УЛЛУ МАНТ (ЛОПУХ БОЛЬШОЙ)
Экиджыллыкъ, кимге да эртдеден белгили хансды. Биринчи джылында баш тамырдан узунлукълары 60-70 сантиметрге, кенгликлери 30-50 сантиметрге джетген уллу чапыракъла, сабланы къыйырларында бир-бири юслерин джаба, тогъай битедиле, къыйырлары тишлидиле, кёк бетлидиле. Экинчи джылында мийиклиги эки метрге джетген саптагъай ёседи. Ол узунуча терен сызлыды, кёб бутакълыды, тюклюдю, къызылыракъ бетлиди, гыбы аулуду, тыйын терича джумушакъды. Саптагъайыны чапыракълары кёзюулю битедиле. Кеслери да джашил боладыла. Гоккалары хар бутакъчыкъны тёппесинде биришер джоппу тёгерекдиле, хар бирини кенглиги 3-3,5 сантиметрди.
Мант никкол-къыркъар (июнь-август) айлада чагъыб турады. Урлугъу къач айлада бишеди. Хуна джанлада, джол джанлада, юй тёгерекледе, къош тюбледе, зибилди хансча ёседи. Кёб къраллада дарманнга джюрютюледи. Асламысына мантны биринчи джылгъы тамыры хайырландырылады. Аны къазыб, топуракъдан тазалаб, кебдириб джыядыла. Биринчи джылгъы тамыр этли, суулу болады, экинчи джылгъы къатыб агъашча болады да, ол хайырландырылмайды. Биринчи джылгъы тамырны да къабугъун алыб, кесиб, салкъында кебдиредиле. Аурууланы зараны бла сийдиги чыкъмаса, аякълары кёбселе, ичи сары суу болса, бу мардада джарашдырыб ичерге дурусду: уллу къашыкъ бла бир кебдирилиб джыйылгъан мант тамырны 400 миллилитр къайнагъан суугъа атыб, эки сагъатны шайча этиб къоюб, иссилей 200 миллилитрден кюнюне 3-4 кере ичигиз.
Мантны биринчи джылгъы тамырын чийлей, сууда бишириб, суусуз ыхтауда бишириб, къуууруб, шорпагъа гардошну орнуна салыб, тартылгъан эт джуммакъгъа къошуб, табада бишириб ашагъан да игиди. Чачы тюшюб баргъан, терисинде чапыргъаны, чакъгъаны, битгени, ат сиркеси, темиреую болгъан мант тамырны оливка джау бла келишиулерин 1:5 этиб, къатышдырыб, 10 кюнню салыб къоюб, ол къатышмадан терисине джагъаргъа боллукъду. Чачында габусу болгъан мант тамырны 200 граммын сууда къайнатыб, бир кюн къалыб, бир кюн юч кере башын джуусун. Неда мант тамырны къыргъыч бла къырыб, ол къырылгъанны мал ич джау бла къатышдырыб, джакъма этиб, териде темиреуге, ат сиркеге, чапыргъаннга, чакъгъаннга джагъаргъа тыйыншлыды.
Мантны чапыракъларындан кебдирилиб джыйылгъанындан уллу шай къашыкъ бла бирни 200 миллилитр къайнагъан суугъа атыб, шайча этиб, сюзюб, сюзюлмеден уллу шай къашыкъ бла биришерни кюнюне юч кере, ашагъандан сора бир сагъатдан ичигиз. Сийдиги иги джюрюмегеннге, аякълары кёбгеннге, ашхынында сууугъу болгъаннга джарарыкъды. Мант тамырдан ун да этиледи. Будай, къара будай унлагъа 1:2 келишиуде къошулуб, гырджын да этиледи.
