Уллу Ата джурт къазауат бошалгъанлы быйыл 77 джыл толады. Андан бери талай тёлю ёсгенди, алай а аталарыбыз-аналарыбыз, къарт атала бла аналарыбыз айтхан хапарла, ала сынагъан азаб хар бирибизни эсибизде ёмюрлюкге джашарыкъдыла.
Ол къадар къыйын эди Черкесск шахаргъа келиб тургъан «Поезд Победы» деген музейде айланмакъ. Хар вагонда къазауатны ал кюнюнден башлаб, ахыр кюнюне дери совет адамланы джашауларын джарыкъ суратлагъан затла хар бир адамны да джюрегин титиретиб, сырт узунуна сууукъ урдурта эдиле. Алайда суратланнган адамланы уа бет тюрсюнлери, кёзлерини къарамлары аллымда керти адам сирелиб тура болурму экен деб, сагъышландырырча алай кескин кёргюзюлюб эдиле.
Музей-поездни аллына къууанч халда тюбеуге КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) Председатели Александр Иванов, КъЧР-ни Правительствосуну Председателини орунбасары Дмитрий Бугаев, Черкесск шахарны мэри Алексей Баскаев, Парламентни депутатлары, джамагъат бирлешликлени келечилери, сохтала да къошулгъан эдиле.
КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашидни атындан джыйылгъанланы алларында Дмитрий Бугаев сёлешди: «Бюгюн биз хакъ кёлюбюз бла ёхтемлене, дунияда биринчи болуб быллай тукъум къуралгъан музей-поездни аллына тюбейбиз. Ол Уллу Ата джурт къазауатны, Уллу Хорламны да барыбызгъа эсгертгенлей турургъа деб къуралгъан, керти терен магъанасы болгъан, патриот сезимлени къозгъагъан проектди, бизни республикабызгъа аны келгени да бек къууандырады.
Бизни республикада къазауат тийишмеген бир джангыз юйдеги джокъду, миллетлерибизни джашауларында терен ыз, сау болмазлыкъ джарала къойгъандыла ол къанлы ишле. Аны себебли бизле тарихибизни унутмазгъа керекбиз. «Поезд Победы» деген проект эм алгъа ёсюб келген джаш тёлюге тарихни кёргюзюрге, кертиси къалай болгъанын, ол кюнлени унутмазгъа кереклибизни эсгертирге деб къуралгъанды.
Бу магъаналы проектни къураугъа, джарашдырыугъа къошулгъанланы барына да джюрек разылыгъымы билдиреме. Бизле бюгюнлюкде мамырлыкъда джашар ючюн джанларын аямай уруш этгенлени атларын эсгере, алларында башымы ийеме. Сизлени атларыгъыз тёлюлени джюреклеринде ёмюрлюкге джашарыкъды».
Ызы бла уа джыйылгъанланы экскурсиягъа чакъырдыла. Адамланы 12-шер къауумлагъа бёлюб ие эдиле. Экскурсияны кёзюуюнде санитар-эпидемиология джорукъла толусу бла сакълана эдиле.
Поездни юсюнден
Белгилисича, «Поезд Победы - наука в годы Великой Отечественной войны» деген проектни Эресей Федерацияны Илму бла баш билим министерствосу «РЖД» ОАО-ну болушлугъу бла къурагъан эди. Ол уллу тарих магъанасы болгъан проектди, темир джол бла къралыбызны шахарларыны араларында айланнган поезд-музейде 50 видеопроектор, 18 видео къурулгъан къабыргъа, 12 тач-стол (адам бармагъы бла басыб, керекли хапарны табаргъа джараулу стол) бардыла. Ала суратла, видео, тауушла, таб, бир къауум вагонлада ийисле бла да адамны къазауатны джылларына кёчюредиле: кеслери джумушлары бла джолоучу болгъан адамладан башлаб, окопалада, бронепоездледе уруш этген, хамамда санларын тазаларгъа кирген, фашистлени къолларына тюшюб, сорууда инджитилген, немча концлагерледе тутмакъ сынагъан, госпиталлада джараларын байлатыб, джан дыгалас этген, къазауат бошалды деген кёзюуде эс джыяргъа кюрешгенлеге дери бу поездни ичинде ачыкъ суратланадыла. Бюгюнлюкде бу музейдеча бир скульптура бир джерде да салынмагъанды, ала 150-ден артыкъдыла.
Музейни 12 вагону барды, аладан 8-и музейдиле, къалгъанлары техника джаны бла керекли затла салыныргъа деб хайырландырыладыла. Биринчи вагонда хар адамгъа наушникле бла алагъа джалгъаннган плеерле бериледиле, ала хар джангы вагоннга кирген джерде джангыдан къуруладыла. Вагонну бир къыйырында къурулгъан уллу экранда Эресей Федерацияны халкъ артисти, белгили актёр Дмитрий Харатьян чыгъыб, къатынга келиб хапар айтханча, музейни, экскурсияны къалай ётерге керек болгъаныны юсюнден тамамлы къысха хапар айтады. Ол кёзюуде наушникледен: «Хош келигиз. Мени атым Лидияды. Мен 1922-чи джыл Совет Союзда, Тамбов шахарда, машинистни юйдегисинде туугъанма. Алай бла мени джазыуум ёмюрлюкге темир джолла бла байламлы болгъанды», - деб, тиширыу ауаз чыгъады, андан ары, экскурсияны ахырына дери аны хапарлары адамны эсин бир джанына бёлдюрмейдиле.
Экинчи вагонда музей башланады. Алайда совет адамла поездледе кеслерини джумушлары бла джолоучу болгъанлары суратланады, кими шахмат ойнай, кими китаб окъуй, бирси лахор эте, биргесине баргъан сюйген тиширыуу бла кюле-ойнай барадыла. Алайда тюз ишчиле, аскерчиле, тенгиз тюзюнде къуллукъ этген матросла да бардыла. Бирле, кетиб баргъанларына мыдахлана, башхала да къууана, терезеден гитче станцияны къарамлары бла ашырадыла. Эки гитче сабийлери болгъан джаш юйдеги балаларын кечиндире – ана гитчечикге белляу айтады, юйюрню атасы уа абадан джашчыгъы бла ойнай, заман ашырады. Ол кёзюуде радиодан фашист Германия Совет Союзгъа чабыуул этгенди деген ачы хапар келеди…
Экинчи вагонда чекге джууукъ джашагъан элчилени юйлерин, аланы къоркъгъанларын суратлаудан башланады хапар. Ай медет, чеклерибизни джакълагъанлагъа, алайладан узакъ болмай джашагъанлагъа да радиодан келмегенди къазауат башланнганыны хапары, ала аны кеслери сынагъандыла. Айхай да, ачылыгъы, къанлылыгъы бла талай джылла озгъанындан сора да бютеу дунияны джюреклерин титиретген Брест къаланы суратламай нечик къоярыкъ эдиле музейни къурагъанла. Алайда къаланы таш къабыргъаларына, окъ-тоб тийиб чачыу-къучуу этген тешиклеге, немчала атылтхан кёпюрге дери толусу бла суратланады хар не да. Ызы бла уа джанларын аямай, джауну иймез ючюн ахыр кючлерин салыб къазауат этген совет аскерле Брест къаланы къабыргъасында суратланадыла. Къатларында уа ахыр аскерчиле къабыргъада къанлары бла джазгъан, тарихден ёмюрде да кетмезлик джазыу отча джарыкъ джанады: «Умираем не срамя»…
Ол кёзюуде уа ючюнчю вагонда аскерчиле фронтха атланадыла. Хар бирини бетинде юйде къалгъанларына къайгъырыу, алда белгисизликге терен сагъышла окъулады. Суратчыла хар бир скульптураны халисин, къайгъысын, сагъышын, джюрек джарасын тамам уста халда кёргюзе билгендиле. Джыллары келген абычарланы къатларында 18 джыллары тегаран толгъан джашчыкъла фронтха, джау бла сермешиуге атланнгандыла. Ким биледи, аладан ненчасы сау къалгъан болур эди?! Ичлеринде уа джангыз бир тиширыу, джыламукъдан кёзлери къызарыб, барына да, кесини балаларынача къарайды. Ол, эшта, бютеу совет аналаны ышаны болур.
Тёртюнчю вагон, мени сартын, эм ауурланы бириди. Алайда уруш тюзле, окопала, джер юйчюкле кёргюзюлюбдюле. Джаралы, бола тургъан затланы кёлтюралмай акъылындан чыкъгъан, ахыр кючюн салыб джаугъа окъ-тоб джаудургъан, сауутдан ата тургъанлай джауну огъу тийиб сыртындан тюшген, нёгерлерине керекли затланы алыб, окъладан сакълана тёрт бюклениб, чабыб баргъан аскерчиле… Экранладан да урушланы видеолары кёргюзюледи.
Бешинчи вагон фашист концлагерлени, тутмакъланы ташыгъан поездлени, немчала, аланы къолларына тюшген совет аскерчиледен соруу алгъан заманда къалай инджитгенлери, ол азабланы кёзюуюнде къаллай мурдар ишле этгенлери суратланады. Вагонну аллында эки фашист аскерчи тутмакъдан соруу ала тургъан кёзюу бла ахырында арыкъдан, къарыусуздан ёле тургъан эки тутмакъ кеслеринден да къарыусуз ючюнчю нёгерлерин тутаргъа кюрешгенлери артыкъ да бек ауур суратладыла.
Ызы бла санитар вагон кёргюзюледи къарагъанлагъа. Ауур джаралыла, джан къазауат эте, бетлеринден къанлары да кетиб джатадыла, маджалыракъланы бир къаууму алагъа къараргъа кюрешеди, башхасы китаб окъуйду. Медсестрала уа бир ауругъаннга дарман бередиле, экинчиге хант ашатыргъа кюрешедиле. Ол кёзюуде врачла, не да этиб, адамланы джанларын къалдырырча дарманла излеб кюрешедиле.
Аскерчиле къанлы урушланы, къазауатны кёзюуюнде да тазалыкъгъа къалай эс бёлгенлери, юслерин-башларын тазаларгъа, бир мадар болгъанлай, уллу хамам къураб, ары баргъанлары да энчи вагонда суратланады. Былайда ол джылладан къалгъан сапын кесеклеге дери барды, вагоннга кирсенг а керти хамамгъа тюшгенча боласа.
Урушланы кёзюуюнде тюзледе орналгъан штаблада, тылдагъы штаблада да иш къалай баргъаны суратланады, бир вагон саулай да бронепоездлеге аталыбды. Ахыр вагонда уа къазауат бошалыб, къууанч тыбырлы аскерчиле юйлерине атланнганлары кёргюзюледи. Алай а аланы асламысы, ышарылыргъа, къууаныргъа кюрешселе да, терен сагъышлыдыла: азмыды аланы къайгъылары? Азмыды аланы джаралары къазауатны тёрт джылыны узунуна? «Терезеден» станция кёрюнеди, хоншу поездлени къабыргъаларында уллу харифле бла «Биз Берлинден келебиз!» деб джазылыбды.
Экскурсияны ахырында наушникледен сёлешген совет къыз Лидия хапарын тауусады, атасы да немча пленден сау-эсен юйюне къайтханын айта, ол кесини 45 джылында кючлю къартайгъанын да чертеди, сора, сагъышлана: «Ким биледи, биз барыбыз да сынагъан къыйынлыкъла, эшта, мени тюрсюнюмю да джаш этген болмазламы?!» - дейди.
Наушниклени тешиб, волонтёрлагъа бериб, эшик таба атланабыз. Поездден тюшерге эшикни юсюне келгенимде, андан ургъан таза хауагъа, ол болгъан къыйынлыкъланы кесим сынаб келгенча бир къууандым. Аллаху Тагъалагъа минг шукур, бюгюннгю мамыр джашауубуз ючюн деб келди кёлюме да. Эшта, быллай музей бизлеге, келир тёлюлеге, уллайгъан къауумгъа да амалсыз керекли ишди. Ол хар адамны да мамыр джашауну ашхылыгъына тюшюндюреди…
Башында чертгенимча, вагонлада саулай да 150-ден аслам скульптура барды, аланы асламысы тарих суратладан этилгендиле. Музейни джарашдырыу ишледе архивледе сакъланнган видеола да хайырландырылгъандыла, бютеу экспонатла керти къазауатны заманындан къалгъан затладыла. Поезд Черкесск шахарда алтотур (март) айны 2-ден 4-не дери тургъанды, анга хакъсыз къараргъа боллукъ эди, къуру да проектни сайтында хар адам кесин эсебге тюшюрюрге керек эди.
ХУБИЙЛАНЫ Фатима.
