб къалмай, сыйлы фронтчуча джаш тёлюге патриот сезимлени сингдирирге, урунуугъа учундурургъа нюзюр бла джамагъат ишлеге тири къошулуб тургъанды. Акъ Къаланы сыйлы адамы, махтаулу фронтчу Лайпанланы Ханафий 2001-чи джыл ауушханды, Аллах рахмат этсин. Аны атын бюгюн-бюгече да элчилери унутмагъандыла, сый бергенлей турадыла.
Лайпанланы Абулкеримни бешинчи джашы Маликий 1922-чи джыл туугъанды. Эл школну тауусханындан сора, кёб турмай Къызыл Аскерни тизгинлеринде къуллукъ этерге чакъырылады. Арадан бир талай ай озгъанлай Уллу Ата джурт къазауат башланады. Мычымай, аны абычарла хазырлагъан курслада окъургъа ашыргъандыла. Курсланы къысха заманны ичинде джетишимли тауусуб, къазауатха ол кичи лейтенант чыны бла киргенди. Къралны Къоруулау министерствосуну Ара архивинде сакъланнган документге кёре, Маликий 1943-чю джыл урушда ёлгенди, Аллахны рахматында болсун. 1943-чю джыл байрым (февраль) айны 9-да Лайпан улуну ёлгенине шагъатлыкъ къагъытланы аны адамлары болгъан джерге - Ташкентде Молотовну атын джюрютген академияны архивине - ашыргъандыла. Ол Ташкентде аскер къагъыт джюрютген пунктну фондуну тарих информациялы бёлюмюнде 503440-чы номери бла сакъланыбды.
Алайды да, Лайпанланы Абдулкеримни беш джашы да Ата джуртну джаудан джакълай, туугъан элине сау къайтханы да сталинчи зорлукъну джарсыуун джюрегини тюбюне джашыра, тёзерге кюрешгенди. Ала ёмюрлюкге халкъны эсинде Акъ Къала элни джигитлерича къалгъандыла.
Къарачайны аллай уланлары уа ненча болгъанды, аланы атларын бюгюнлюкде ким биледи, ким эсгереди? Ол джыллада джашауну хыны толкъунлары кёблени ары-бери атыб башсыз этгенди. Ол огъай эсенг, фронтлада, асланлача, ётгюр сермешген уланларыбызны атларын унутдурургъа кюрешгендиле кёчгюнчюлюкню азабы, къыйынлыгъы да къошулуб. Алай болса да, «джигитликге ёлюм джокъду» дегенлей, бюгюнлюкде мелхум джашауну къайтарыр ючюн – Уллу Хорламны джууукълашдырыр ючюн - ол уланла джанларын артха салмагъандыла. Аны унутмазгъа керекбиз.
БАТЧАЛАНЫ Фатима.
