Адам ёлген кёзюуде джан бла тёнгек бир-биринден айырыладыла, дейдиле. Керти да алай эсе, ол не халда, къалай болады? Бу соруу иги кесекден бери да дунияны алимлерин, врачларын сагъайтыб турады. Сёзню аллын къозгъагъан сагъатда оюмларында уллу башхалыкъ болмаса да, бир акъылгъа келиб, былайды деб, бегитиб къоялмайдыла. Американ алимле чертгеннге кёре, ёле тургъан адамны ауурлугъу аны сау заманындан эсе 2,5 - 7 граммгъа кем болады. Аны юсюнден сынам ишле бардыргъандыла, бир граммны ондан бирине да джангылмагъан базманлада чегиб кёргендиле. Алай а, сейир неди десегиз, ауурлукъну кем болууу хар къуру да бирча сыйдам бармайды. Аны не бла ангылатыргъа боллукъду. Джан тёнгекден бир джолгъа чыгъыб кетмей, атлам этгенча, тохтаб-тохтаб чыгъа болур, деген оюмда тохтайдыла. Франциядан врач Ипполит Бардюк, дуниядан кете тур- гъан адамны тыш халыны тюрлениуюн ангылар ючюн, аллай затланы юсюнден иш бардырыргъа деб, алагъа кёре фотоаппарат бла, къатына олтуруб, аны суратын алыб турады. Ёлгенинден сора, бир сагъатны тёртден бири кетер заманда, адамны тёнгегинден хауа бетлиден аз мутхузуракъ къалын «булутчукъ» чыкъгъанын сезгенди. Бир сагъат озуб алгъан суратында уа бютеу да булут чабханын кёреди. Тогъуз сагъатдан алгъан суратларында уа, ол мутхузлукъ «ууакъ булутчукълача» бёлюнюб тургъаны танылады. Алай нек болгъанын джоралаялмайды врач. Суратлагъа башхала да къарар ючюн къалмагъандыла. Не келсин, ол заманны ичинде ёлюкню энергиясында тюрлениуле бола болурламы, дегенден озуб джукъ айтхан джокъду.
Санкт-Петербургда да бардыргъандыла аллай ишни. Ала да тюрлю-тюрлю аппаратланы къураб, ёле тургъан адамдан зугулсыман, хауа бетли бир зат чыкъгъанын ачыкълагъандыла. Бёлек замандан ол да тас болуб кетеди.
«Ярославский» деген совхозну къыйыр сюреминде иш станындан келе келиб, Владимир Харин деб джаш механизаторну трактору сынады. Алай бла къышны сууукъ ингиринде тюзде къалыб кетеди. Не кюрешиб тракторуна от алдыралмагъанында, сууукъдан тыныб къаллыгъын сезиб, насыб болуб джеталсам деген дыгаласда, эл таба джаяу тебрейди. Алай а узакъ кеталмайды. Аны тенглери юч сагъатдан сора джокълайдыла. Иги кесекни да излеб, заман къоратыб, алай табадыла бузлаб тургъан Владимирни. Дженгил огъуна больницагъа джетдиредиле. Врачла къараб тебрейдиле. Солумайды, джюреги ишлемейди, кёзлери джарыкъны кёргенча ышан билдирмейдиле. Аны ёлгеннге санайдыла. Алай а быланы эслерин бёлген бир зат болады: ёлгенни бузлагъан санлары не кёксюл, не акъсыл болургъа керек эдиле, мунукъула уа саргъылдым, къызылсыман. Бир кёрейик, Аллахдан себеб болуб, джан кириб къалса уа деб, больницаны врачлары ёлюкню юсюне ба- сынадыла. Аякъларын исси суугъа саладыла, санларын спирт бла ышыйдыла, джюрегине укол этедиле. Врачла бир бёлек замандан аны джюреги тебгенин сезедиле. Анга солуу алдыргъан, къанын джюрютген аппаратла джалгъай- дыла. Электрозаряд бузу эриген джюрекни энтда бир кере тебиндиреди. Бир сагъатдан артыкъны кюрешедиле. Къан да къуядыла, джюрек ауузуна массаж да этедиле, санларын къымылдатыб да кёредиле. «Ёлген» аязыйды. Эки айны больницада джатады. Эси, акъылы, сёзю-башы орнуна келиб чыгъады, биягъы тракторуна миниб, ишлеб да башлайды. Бу адам бла байламлы соруу: ёлюб бошагъанны сау этер ючюн кюреш баргъан заманда, аны джаны къайда эди? Учуб кетибми къайтды, бугъунуб турубму орнуна келди? Аллай бирни къайтмай нек турду, не уа къайтыб нек келди? Мынга ушаш затла дагъыда болгъандыла.
Гродно шахарда азыкъ базаны тутхан Гранаткин деб биреу ингир ала юйюне бара тургъанлай, биргесине ишлеген Мечникин деген джаш юч чархлы мотоцикл бла келгенин эслегенди. Джууукълашханында, мотоциклге тюрлю-тюрлю товарла джюкленнгенлерин кёрюб, тохта, деб билдиргенди. Тохтаб, мотоциклинден тюшюб, бу къатына баргъанлай, не эсе да бир къаты зат бла башына уруб аудурады. Аманлыкъчы, аны мотоциклине атыб, шахардан тышына чыгъарыб, къардан толгъан бир чунгургъа быргъаб, юсюне да адамыча къар атыб джанлайды. Базаны тутхан «тас» болады, алайдан урланнган товарла табылмайдыла, милиция-зат излеб кюрешгенликге джукъ ачыкъланмайды. Арадан 22 кюн озуб, агъач кесиучюле ёлюкге тюртюлюб къаладыла. Аны хапарын билдиредиле да, моргга элтедиле. «Джарыб къараргъа керекди» - деб, буюрады прокурор. Ол ишни этерик адам, ёлюк бузлаб тургъаны себебли, эригинчи джарыргъа болмазлыгъын билдиреди. Ёлюкню джылы бёлмеге кёчюредиле. Кече алайда къалса, тамбла ишими тындырырча болур деб, хирург юйюне кете тебреб, анга энтда бир къарай кетейим деб, бёлмеге киреди. Къатына баргъанында, аны кёзлери ёлген адамныкъыча болмагъанларын сезеди. Тырнакъларындан басханында, ала къызылсыман бет аладыла. Алай а солуу алмайды, къаны тебмейди. Болса да, сауча ышанлары барды, деген оюмгъа келеди врач. Кесине нёгерге башхаланы да чакъырады. Муну оюмуна терсди деялмасала да, джыйырма бла эки кюнню ашсыз-суусуз къар тюбюнде джатхан сау къалыргъа мадары джокъду, дейдиле ала. Анга да къарамай, кюрешиб башлайдыла. Аязытхан да этедиле Гранаткинни. Бу былай къалай болду деб, врачла консилиум этедиле. Ахырында быллай оюмда тохтайдыла: ол адам бек джылы кийиниб болгъанды, аманлыкъчы да аны юсюне къарма дегенни къалагъанды. Алай бла Гранаткин, саудан да буз болуб къалмай чыдагъанды. Андан сора, башына тийген ауур зат аны терен летаргия джукъугъа бёлгенди. Ол халы да себеб болгъанды сау къалырына. Былайда летаргия джукъуну юсюнден айырыб айтайыкъ. Аллай джукъу басхан аз да, кёб да къымылдар ышан этмейди, бу ёлгенмиди, саумуду дерча, болумгъа тюшеди. Врачла-зат хазна табылмагъан заманлада, къарангы адамла ангылаб къоялмай, джаны чыкъмагъанлай басдыргъан болурла деб, кёблени юслеринден кёб тюрлю хапарла джюрюйдюле.
Уллу орус джазыучу Николай Васильевич Гоголну юсюнден даулашыу энтда тохтамагъаны да анга шагъатды. Аны ёлюгюн башха джерге кёчюребиз деб, гробну ачыб къарагъанларында, ол бир джанына бурулуб тургъанын кёргендиле. Летаргия джукъугъа сингнген сагъатында асыраб къойгъан болурламы, деген оюмну айтханла аз тюлдюле. Артда уяныб, дыгалас этиб, бир джанына бурулгъанды, дейдиле ала.
Дуниягъа белгили академик И.П. Павлов Качалкин деб биреуню юсюнден сейир хапар айтханды. Ол адам, 1848-чи джыл алай джукълаб, джыйырма джылдан, Совет власть орналыб, дуния да тюрлениб бошагъандан сора уянады. Аны джюреги бир минутха 70-80 кере урур орнуна 2-3 кере уруб тургъанды, бир минутха 16-18 керени орнуна 1-2 кере солуу алгъанды. Кесини да эрнине-бурнуна кюзгюню тутуб кёргенлеринде, не аз да анга тылпыу ургъанча, тер къакъгъанча джукъ эслемегендиле. Не аз да джаны бар ышан танылмагъанды, рефлекс болуб бири къалмай «джукъланнганды». Адамны чархы тёгерегинде затладан, билир-билмез, джылы болгьанды. Была бары да алай эселе, джаны къайда сакъланнганды ол болумда?
Норвегияда Августина Леггард деб бир тиширыу, къызчыкъ табхандан сора, талай сагъатдан джукълаб къалыб, 22 джылны тургъанды. Аны халы бек сейир болгъанды. Айтыргъа, эс джыймагъанлыкъгъа, ашарыкъ берселе, ауузун ачханды, алай а не ийне чанчханны, не къакъгъанны-ургъанны сезмегенди. Джылла озгъанлыкъгъа, джукълагъан кюнюндеча къарамы тюрленмегенди, къарт болмагъанды. Эри уа къартайгъанды, чачына чал ургъанды. Къызы ёсюб джетгенди, кеси да шашмай анасына ушагъанды. Августина уяннганында: «Фредерик, кечигиб къалдым, - дейди эрине. - Сабий ач болгъан болур?». Къысхасы бла айтсакъ, мындан 22 джылны алгъа джашагъан джашауун эсине тюшюре уянады. Была умут юзюб тургъан джаш тиширыуну джашаугъа къайтханына тамаша болуб къаладыла эри да, къызы да. Алай а ол терк огъуна къартайыб башлайды. Дагъыда беш джылдан дуниядан кетеди.
- Летаргия джукъуну кёзюуюнде мыйы уюгъанча болады, аны клеткалары ишлемейдиле, - дегенди И. П. Павлов. Ол тюз айта болур, алай а ол заманда джан не эте турады? Анча джылны ичинде тёнгекден чыгъыб кетмеди эсе, не халда сакъланады ол? Быллай соруула орунлудула, алагъа джууаб а табылмайды. Алимле излеб, тинтиб, сынау ишле бардырыб кю- решедиле. Бара баргъан заманда ол белгисиз, бизге таша зат ачыкъланыр, джанны джашаудан тойгъан кёзюую да бола болур деб, ышанадыла ала.
Санкт-Петербургда да бардыргъандыла аллай ишни. Ала да тюрлю-тюрлю аппаратланы къураб, ёле тургъан адамдан зугулсыман, хауа бетли бир зат чыкъгъанын ачыкълагъандыла. Бёлек замандан ол да тас болуб кетеди.
«Ярославский» деген совхозну къыйыр сюреминде иш станындан келе келиб, Владимир Харин деб джаш механизаторну трактору сынады. Алай бла къышны сууукъ ингиринде тюзде къалыб кетеди. Не кюрешиб тракторуна от алдыралмагъанында, сууукъдан тыныб къаллыгъын сезиб, насыб болуб джеталсам деген дыгаласда, эл таба джаяу тебрейди. Алай а узакъ кеталмайды. Аны тенглери юч сагъатдан сора джокълайдыла. Иги кесекни да излеб, заман къоратыб, алай табадыла бузлаб тургъан Владимирни. Дженгил огъуна больницагъа джетдиредиле. Врачла къараб тебрейдиле. Солумайды, джюреги ишлемейди, кёзлери джарыкъны кёргенча ышан билдирмейдиле. Аны ёлгеннге санайдыла. Алай а быланы эслерин бёлген бир зат болады: ёлгенни бузлагъан санлары не кёксюл, не акъсыл болургъа керек эдиле, мунукъула уа саргъылдым, къызылсыман. Бир кёрейик, Аллахдан себеб болуб, джан кириб къалса уа деб, больницаны врачлары ёлюкню юсюне ба- сынадыла. Аякъларын исси суугъа саладыла, санларын спирт бла ышыйдыла, джюрегине укол этедиле. Врачла бир бёлек замандан аны джюреги тебгенин сезедиле. Анга солуу алдыргъан, къанын джюрютген аппаратла джалгъай- дыла. Электрозаряд бузу эриген джюрекни энтда бир кере тебиндиреди. Бир сагъатдан артыкъны кюрешедиле. Къан да къуядыла, джюрек ауузуна массаж да этедиле, санларын къымылдатыб да кёредиле. «Ёлген» аязыйды. Эки айны больницада джатады. Эси, акъылы, сёзю-башы орнуна келиб чыгъады, биягъы тракторуна миниб, ишлеб да башлайды. Бу адам бла байламлы соруу: ёлюб бошагъанны сау этер ючюн кюреш баргъан заманда, аны джаны къайда эди? Учуб кетибми къайтды, бугъунуб турубму орнуна келди? Аллай бирни къайтмай нек турду, не уа къайтыб нек келди? Мынга ушаш затла дагъыда болгъандыла.
Гродно шахарда азыкъ базаны тутхан Гранаткин деб биреу ингир ала юйюне бара тургъанлай, биргесине ишлеген Мечникин деген джаш юч чархлы мотоцикл бла келгенин эслегенди. Джууукълашханында, мотоциклге тюрлю-тюрлю товарла джюкленнгенлерин кёрюб, тохта, деб билдиргенди. Тохтаб, мотоциклинден тюшюб, бу къатына баргъанлай, не эсе да бир къаты зат бла башына уруб аудурады. Аманлыкъчы, аны мотоциклине атыб, шахардан тышына чыгъарыб, къардан толгъан бир чунгургъа быргъаб, юсюне да адамыча къар атыб джанлайды. Базаны тутхан «тас» болады, алайдан урланнган товарла табылмайдыла, милиция-зат излеб кюрешгенликге джукъ ачыкъланмайды. Арадан 22 кюн озуб, агъач кесиучюле ёлюкге тюртюлюб къаладыла. Аны хапарын билдиредиле да, моргга элтедиле. «Джарыб къараргъа керекди» - деб, буюрады прокурор. Ол ишни этерик адам, ёлюк бузлаб тургъаны себебли, эригинчи джарыргъа болмазлыгъын билдиреди. Ёлюкню джылы бёлмеге кёчюредиле. Кече алайда къалса, тамбла ишими тындырырча болур деб, хирург юйюне кете тебреб, анга энтда бир къарай кетейим деб, бёлмеге киреди. Къатына баргъанында, аны кёзлери ёлген адамныкъыча болмагъанларын сезеди. Тырнакъларындан басханында, ала къызылсыман бет аладыла. Алай а солуу алмайды, къаны тебмейди. Болса да, сауча ышанлары барды, деген оюмгъа келеди врач. Кесине нёгерге башхаланы да чакъырады. Муну оюмуна терсди деялмасала да, джыйырма бла эки кюнню ашсыз-суусуз къар тюбюнде джатхан сау къалыргъа мадары джокъду, дейдиле ала. Анга да къарамай, кюрешиб башлайдыла. Аязытхан да этедиле Гранаткинни. Бу былай къалай болду деб, врачла консилиум этедиле. Ахырында быллай оюмда тохтайдыла: ол адам бек джылы кийиниб болгъанды, аманлыкъчы да аны юсюне къарма дегенни къалагъанды. Алай бла Гранаткин, саудан да буз болуб къалмай чыдагъанды. Андан сора, башына тийген ауур зат аны терен летаргия джукъугъа бёлгенди. Ол халы да себеб болгъанды сау къалырына. Былайда летаргия джукъуну юсюнден айырыб айтайыкъ. Аллай джукъу басхан аз да, кёб да къымылдар ышан этмейди, бу ёлгенмиди, саумуду дерча, болумгъа тюшеди. Врачла-зат хазна табылмагъан заманлада, къарангы адамла ангылаб къоялмай, джаны чыкъмагъанлай басдыргъан болурла деб, кёблени юслеринден кёб тюрлю хапарла джюрюйдюле.
Уллу орус джазыучу Николай Васильевич Гоголну юсюнден даулашыу энтда тохтамагъаны да анга шагъатды. Аны ёлюгюн башха джерге кёчюребиз деб, гробну ачыб къарагъанларында, ол бир джанына бурулуб тургъанын кёргендиле. Летаргия джукъугъа сингнген сагъатында асыраб къойгъан болурламы, деген оюмну айтханла аз тюлдюле. Артда уяныб, дыгалас этиб, бир джанына бурулгъанды, дейдиле ала.
Дуниягъа белгили академик И.П. Павлов Качалкин деб биреуню юсюнден сейир хапар айтханды. Ол адам, 1848-чи джыл алай джукълаб, джыйырма джылдан, Совет власть орналыб, дуния да тюрлениб бошагъандан сора уянады. Аны джюреги бир минутха 70-80 кере урур орнуна 2-3 кере уруб тургъанды, бир минутха 16-18 керени орнуна 1-2 кере солуу алгъанды. Кесини да эрнине-бурнуна кюзгюню тутуб кёргенлеринде, не аз да анга тылпыу ургъанча, тер къакъгъанча джукъ эслемегендиле. Не аз да джаны бар ышан танылмагъанды, рефлекс болуб бири къалмай «джукъланнганды». Адамны чархы тёгерегинде затладан, билир-билмез, джылы болгьанды. Была бары да алай эселе, джаны къайда сакъланнганды ол болумда?
Норвегияда Августина Леггард деб бир тиширыу, къызчыкъ табхандан сора, талай сагъатдан джукълаб къалыб, 22 джылны тургъанды. Аны халы бек сейир болгъанды. Айтыргъа, эс джыймагъанлыкъгъа, ашарыкъ берселе, ауузун ачханды, алай а не ийне чанчханны, не къакъгъанны-ургъанны сезмегенди. Джылла озгъанлыкъгъа, джукълагъан кюнюндеча къарамы тюрленмегенди, къарт болмагъанды. Эри уа къартайгъанды, чачына чал ургъанды. Къызы ёсюб джетгенди, кеси да шашмай анасына ушагъанды. Августина уяннганында: «Фредерик, кечигиб къалдым, - дейди эрине. - Сабий ач болгъан болур?». Къысхасы бла айтсакъ, мындан 22 джылны алгъа джашагъан джашауун эсине тюшюре уянады. Была умут юзюб тургъан джаш тиширыуну джашаугъа къайтханына тамаша болуб къаладыла эри да, къызы да. Алай а ол терк огъуна къартайыб башлайды. Дагъыда беш джылдан дуниядан кетеди.
- Летаргия джукъуну кёзюуюнде мыйы уюгъанча болады, аны клеткалары ишлемейдиле, - дегенди И. П. Павлов. Ол тюз айта болур, алай а ол заманда джан не эте турады? Анча джылны ичинде тёнгекден чыгъыб кетмеди эсе, не халда сакъланады ол? Быллай соруула орунлудула, алагъа джууаб а табылмайды. Алимле излеб, тинтиб, сынау ишле бардырыб кю- решедиле. Бара баргъан заманда ол белгисиз, бизге таша зат ачыкъланыр, джанны джашаудан тойгъан кёзюую да бола болур деб, ышанадыла ала.
КАППУШЛАНЫ Шагъабан.
{jcomments}
