Басмада джууаблы къуллукъчу болуб Тохчукъланы Топайны джашы Хусейден кёб ишлеген хазна болмаз Къарачайда.
Творчество джолун ол "Таулу джарлыла" деген газетде башлагъанды. Ары дери уа, ол заманнга кёре иги билим алгъан эди. Нарсанада ингирги школда окъугъанындан сора область совпартшколада билимин ёсдюреди. Аны ызы бла, 1930-чу - 1934-чю джыллада, Ростов шахарда политехникумда басма ишледен усталыкъ алады. Газетде ишлей тургъанлай, ол шахарда КОМВУЗ-гъа заочно окъургъа киреди. Бир бёлек заманны партияны обкому бла китаб басмада къуллукъ этгенин айтмасакъ, Уллу Ата джурт къазауатны аллы джыллада, къазауатны кёзюуюнде да бир джылдан артыкъны "Къызыл Къарачай" газетде алгъы бурун редакторну заместители, артда газетни редактору болуб турады. 1942-чи джылны аягъы сюремде джаула бла сермеширге кетеди. Анда да аскер газетге редактор этедиле. Ол къуллукъну да сый бла баджарады, уллу сермешлеге да къошулады, солдатланы арасында ангылатыу ишле да бардырады. 1944-чю джыл, къарачайлыла болгъанлары ючюн бизни джашланы хазна къалмай барын да къазауат баргъан джерледен къоратадыла. Тохчукъ улу да аланы бири болады.
Ол къазауатда айланнган сагъатында юйдегиси Микоян-Шахарда эди. Юй бийчеси Шахидат анда госпиталда тамада медсестра болуб ишлей эди. Фашистле бизни джуртлагъа джууукълашханларында, джаралыланы къоркъуусуз джерлеге ашырыргъа оноу этиледи. Башхала къазауатха кетиб бешджюзге джууукъ джаралыны къайгъысын этерге Шахидатха тюшеди. Нарсанагъа элтдиреди арбала бла.
Олсагъатда Гитче Къарачай районну аралыгъы Нарсанада эди. Шахидат, райкомгъа, райисполкомгъа барыб, бизни Нальчикге джетдирир мадар этигиз деб, къадалады. Ала болушуб, къарыулу къарыусузну къолтугъундан кире, тау сокъмакъла бла ол джанына ауадыла. Аманны кеминде Владикавказгъа да джыйыладыла.
Была ары джетген сагъатда Хусей да анда эди. Политкурслада окъуб бошагъанында, Ленинаканнга барыргъа буюргъан эдиле да, дагъыда ары барлыкъ талай адамны сакълаб тура эди. Не келсин, тюберге буюрулмагъан эди. Шахидат джаралыланы барыр джерлерине - Бакугъа - джетдирирге керек болады. Ала бла бирге вагонлагъа минеди. Хусейге, нёгерлерине да орун табылмайды. Ленинаканнга джетерге уа амалсыз керек эдиле. Аны амалтын вагонланы башларына минедиле. Ма алай, Хусейни юй бийчеси вагонну ичинде, бу да ол вагонну башында Бакугъа дери баргъанларын артда биледиле. Ол къатышханда анда да тюбемейдиле бир-бирине. Хусей андан ары джолуна кетеди, Шахидат, военкоматха барыб, джаралыланы госпиталлагъа чачдырады.
Ол джыллада быланы эки сабийлери - Борис бла Мурат - бар эди. Ала къарт аналары Къытан бла къалгъан эдиле. Фашистле Къарачай областны алгъанларында, къанлы ишлерин башладыла. Эки коммунистни, эки белгили адамны, сабийлерин аямазлыкъларын ангылаб, амма туудукъларын алыб, Сары-Тюзге кетеди. Анда Борлакълада, асламысына уа Чеккуланы Айчыкъда турадыла. Быланы кимле болгъанларын элчиле ариу биле эдиле. Ол кёзюуде къайтды Шахидат да. Фашистле къысталгъанлай бары да биягъы Микоян-Шахаргъа джыйылдыла. Андан, къарачайлыланы кёчюргюнчю дери, Шахидат партияны обкомунда инструктор болуб ишлеб турду. Юй иеси бла Къазахстанда тюбешдиле. Алай а къууанч кёбге бармады. Шахидат 1945-чи джыл ауушады.
1944-чю джыл Хусей Джамбул областны Михайловка элинде юйдегисин табыб келеди. Къарачайлыланы тамам тарбуууннга тыйылыб тургъан заманлары эди. Не билимлиге, не онглугъа да аны болумуна кёре иш берген адет джокъ эди. Джууаблы къуллукъланы тындырыб тургъан адам, кесини да къазауатда алгъан саугъалары, капитан чыны, больницагъа завхоз болгъандан ёрге иш табмады. Не этерик эди, анга джарашды. Кёб турмай райсобесге инспектор этиб алдыла. Ол ишден кесине хайыр, уллу магъана болмаса да, кёблеге джараргъа таблыкъ тюшдю. Къазауатда адамлары ёлгенлеге къагъытла излеб, документлери болмагъанлагъа аланы мадарларын этиб, джер-джерге джазыб, кюрешиб, собесни юсю бла болушургъа, бир къауумлагъа иш табаргъа дыгалас этиб тебреди. Хусей бла Къарачайда айтылгъан адамланы бири, тахсачы Семенланы Ахмат, дагъыда, алача, къазауатдан къайтхан эки-юч джаш, джамагъат ишлеге тири къошулуб, башчылыкъ этиб, гюнахсыз джерлеринде ачлыкъ, джаланнгачлыкъ сынагъан къарачайлыланы бирикдириб турдула.
Артда Тохчукълары Сайрам районну Манкент элине кёчдюле. Хусей анда да тюрлю-тюрлю мюлк ишледе урунады. Къарачайлылагъа бир кесек бошлукъ берилгенинде, аны партияны райкомуна ишге аладыла. Ол джыллада халкъыбызгъа салыннган айыбланы ётюрюк болгъанларын баямлаб, Хусей къалай кюрешгенини, къаллай джамагъат ишле бардыргъаныны юсюнден басмада джазыла тургъанды. 1953-чю – 1956-чы джыллада ол партияны Ара Комитетине, СССР-ни Министрлерини Советине, дагъыда къалгъан баш органлагъа джазгъан письмоларына келген джууабланы талайын аны архивинде сакъланадыла. Суу тамчыла ташны тешгенча, Хусейча адамларыбызны джазыб да, айтыб да, Москвагъа барыб да кюрешгенлери себеб болгъандыла бизни ызыбызгъа къайтыуубузгъа.
Бир джерден бир джерге кёчген бир юйдегиге да тынч тюлдю, артыкъ да бек джол узакъ болса. Хар ким джуртуна къайтыргъа ашыкъгъанлыкъгъа, туруб, тебреб къалгъан къыйын эди. Неден да алгъа мында болумдан толу хапарлы болургъа керек эди. Ызларына къайтханла къайда турлукъдула, къайда ишлерикдиле, къалай кечинникдиле, алагъа къаллай болушлукъ керекди, ол болушлукъну этерча мадар бармыды, дегенча соруула чыгъыб келе эдиле. Ол себебден, 1956-чы джыл, талай адам келиб, областны эллерине айландыла, къарадыла, хар неден да хапарлы болдула. Хусей да аланы бири эди. Ала хапар алыб къайтхандан сора, дагъыда талай белгили адам къошулуб, къарачайлыла джашагъан джерлеге айланыб, кёчюуню юсюнден иш бардырыб тебредиле. Хусей Къыбыла Къазахстанда джашагъан ахлуларыбызны джолгъа къураргъа керек эди. Дагъыда башха борчла да салыннган эдиле ол ишни джюрютген адамлагъа. Сёз ючюн, халкъ джуртуна къайтхандан сора районлагъа, эллеге башчылыкъ этерге, адамланы юй-турмуш джашауларына къайгъырыргъа, аланы иш бла баджарыргъа тыйыншлы кадрла керек эдиле. Биз мындан кёчгюнчю джууаблы къуллукъланы тындырыб тургъанладан ол кёзюуге бек аз адам сау къалгъан эди. Аланы да излерге, отузунчу джыллада туугъанладан эм болумлуланы, билимлилени да эсебге алыргъа тыйыншлы эди. Аны бла да къалмай, къайсы районнга, элге кимни иерге боллугъуну юсюнден да сагъыш этерге керек эди. Бу ишлеге да Тохчукъ улу юлюшюн къошады.
Хусейни кесин а, партияны обкомунда, облисполкомда оноу этиб, газетге редакторлукъгъа теджейдиле. Нек десенг, башха джерлеге, къалай-алай болса да, адамла табар мадар бар эди. Газет ишледен мунуча хапары болгъан а джокъ эди. Аны башчылыгъы бла 1957-чи джыл арттотур (апрель) айны 11-де, алгъынча "Къызыл Къарачай" аты да сакъланыб, газетни биринчи номери чыкъды. Ол саулай халкъгъа уллу къууанч болду. Аны бла байламлы дагъыда бир затны чертерге тыйыншлыды: фахмулу адамла кёб болсала да, онтёрт джылны узагъына тузакъгъа тюшгенча болуб тургъанлары барыбызгъа да белгилиди. Анга кёре, миллетни тин байлыгъы да сёнгнген эди. Къарачай газетни фахмуланы ёсдюрюуде, алагъа джол бериуде уллу магъанасы болгъанды. Ол джыллада редакция творчество джаны бла бир джукъгъа джарарла дерча джашланы, къызланы юйюрсюндюрюб, кёл этиб, учундуруб тургъанын бюгюн да кёбле айтадыла. Белгили джазыучуларыбызны, журналистлерибизни хазна къалмай бары да, алимлерибизни, маданият-джарыкълыкъ ишлени тутханланы да иги кесеги алай бла этгендиле ол ишледе ал атламларын. Алай къарасакъ, Хусейни, ол къурагъан коллективни ана тилибизни, адабиятыбызны, саулай да тин байлыгъыбызны ёсдюрюуге уллу джарагъанына ишек джокъду.
Тохчукъ улу джамагъат ишлени этерге джаратылгъанча бир адам эди. Пенсиягъа чыкъгъанында да заманыны кёбюсюн тюрлю-тюрлю тюбешиуледе, болушлукъ керекли адамлагъа бир джукъ бла джараялсам деб, аланы къайгъыларында ашыра эди. Кёбню кёрген, кёбню сынагъан, кёбню билген адам келир заманыбыз бусагъатда джаш тёлюге къалай къайгъыргъаныбыз бла байламлы боллугъун кимден да иги ангылай эди.
Къазауатны, урунууну ветеранлары бла школлада тюбешиулеге аны чакъыргъанлай тура эдиле, сохтала, устазла да ол айтхан затлагъа уллу магъана бере эдиле. Аллай джерледе, башха джыйылыулада сёлешгени, хар нени юсюнден да оюмун кескин билдиргени бла къалмай, джашау сынамын къагъытха тюшюре, "Заманны джоллары" деб китаб да джазгъан эди. Джазыучуланы союзунда аны сюзген сагъатларында барысы да бек джаратхан эдиле. Тохчукъланы Топайны джашы Хусей 1984-чю джыл ауушханды, Черкесскеде муслиман къабырлада асыралгъанды. Аллах джандетли этсин.
Аппаланы Билял.
