(Эбзеланы Шахарбийни 105-джыллыгъына)
Эбзеланы Кёккёзню джашы Шахарбий бизни тин байлыгъыбызны къайсы санагъатына да тыйыншлы юлюш къошханды. Юлюш къошхан бла къалмай, аланы талайыны тамалын да салгъанды. Ол джыллада пьесала джазгъанла болсала да, къуру Шахарбийни «Огъурлу» пьесасыды бюгюн да магъанасын тас этмей тургъан. Алайды да, биринчи драматург дерге эркинлигибиз барды. Аны салгъан да, баш ролну ойнаб къараучуланы сейирсиндирген да кеси болгъаны себебли, биринчи режиссёр, актёр десек да джангыллыкъ тюлбюз. Къарачайда биринчи ансамблни да ол къурагъанды. Музыкант, композитор, миллет тепсеуню, истемени устасы, хореограф, поэт, суратчы… Былагъа энтда талай затны къошаргъа боллукъду. Акъыл-балыкъ бола башлагъанындан тебреб, керти дуниягъа кетгинчи джашауу, иши да, ёмюрлени узагъына миллетни къанаты болуб келген джарыкълыкъ-маданият бла байламлы болгъанды, аны магъанасын хар кимге да ангылатыргъа, ёсдюрюрге, сакъларгъа кюрешгенди.
Шахарбий 1913-чю джыл аууз-герги айны 24-де Эски Джёгетейде туугъанды. Артда аланы юйдеги Нарсанагъа кёчеди. Шахарбийни музыкагъа, джыргъа, тепсеуге сюймеклигин, фахмусун сезиб юйде, артда уа школда да сабийге кёл эте, юрете турадыла. Ол кеси да кёргенин, эшитгенин дженгил ала эди. Школда суратлау кружок къуралгъанында уа, биринчи аны джазадыла. Узаймай уста тепсеучюге, джырлаучугъа аты чыгъады. Хазна адам да болушмагъанлай къобузда, пианинода, къыл къобузда согъуб башлайды. Шахардан адамла юйде уллуладан, устазладан клубха да джибере туругъуз, фахмусун джамагъатха да кёргюзтсюн, деб тилей тебрейдиле. Олсагъатда Нарсанада ичине беш-алтыджюз адам сыйыннган къарачай клуб бар эди. Анда оркестр, орусча, къарачайча да драмкружокла, тепсеучю, джырлаучу къауумла къуралгъан эдиле. Аланы баш борчлары джангы джашауну магъанасын кёргюзюу, залимликни, къарангылыкъны хыртха уруу, джаш тёлюню арасында эм фахмулуланы табыу, джарыкълыкъ-культура ишлени аякъ юсюне салыу эди.
Шахарбий биринчи кере уллу сахнагъа ол клубда чыгъады. Тогъуз классны бошагъанлай, шахарда Джарыкълыкъ юйге Шахарбийни тамада этген эдиле. Ол заманда былайы джарыкълыкъны, маданиятны, адабиятны да саулай халкъгъа джаярыкъ уя эди. Аны себебли, бек уллу, бек джууаблы ишге санала эди директорну къуллугъу. Шахарбийге уа тюгел онджети джыл да толмагъан эди. Аны ол ишге теджеген адамла къуру фахмусуна къарагъанлары бла къалмай, джаш тёлюню арасында сыйын да эсге алгъан эдиле.
Къысха заманны ичинде клуб областда, крайда да юлгюге айтыла тебрейди. Алгъын былайда кёргюзюлген оюнлагъа, концертлеге къараргъа анда-мында бир тиширыу келе эди. Заман оза ала эркишиледен эсе аслам бола башлайдыла. Шахарбий анда ишлеген биринчи джылда бу затны эм уллу джетишимге санаргъа боллукъду.
Узаймай клубда ууакъ кружокланы бирикдириб, уллу ансамбль къурайды. Шахарбий алай этгени бла къалмай, аны программасын да джангыдан джарашдырады. Кеси джырла, гитче пьесачыкъла джаза да тебрейди, салгъан да кеси этеди. Суратлау-коллектив эришиуледе, къараулада алгъа чыгъа башлагъанында, къуру Нарсанада, аны тёгерегинде элледе оюнла, концертле кёргюзгенден сора да, башха шахарлагъа да чакъыра тебрейдиле. 1934-чю джыл Пятигорскеде концерт кёргюзеди. Анга ол кёзюуде алайда санаторийде солугъан Серго Орджоникидзе да къарайды. Бек джаратады, уллу сый да береди. Ушатмагъан бир затын да айтады. Къамала бла истемеге бара келиб, ахырында джыгъылгъанча аланы юслерине ауа эди. «Алайсыз этгенинг да бек аламатды, санаторийледе инджиулери болгъанла кеслерине къаратадыла, джюреклерине кириб къалыргъа боллукъду, алай этгенинги къой», - дейди.
Аны экинчи джылында Къарачай автоном областны советлерини бешинчи съезди ачылады. Ары келген делегатлагъа концерт кёргюзюрге Шахарбийни ансамблин Микоян-Шахаргъа чакъырадыла. Делегатла эндиге дери быллай затны кёрмегенлерин айтадыла, коллективни башчысына разылыкъларын билдиредиле. Бюсюреу этселе да этерча эди. Ол ансамблге башчы болгъанындан сора да, джырланнган джырланы бир къаууму, согъулгъан тартыуланы да асламысы Шахарбийни кесиникиле эдиле. Ол кюнле Къарачайда джарыкълыкъ-культура ишлени тамалы болуб озадыла. Областны тамадалары Эбзе улугъа Микоян-Шахарда да аллай ансамбль къураргъа борч саладыла. Ол ишни джетишимли толтурады. Областда биринчи ансамбль къуралгъаныны юсюнден къууанч хапар тау ёзенлеге сюйюмчю айтылгъанча джайылады.
Энди бир кесек ызыбызгъа къайтыб, аны къаллай драматург, режиссёр, актёр болгъанындан да къысхача айтайыкъ. Кесини «Алмасты» деген пьесасын салыргъа излейди. Ол джыллада къарачай тиширыула сахнагъа чыкъгъан адет джокъ эди. Джалына кетиб юйде уллуланы да, эгечи Соняны да «хо» этдиреди. Соня да тенг къызы Текеланы Кулистаннга сёзюн ётдюреди. Бизни тиширыуладан биринчи сахнагъа чыкъгъанла бу экиси боладыла. Кёб турмай Батчаланы Абдул-Керимни «Ахмат-Батыр» деген пьесасын, кеси орус тилден кёчюрюб да талай гитче пьесаны къараучулагъа кёргюзеди. Аланы барында да баш ролланы кеси ойнайды. Алай болса да анга эм уллу сый келтирген «Огъурлу» деген пьесасыды. Аны да кеси салады, баш ролну да кеси ойнайды. Бизде миллет уллу магъана бериб къарагъаны бла къалмай, Дондагъы Ростов шахарда Шимал Кавказны халкъларыны олимпиадасында спектакль биринчи орунну алады. Алтмышынчы джылладан бери къарачай профессионал театр да аны эки кере салгъанды. Биринчини режиссёру Тохчукъланы Борис, экинчини режиссёру Алийланы Шахарбий эдиле. «Хамамны директору» деген пьесасына бизде да, Къабарты-Малкъарда да сюйюб къарагъан эдиле. Аны сахнагъа Алийланы Шахарбий джарашдыргъан эди. Была энтда магъаналарын тас этмегендиле.
Шахарбийни джырларыны юслеринден айтсакъ, аланы асламысы энтда джырланадыла, радиону фонотекасында бардыла, эфирге берилгенлей турадыла. Бир къауумуну сёзлерин, макъамын да кеси джазгъанды.
Ол интернационал иннетли адам эди. Бизни поэтледен Байрамкъулланы Алибекни, Хубийланы Османны, Джаубаланы Хусейни назмуларына макъамла салыб къоймай, башха халкъладан Капаев Суюнну, Мурзабеков Айдемирни, Цеков Пасарбини, Владимир Михайловну дагъыда башхаланы чыгъармаларына да макъам джазгъанды. Аланы арасында «Мени элим», «Рахатлыкъ», «Таулу тиширыу», «Бешик джыр», «Доммай таула», «Тенгле», «Партизан къыз Залихат» эмда бирси джырларын суратлау коллективле кёб джерледе джырлайдыла.
Къарачай-Черкес областны радиокомитетини музыка бёлюмюню тамалын бегитген да Шахарбий болгъанды. Ол заманда телевидение болмагъаны амалтын, джырлагъа, тартыулагъа тынгыларгъа излегенле не бериледи деб, сакълаб тура эдиле. Алтмышынчы джыллада уста джырлагъанла, къобузчула болгъанлары хакъды, алай а миллет кёчгюнчюлюкден къайтыб, юй турмуш джашауун къураб кюрешген кёзюуде, Черкесскеге келиб радиода джукъ джаздырырча таблыкъ чыкъмай эди. Фахмулу адамланы излеб, джалыныб, студияда джаздырыргъа бери чакъырыб, кеси районлагъа барыб, тынгы табмай айлана эди. Сан бир адам келе эди. Джетгенлей плёнкагъа джаздырыб къоярча да тюл эди. Алай этер ючюн ол адамгъа музыка инструментле къураб неда эжиу этериклени джыйыб, иги хазырларгъа керек эди. Шахарбий хар кимни фахмусун ангылаб къоя эди.
Фахму джилтинлери болгъанладан кёблеге болушханды. Аланы арасында композиторла Къочхарланы Марат, Сидаков Султан, Сеитов Мурат, Байрамукъланы Азрет-Алий, Гожев Абрек-Заур, Джабаланы Ибрагим, Цеков Пасарби кеслерин Шахарбийни сохталарына санай эдиле, сыйын да алай кёре эдиле. Биринчи атламларын Эбзе улуну башчылыгъы бла этиб, артда кёб джылланы узагъына сахнадан кеслери да джырлаб, башхала да репертуарларына къошуб миллетни къууандырыб тургъан къызланы, джашланы санаб айтхан да къыйынды. Алай а, Аллах берген фахмусундан сора, музыка джаны бла окъууу-билими джокъ эди да, аны билдиргенле да чыгъа эдиле. Кюнлени биринде радиода ол башчылыкъ этген бёлюмню ишине къаралды. Консерваторияны бошаб келген бир джаш адамны алайгъа салыр ючюн, муну хыртха уруб сёлешгенле болдула. Тынгылаб турду да, сёз алды. «Уллу окъууум-билимим джокъду, тюз айтасыз. Ма былай джыйылыб тургъаныгъыз бла экибиз да музыка инструментлени согъуб, нотала джазыб, джырлагъа эжиу этиб эришейик да, бу менден онглу болса, келсин да орнума олтурсун», - деди. Ол сёзню башлагъанла джунчуб, не айтыргъа билмей, консерваторияны бошагъаннга къарадыла. Ол кесине базмады.
Шахарбийни сурат салыуда, ташдан-агъачдан эсгертмеле этиуде фахмусуну юсюнден айтыр ючюн бир документге къарайыкъ. Ол «Правда» газетни 1933-чю джыл чыкъгъан номериди. Аны ючюнчю бетинде В. И. Ленинни ташдан ариу этилген гитче эсгертмесини сураты барды. Ол суратны тюбюнде «Искусство горцев» деб статья басмаланнганды. Автору белгили джазыучу, олсагъатда газетни корреспонденти Юрий Лебединскийди. Ол Эбзе улуну иги таныгъанды. Бир джолда анга къонакъгъа баргъанында, столунда Шахарбий кеси этген В. И. Ленинни эсгертмесин кёреди. Суратха да алыб, хапарын да джазыб, газетге иеди. Шахарбий адамны кесине эслетмей къагъытха суратын салыб, къолуна бериб къоюучан эди. Къысхасыча айтыргъа, уста суратчы эди. Шахарбий салгъан Къасайланы Османны суратын Гитче Къарачай районну Джарыкълыкъ юйюне салгъан эдиле.
Кимге да къабыргъасын берген, къартны, джашны, сабийни, уллуну да джюрегине джол таба, илешдире билген, джарыкъ, оюнчу, керек джерге эм алгъа джетген керти адам эди. Алай а кесини творчествосуна сансыз къарай эди. Ма алай бла радиода джыйырма джылны ишлеб, керти дуниягъа кетди, джандетли болсун. 1982-чи джыл Джёгетейни къабырларында, къарт атасы джатхан джерде асырадыла. 1990-чы джыл «Огъурлу» деген аты бла китаб чыкъды. Ол Шахарбийге ёмюрлюк эсгертмеди.
АППАЛАНЫ Билял.