Фахмулу халкъ джырчы, айтыучу Джатдоланы Муштурайны джашы Алий (1917-2009 дж.дж.) бу уллу поэманы джырлагъан да эте, кёб джерлерин да азбар айтыучан эди.
2007-чи джылны арттотур айында республикан музейни директору Элкъанланы Юсюпню джашы Умар да, Ёзденланы Альберт да, Хурзукга барыб, Джатдо улу ауруб джатыб тургъанлай, тилеб, поэманы айтдырыб, джаздыргъандыла.
Бу поэманы юзюклерин 1980-чы джыл элияны 8-де Первомайское элде белгили джырчы Ёзденланы Локъманны джашы Адилден (1908-1985), 1980-чы джыл элияны 16-да Хурзук элде Къоджакъланы Сарбийни джашы Добайдан (1919-1997) Ёзденланы Магометни джашы Альберт джазыб алгъанды. Вариантлада бир кесек башхалыкъ болгъанды.
Газетге биз теджеген вариант Джатдоланы Муштурайны джашы Алийни ауузундан чыкъгъаныча басмаланады. Джатдо улу Алий бу поэманы атына «Дебо улуну узун Айсураты бла Бийнёгери» деучен эди.
ДЕБО УЛУ КЮЧЮК________________________________________
АЙСУРАТ БЛА БИЙНЁГЕР
п о э м а
1.
Бек эртдеден, кёб эртдеден да эртде,
Суу бютеулей бийлеб тургъан бу джерде,
Бир такъыйкъа заманнга да бюкмей бел,
Минг джылланы тюйюшдюле от, суу, джел.
Джел сызгъырыб, къуугъун сала дуниягъа,
Толкъун башла чанчылыша элиягъа,
Айырылмай суу бла кёкню чеклери…
«Джетерикди энди азаб чекгеним!» -
Деб тохтады джел, тенгиз да арыды,
Кюн кёрюндю, сыйдам тенгиз джарыды.
Джокъча къайгъы дунияны джюзюнде,
Кюн къараса, шош тенгизни юсюнде,
Кюзгюдеча, кесин кёрюб, тамаша
Бола, сора бу булджуугъа джараша,
Унутханды Аллах салгъан борчун Кюн,
Алмашмайын башладыла кече-кюн.
2.
Уллу палах кючлей башлаб джер джюзюн,
Уллу Аллах кюнню тенгиз кюзгюсюн,
Сындырыргъа оноу этди: «Сын!» - деди,
Сора, тенгиз кюзгю сыныб тебреди.
Тёрт джанына быргъай толкъун сюрюуню,
Эки башлы бир тау суудан кёрюндю.
Тёппелеге сууукъ джелле терк тие,
Джалан башла булутладан бёрк кие,
Титиреди, къалтырады суу чача,
Къалгъан гитче таулагъа да джол ача,
Юсюне да къарлы-бузлу тон кийди,
Сейирсиниб тёрт джанына кёз ийди.
Сынджыр таула джете эки тенгизге,
Эки башлы санаб кесин тенгсизге,
Мыдах болду да, кесине кёл этди,
Мийик сезим мыдахлыкъны сёл этди.
3.
Уллу Аллах топуракъдан джаратхан,
Кёзбау джылан ёз сёзюне къаратхан,
Хур намысын нафысына хорлатхан –
Джер юсюнде эм биринчи атабыз…
Аллах, атабызны иегисинден
Этиб: «Сен да хур джандетни тёрюнден
Айырылма!» – деген сёзню эсинден
Кери этген, эм биринчи анабыз…
Гюнах этиб хур джандетден къысталыб,
Узакъ-узун джолла джюрюб бек талыб,
Бир Аллахны бу тамаша джерине,
Эки башлы тауну этеклерине
Келгендиле. Сейирсинди тюнгюч тау…
Ма алай бла башланнганды джер джашау.
4.
Туугъан джанла Адам бла Хауадан,
Ал кёзюуде кери бола къаугъадан,
Джашадыла къарнашлыкъгъа бёлене.
Джылдан джылгъа кёб бола да, бёлюне,
Ал тёлюле къартайдыла, кетдиле,
Туудукъла да туууб, ёсюб джетдиле,
Тау этекле адамладан толдула,
Бири онглу, бир онгсуз болдула.
Джер, мал ючюн эки юзюк тюйюшдю,
Алай бла рахатлыкъгъа от тюшдю.
Бири ары, бири бери болдула,
Тау этекле ёлюкледен толдула.
Къалгъанлагъа керек болду джорукъ-джол.
«Онглуланы эм онглусу – патчах ол!» -
Дедиле да, эм кючлюню, адилни,
Сайладыла патчах этиб Адилни.
Бир къарт чыгъыб джамагъатдан, патчахха
Алай айтды: «Къалмаз ючюн палахха,
Джерни, малны адамлагъа тенг юлеш,
Зорчула бла, гудула бла бек кюреш!
Тохтамагъан болса, къаб да, къабыр къаз!»
Миллет бирден: «Къаб да, къабыр къаз! Къаб! Къаз!»
«Къаб! Къаз!» деген эки сёзню къаяла
Къайтардыла, эшитгенча дунияла.
Андан сора артыкълыкъгъа кёр къазгъан,
Ким да болсун, «адилме» деб, бек базгъан,
«Къаб! Къаз!» деген сёзле тюше эсине,
«Къабкъазлыма!» деб башлады кесине.
«Къабкъаз» сёзню кёбле санаб къолайгъа,
«Къабкъаз уя» атадыла алайгъа.
5.
Адил керти адил болду халкъына,
Онглу тиймей бир онгсузну хакъына,
Джашау этди кёб джылланы джамагъат.
Мында чомарт болгъанлыкъгъа табигъат,
Кюнден кюннге адам, мал да бола кёб,
Саналырча бола башлаб хар бир чёб,
Бир къауумла кенг тюзлеге кетдиле,
Уллу сууну тийресине джетдиле.
Сора барыб ала сууну къатына,
«Адил суу» деб атадыла атына.
Кенгереди патчахлыкъны джерлери,
Узакъ бола адамланы кёрлери,
Тёрт джанына кете барад джамагъат,
Кеси ишин эте барад табигъат.
Хар юзюк да джашау этген джерине
Кёре, сабыр башлагъанды тюрлене.
Тюрлениуню Аллах къабыл кёргенди,
Джерлерине кёре бояу бергенди.
Бири акъбет болду, бири – къарабет,
Бири болду тамам бишген гырджынбет,
Бирча къызыл болсала да къанлары,
Бирча бирер болсала да джанлары,
Хар адамны тёрт болса да санлары,
Узакъ болуб Къабкъаз Джуртдан эллери
Тюрленеди халилери, тиллери…
6.
Адил патчах бу хапарны эшитиб,
Кеси къалыб, ол тесукъа да этиб,
«Къарт да болдум, бир кёрейим халкъымы,
Бералдыммы мен борчуму, хакъымы...
Болалдыммы толу патчах антыма,
Бир сорайым!» – деб, ол миниб атына,
Джыйыб джигит алчыларын къатына,
Джолгъа чыкъды. Кёб джерледе айланды,
Хар бир джерде бирер тюрлю сыйланды.
Мени джарым патчахларым айыбсыз
Къуллукъ эте эселе… - деб, ол сансыз,
Этиб къоймай, къара халкъ бла тюбешди.
«Негиз джетед? Не джетмейд?» - деб, сёлешди.
Халкъ бек сюйдю, бек чыгъарды багъасын,
Бир инсан да чыгъармады къамасын.
Алай, патчах онгсунмайды бир затны,
Ол излеген, халкъдан, бирлик муратны,
Болуб къалыр, - дейди, - бир кюн ахыры.
Энчи, джарым патчахланы чакъырыб,
Ол сорады сынагъанча соруула.
Ала аны муратларын къоруулаб
Турсала да, тилеб анга ашхылыкъ,
Сёз ортада ол сезеди башхалыкъ.
Къабкъаз джерден кёчюб кетген бёлекле,
Бири болуб акъбет, бири – къарабет,
Бири болуб тамам бишген гырджынбет,
Бирер тюрлю тилде анга тилекле
Айтханларын онгсунмайды ичинден.
«Бара барса, келмез мени кючюмден...
Хар барысын джоругъума джыялмам,
Патчахлыкъны оюлурун тыялмам!» -
Деген сагъыш келе аны эсине,
Ол биринчи кере къоркъду кесине.
«Сюе эсенг, сен патчахлай турургъа,
Энди боллукъ джауларынгы урургъа
Керексе сен, алайсыз а палахха
Къаллыкъса!» - дейд, ич ауазы патчахха.
Кюнден кюннге бу оюмгъа къызына,
Патчах келген джоллары бла ызына,
Къайтыб келед аманатла ала ол,
Келтиргенди бир кюн аны узун джол,
Кюнчыгъышны шимал таба джерине,
Бёрютишни къаласыны тёрюне
Чыкъды патчах. Аманатла, алчыла
Солуйдула, ушакълагъа ачыла…
Сескеклиди джарым патчах – Бёрютиш.
Эшитди да ол «аманат» хапарны,
Бек джарсытды аны боллукъ къыйын иш,
Эрнин къаба, риятлады къадарны…
Джамагъатдан разылыкъны алдыла,
Бёрютиш бла патчах энчи къалдыла…
Бёрютиш:
- Сыйлы патчах, джокъду мени уланым,
Аманатха санга бериб иерге.
Къызым барды, олду мени бир джаным,
Хо, десем да, унамазса тиерге,
Деб, базама. Кимни сюйсенг аны ал…
«Огъай!» – десенг, ненча сюйсенг анча мал
Мен береме, алма къызны къолумдан.
Джан Аллахны, сан а сени къолунгда.
Эт сен оноу! Мен разыма сёзюнге…
Адил патчах Бёрютишни кёзюне
Къарамайды, ичинде уа къайнайд сёз:
«Бёрю къанлы, тюлкю сёзлю, къысыкъкёз!» -
Деб къайтара, ич ауазы ашланды.
Тышындан а, былай айтыб башлады.
Патчах:
- Сен, Бёрютиш, ангыладынг терсирек,
Быллай бир а неге къоркъдунг, айт, сен, нек?
Сенде къыз бар, менде джаш бар, кёрсюнле,
Бир-бирлерине багъа-сый да берсинле.
Аллах айтыб, илешселе къарарбыз,
Бир юйдеги этербиз да къоярбыз…
Бёлек заман турсун къызынг къаламда.
Мен сау болуб анга бир джан аламда,
Хыны сёз къой, ышарылмай къарамаз!
Биз бир-бирге ышанмасакъ джарамаз…
Бёрютиш:
- Джылы сёзюнг джылытханды эсими.
Не этейим? Къатдырайым кесими.
Акъыл-балыкъ болмаса да Айсурат,
Дунияда ол билмеген джокъду зат.
Ауругъаннга тийген къолу дарманды.
Анасындан ол усталыкъ къалгъанды.
Айсуратха – ёксюзюме - иги бол.
Не этейим, Аллах берсин ашхы джол!
Патчах:
- Биле эдим, разы боллугъунгу сен,
Да, къалыгъыз барыгъыз да сау-эсен!
Сен къызынга тансыкъ болсанг келирсе,
Джангызынг бла джандет джуртну кёрюрсе,-
Деб, ичинден айтды талай къуджур сёз:
«Тюлкю сёзлю, джассы бетли, джумукъкёз,
Бир айтханлай «хоу» деб къоймай къызынга!..
Ары элтсем, къайтармазма ызына,
Сеничала ычхынмазча къолумдан,
Киши тыймаз бу сайлагъан джолумдан!
Сюе эсем, мен, патчахлай турургъа,
Энди боллукъ джауларымы урургъа
Керекме мен! Ол – баш джорукъ патчахха!
Джазыкъсынсам башым къалыр палахха!»
1.
Бек эртдеден, кёб эртдеден да эртде,
Суу бютеулей бийлеб тургъан бу джерде,
Бир такъыйкъа заманнга да бюкмей бел,
Минг джылланы тюйюшдюле от, суу, джел.
Джел сызгъырыб, къуугъун сала дуниягъа,
Толкъун башла чанчылыша элиягъа,
Айырылмай суу бла кёкню чеклери…
«Джетерикди энди азаб чекгеним!» -
Деб тохтады джел, тенгиз да арыды,
Кюн кёрюндю, сыйдам тенгиз джарыды.
Джокъча къайгъы дунияны джюзюнде,
Кюн къараса, шош тенгизни юсюнде,
Кюзгюдеча, кесин кёрюб, тамаша
Бола, сора бу булджуугъа джараша,
Унутханды Аллах салгъан борчун Кюн,
Алмашмайын башладыла кече-кюн.
2.
Уллу палах кючлей башлаб джер джюзюн,
Уллу Аллах кюнню тенгиз кюзгюсюн,
Сындырыргъа оноу этди: «Сын!» - деди,
Сора, тенгиз кюзгю сыныб тебреди.
Тёрт джанына быргъай толкъун сюрюуню,
Эки башлы бир тау суудан кёрюндю.
Тёппелеге сууукъ джелле терк тие,
Джалан башла булутладан бёрк кие,
Титиреди, къалтырады суу чача,
Къалгъан гитче таулагъа да джол ача,
Юсюне да къарлы-бузлу тон кийди,
Сейирсиниб тёрт джанына кёз ийди.
Сынджыр таула джете эки тенгизге,
Эки башлы санаб кесин тенгсизге,
Мыдах болду да, кесине кёл этди,
Мийик сезим мыдахлыкъны сёл этди.
3.
Уллу Аллах топуракъдан джаратхан,
Кёзбау джылан ёз сёзюне къаратхан,
Хур намысын нафысына хорлатхан –
Джер юсюнде эм биринчи атабыз…
Аллах, атабызны иегисинден
Этиб: «Сен да хур джандетни тёрюнден
Айырылма!» – деген сёзню эсинден
Кери этген, эм биринчи анабыз…
Гюнах этиб хур джандетден къысталыб,
Узакъ-узун джолла джюрюб бек талыб,
Бир Аллахны бу тамаша джерине,
Эки башлы тауну этеклерине
Келгендиле. Сейирсинди тюнгюч тау…
Ма алай бла башланнганды джер джашау.
4.
Туугъан джанла Адам бла Хауадан,
Ал кёзюуде кери бола къаугъадан,
Джашадыла къарнашлыкъгъа бёлене.
Джылдан джылгъа кёб бола да, бёлюне,
Ал тёлюле къартайдыла, кетдиле,
Туудукъла да туууб, ёсюб джетдиле,
Тау этекле адамладан толдула,
Бири онглу, бир онгсуз болдула.
Джер, мал ючюн эки юзюк тюйюшдю,
Алай бла рахатлыкъгъа от тюшдю.
Бири ары, бири бери болдула,
Тау этекле ёлюкледен толдула.
Къалгъанлагъа керек болду джорукъ-джол.
«Онглуланы эм онглусу – патчах ол!» -
Дедиле да, эм кючлюню, адилни,
Сайладыла патчах этиб Адилни.
Бир къарт чыгъыб джамагъатдан, патчахха
Алай айтды: «Къалмаз ючюн палахха,
Джерни, малны адамлагъа тенг юлеш,
Зорчула бла, гудула бла бек кюреш!
Тохтамагъан болса, къаб да, къабыр къаз!»
Миллет бирден: «Къаб да, къабыр къаз! Къаб! Къаз!»
«Къаб! Къаз!» деген эки сёзню къаяла
Къайтардыла, эшитгенча дунияла.
Андан сора артыкълыкъгъа кёр къазгъан,
Ким да болсун, «адилме» деб, бек базгъан,
«Къаб! Къаз!» деген сёзле тюше эсине,
«Къабкъазлыма!» деб башлады кесине.
«Къабкъаз» сёзню кёбле санаб къолайгъа,
«Къабкъаз уя» атадыла алайгъа.
5.
Адил керти адил болду халкъына,
Онглу тиймей бир онгсузну хакъына,
Джашау этди кёб джылланы джамагъат.
Мында чомарт болгъанлыкъгъа табигъат,
Кюнден кюннге адам, мал да бола кёб,
Саналырча бола башлаб хар бир чёб,
Бир къауумла кенг тюзлеге кетдиле,
Уллу сууну тийресине джетдиле.
Сора барыб ала сууну къатына,
«Адил суу» деб атадыла атына.
Кенгереди патчахлыкъны джерлери,
Узакъ бола адамланы кёрлери,
Тёрт джанына кете барад джамагъат,
Кеси ишин эте барад табигъат.
Хар юзюк да джашау этген джерине
Кёре, сабыр башлагъанды тюрлене.
Тюрлениуню Аллах къабыл кёргенди,
Джерлерине кёре бояу бергенди.
Бири акъбет болду, бири – къарабет,
Бири болду тамам бишген гырджынбет,
Бирча къызыл болсала да къанлары,
Бирча бирер болсала да джанлары,
Хар адамны тёрт болса да санлары,
Узакъ болуб Къабкъаз Джуртдан эллери
Тюрленеди халилери, тиллери…
6.
Адил патчах бу хапарны эшитиб,
Кеси къалыб, ол тесукъа да этиб,
«Къарт да болдум, бир кёрейим халкъымы,
Бералдыммы мен борчуму, хакъымы...
Болалдыммы толу патчах антыма,
Бир сорайым!» – деб, ол миниб атына,
Джыйыб джигит алчыларын къатына,
Джолгъа чыкъды. Кёб джерледе айланды,
Хар бир джерде бирер тюрлю сыйланды.
Мени джарым патчахларым айыбсыз
Къуллукъ эте эселе… - деб, ол сансыз,
Этиб къоймай, къара халкъ бла тюбешди.
«Негиз джетед? Не джетмейд?» - деб, сёлешди.
Халкъ бек сюйдю, бек чыгъарды багъасын,
Бир инсан да чыгъармады къамасын.
Алай, патчах онгсунмайды бир затны,
Ол излеген, халкъдан, бирлик муратны,
Болуб къалыр, - дейди, - бир кюн ахыры.
Энчи, джарым патчахланы чакъырыб,
Ол сорады сынагъанча соруула.
Ала аны муратларын къоруулаб
Турсала да, тилеб анга ашхылыкъ,
Сёз ортада ол сезеди башхалыкъ.
Къабкъаз джерден кёчюб кетген бёлекле,
Бири болуб акъбет, бири – къарабет,
Бири болуб тамам бишген гырджынбет,
Бирер тюрлю тилде анга тилекле
Айтханларын онгсунмайды ичинден.
«Бара барса, келмез мени кючюмден...
Хар барысын джоругъума джыялмам,
Патчахлыкъны оюлурун тыялмам!» -
Деген сагъыш келе аны эсине,
Ол биринчи кере къоркъду кесине.
«Сюе эсенг, сен патчахлай турургъа,
Энди боллукъ джауларынгы урургъа
Керексе сен, алайсыз а палахха
Къаллыкъса!» - дейд, ич ауазы патчахха.
Кюнден кюннге бу оюмгъа къызына,
Патчах келген джоллары бла ызына,
Къайтыб келед аманатла ала ол,
Келтиргенди бир кюн аны узун джол,
Кюнчыгъышны шимал таба джерине,
Бёрютишни къаласыны тёрюне
Чыкъды патчах. Аманатла, алчыла
Солуйдула, ушакълагъа ачыла…
Сескеклиди джарым патчах – Бёрютиш.
Эшитди да ол «аманат» хапарны,
Бек джарсытды аны боллукъ къыйын иш,
Эрнин къаба, риятлады къадарны…
Джамагъатдан разылыкъны алдыла,
Бёрютиш бла патчах энчи къалдыла…
Бёрютиш:
- Сыйлы патчах, джокъду мени уланым,
Аманатха санга бериб иерге.
Къызым барды, олду мени бир джаным,
Хо, десем да, унамазса тиерге,
Деб, базама. Кимни сюйсенг аны ал…
«Огъай!» – десенг, ненча сюйсенг анча мал
Мен береме, алма къызны къолумдан.
Джан Аллахны, сан а сени къолунгда.
Эт сен оноу! Мен разыма сёзюнге…
Адил патчах Бёрютишни кёзюне
Къарамайды, ичинде уа къайнайд сёз:
«Бёрю къанлы, тюлкю сёзлю, къысыкъкёз!» -
Деб къайтара, ич ауазы ашланды.
Тышындан а, былай айтыб башлады.
Патчах:
- Сен, Бёрютиш, ангыладынг терсирек,
Быллай бир а неге къоркъдунг, айт, сен, нек?
Сенде къыз бар, менде джаш бар, кёрсюнле,
Бир-бирлерине багъа-сый да берсинле.
Аллах айтыб, илешселе къарарбыз,
Бир юйдеги этербиз да къоярбыз…
Бёлек заман турсун къызынг къаламда.
Мен сау болуб анга бир джан аламда,
Хыны сёз къой, ышарылмай къарамаз!
Биз бир-бирге ышанмасакъ джарамаз…
Бёрютиш:
- Джылы сёзюнг джылытханды эсими.
Не этейим? Къатдырайым кесими.
Акъыл-балыкъ болмаса да Айсурат,
Дунияда ол билмеген джокъду зат.
Ауругъаннга тийген къолу дарманды.
Анасындан ол усталыкъ къалгъанды.
Айсуратха – ёксюзюме - иги бол.
Не этейим, Аллах берсин ашхы джол!
Патчах:
- Биле эдим, разы боллугъунгу сен,
Да, къалыгъыз барыгъыз да сау-эсен!
Сен къызынга тансыкъ болсанг келирсе,
Джангызынг бла джандет джуртну кёрюрсе,-
Деб, ичинден айтды талай къуджур сёз:
«Тюлкю сёзлю, джассы бетли, джумукъкёз,
Бир айтханлай «хоу» деб къоймай къызынга!..
Ары элтсем, къайтармазма ызына,
Сеничала ычхынмазча къолумдан,
Киши тыймаз бу сайлагъан джолумдан!
Сюе эсем, мен, патчахлай турургъа,
Энди боллукъ джауларымы урургъа
Керекме мен! Ол – баш джорукъ патчахха!
Джазыкъсынсам башым къалыр палахха!»
Джолгъа чыкъды, джыйыны бла, сора, ол,
Бек арытса ахырсызча узун джол.
«Хей, джашлыгъым!» – деб, кесинден уяла,
Сау-саламат къайтды Къабкъаз уягъа.
Бек арытса ахырсызча узун джол.
«Хей, джашлыгъым!» – деб, кесинден уяла,
Сау-саламат къайтды Къабкъаз уягъа.
Юйюр чыкъды патчахына тюберге,
Алыб келген инсанларын кёрюрге…
Къол тутаргъа бир къауумла джетдиле,
Аманатлагъа да сейир этдиле…
Аманатлада уа бирле – къарала,
Къысыкъкёзле бирле, бирле – сарыла...
Ичлеринден кюле сыфатларына,
Амалсыздан кукалана барына,
Мында джашар мекямларын белгилеб,
«Сиз да, биз да къарнаш-эгечлебиз», - деб,
Табхан омакъ сёзлерин да айтдыла.
Сора, хар ким юйлерине къайтдыла.
Алыб келген инсанларын кёрюрге…
Къол тутаргъа бир къауумла джетдиле,
Аманатлагъа да сейир этдиле…
Аманатлада уа бирле – къарала,
Къысыкъкёзле бирле, бирле – сарыла...
Ичлеринден кюле сыфатларына,
Амалсыздан кукалана барына,
Мында джашар мекямларын белгилеб,
«Сиз да, биз да къарнаш-эгечлебиз», - деб,
Табхан омакъ сёзлерин да айтдыла.
Сора, хар ким юйлерине къайтдыла.
7.
Патчах джангыз джашын къараб кёрмейди,
Къулагъына башха бир зат кирмейди,
Юй бийчесине да бермей ол кёз-къаш,
Ачыуланыб сорду анга: «Къайдад джаш?!
Кетген кече бир аман тюш кёргенем,
Къобхан суугъа джалан болуб киргенем…
Саумуд джаны, «най-най» этмей, айта кир,
Не немеге сюелесе болуб сир?!»
Патчахны юй бийчеси:
- Сени джашынг уллу терс иш этгенди,
Ол юч кюнню алгъа уугъа кетгенди.
«Атам келир заманнга мен джетерме,
Джангы этден бир тишликле этерме», -
Деб, атланды, тыялмадым мен аны,
Джетген эди энди къайтыр заманы.
Патчах:
- Сен ийгенсе аны уугъа, сенсе терс!
Мен кетгенли, сен бергенсе аман дерс!
Патчах джангыз джашын къараб кёрмейди,
Къулагъына башха бир зат кирмейди,
Юй бийчесине да бермей ол кёз-къаш,
Ачыуланыб сорду анга: «Къайдад джаш?!
Кетген кече бир аман тюш кёргенем,
Къобхан суугъа джалан болуб киргенем…
Саумуд джаны, «най-най» этмей, айта кир,
Не немеге сюелесе болуб сир?!»
Патчахны юй бийчеси:
- Сени джашынг уллу терс иш этгенди,
Ол юч кюнню алгъа уугъа кетгенди.
«Атам келир заманнга мен джетерме,
Джангы этден бир тишликле этерме», -
Деб, атланды, тыялмадым мен аны,
Джетген эди энди къайтыр заманы.
Патчах:
- Сен ийгенсе аны уугъа, сенсе терс!
Мен кетгенли, сен бергенсе аман дерс!
Ол бийчесин ачы сёз бла къандыра,
Аман джора этиб, кёзюн джандыра,
Сора, шаркъ деб, тюшдю аны эсине,
Къарткъуртханы чакъыртыргъа кесине.
Чакъыртды да, келди сора къарткъуртха.
Патчах:
- Хей, къарткъуртха, сен тюп-тюзюн айт къартха,
Джангыз балам къайтырыкъмыд сау-эсен?
Ийнан, бу джол аны тюзюн айтсанг сен,
Алтын, кюмюш... не десенг да берирме,
Башха болмай, эгечимча кёрюрме.
Къарткъуртха:
«Акъ тоба, къара тоба,
Тюзюн айтхан насыб таба,
Анга – этден толгъан таба!
Къолуна уа – алтын саба!
Терсни къара къабан къаба,
Тёнгерей да, ёрге къоба,
Къобса, тие къабан табан,
Джылай барсын оба таба,
Джетсе, джутсун къара оба!
Акъ тоба, къара тоба,
Чокъуракъча таза тиним!
Акъ джиним бла къара джиним,
Сиз беригиз керти билим,
Билсем айтыр татлы тилим,
Патчахыма къууанч хапар.
Джюрегине тамам джарар,
Терк табыгъыз керти мадар!
Биринг онгнга, биринг солгъа
Атланыгъыз, хайда, джолгъа!
Ой, жугъура,
Ой, мугъура!
Ух!
Чух!
Ха-ха-ха,
Хапар алыб патчахха.
Ох!
Чох!
Хуб!
Чуб!
Терк джетигиз, сиз, учуб!» -
Деб, къалтырай, ары-бери секире,
Джаякъларын кёбдюре да, кекире,
Бир белгисиз инсанлагъа джекире,
Тобукъланыб, бир затланы шыбырдай,
Садакъ тийген къарт къаргъача, тыпырдай,
Джерге джатыб, чабакъ кибик, къалтырай,
Къоба келиб, тозурата чачларын,
Сора, кериб узун чакъмакъ къашларын,
Ышарылыб, азауларын кёргюзе,
Къушбурнуна бармакъларын киргизе,
«Аптюш!» - деди. Эт къозлагъан кёзлерин
Сюзюлтдю да, сора айтды сёзлерин:
«О, Жугъура! О, Мугъура, къайтдыгъыз,
Иегизге къайгъы хапар айтдыгъыз…»
Къарт Къартхуртха бойнун соза, болду сир.
Патчах:
- Не зат хапар?! Термилтме да, айта кир!
Къарткъуртха:
- Мен айтайым, кёб аурутмай башынгы,
Къолай тюлдю халы джангыз джашынгы,
Джаны сауду, зарауатлыкъ джетгенди –
Сууукъ боран, буз сюнгекча этгенди.
Джардан кетиб ууалгъанды тёрт саны,
Не болса да сауду-сауду, сау - джаны!
Патчах:
- Сора, джашны аш этмегенд палахха…
Аны ючюн джюз минг шукур Аллахха!
Къарткъуртха:
- Тюшден сора излеучюле къайтырла,
Ала сеннге толу хапар айтырла.
Ала келиб, чакъырсагъыз, келирме,
Мен да къолдан бир джукъ келсе кёрюрме…
Аман джора этиб, кёзюн джандыра,
Сора, шаркъ деб, тюшдю аны эсине,
Къарткъуртханы чакъыртыргъа кесине.
Чакъыртды да, келди сора къарткъуртха.
Патчах:
- Хей, къарткъуртха, сен тюп-тюзюн айт къартха,
Джангыз балам къайтырыкъмыд сау-эсен?
Ийнан, бу джол аны тюзюн айтсанг сен,
Алтын, кюмюш... не десенг да берирме,
Башха болмай, эгечимча кёрюрме.
Къарткъуртха:
«Акъ тоба, къара тоба,
Тюзюн айтхан насыб таба,
Анга – этден толгъан таба!
Къолуна уа – алтын саба!
Терсни къара къабан къаба,
Тёнгерей да, ёрге къоба,
Къобса, тие къабан табан,
Джылай барсын оба таба,
Джетсе, джутсун къара оба!
Акъ тоба, къара тоба,
Чокъуракъча таза тиним!
Акъ джиним бла къара джиним,
Сиз беригиз керти билим,
Билсем айтыр татлы тилим,
Патчахыма къууанч хапар.
Джюрегине тамам джарар,
Терк табыгъыз керти мадар!
Биринг онгнга, биринг солгъа
Атланыгъыз, хайда, джолгъа!
Ой, жугъура,
Ой, мугъура!
Ух!
Чух!
Ха-ха-ха,
Хапар алыб патчахха.
Ох!
Чох!
Хуб!
Чуб!
Терк джетигиз, сиз, учуб!» -
Деб, къалтырай, ары-бери секире,
Джаякъларын кёбдюре да, кекире,
Бир белгисиз инсанлагъа джекире,
Тобукъланыб, бир затланы шыбырдай,
Садакъ тийген къарт къаргъача, тыпырдай,
Джерге джатыб, чабакъ кибик, къалтырай,
Къоба келиб, тозурата чачларын,
Сора, кериб узун чакъмакъ къашларын,
Ышарылыб, азауларын кёргюзе,
Къушбурнуна бармакъларын киргизе,
«Аптюш!» - деди. Эт къозлагъан кёзлерин
Сюзюлтдю да, сора айтды сёзлерин:
«О, Жугъура! О, Мугъура, къайтдыгъыз,
Иегизге къайгъы хапар айтдыгъыз…»
Къарт Къартхуртха бойнун соза, болду сир.
Патчах:
- Не зат хапар?! Термилтме да, айта кир!
Къарткъуртха:
- Мен айтайым, кёб аурутмай башынгы,
Къолай тюлдю халы джангыз джашынгы,
Джаны сауду, зарауатлыкъ джетгенди –
Сууукъ боран, буз сюнгекча этгенди.
Джардан кетиб ууалгъанды тёрт саны,
Не болса да сауду-сауду, сау - джаны!
Патчах:
- Сора, джашны аш этмегенд палахха…
Аны ючюн джюз минг шукур Аллахха!
Къарткъуртха:
- Тюшден сора излеучюле къайтырла,
Ала сеннге толу хапар айтырла.
Ала келиб, чакъырсагъыз, келирме,
Мен да къолдан бир джукъ келсе кёрюрме…
Излеучюле джашны алыб келдиле,
Халкъдан толду тёгереги къаланы.
Джууукъ, тенг да джыладыла-ёлдюле,
Кёрюб буз-таш болгъан патчах баланы.
Багъыучула дарман-дары излерге
Чабадыла, этедиле дыгалас.
Тохтамайын чабсала да джюз джерге,
Джашны сыннган санларына себеб - аз.
Патчах:
- Къаркъуртхадан чыгъарыкъды бир себеб,
Хайда, бери чакъырыгъыз сиз, излеб…
Халкъдан толду тёгереги къаланы.
Джууукъ, тенг да джыладыла-ёлдюле,
Кёрюб буз-таш болгъан патчах баланы.
Багъыучула дарман-дары излерге
Чабадыла, этедиле дыгалас.
Тохтамайын чабсала да джюз джерге,
Джашны сыннган санларына себеб - аз.
Патчах:
- Къаркъуртхадан чыгъарыкъды бир себеб,
Хайда, бери чакъырыгъыз сиз, излеб…
Къуугъунчула чегет таба чабдыла,
Кёб мычымай Къарткъуртханы табдыла.
«Патчах излейд, мадар эт деб, балагъа!» -
Деб, келдиле Къарткъуртха бла къалагъа.
Къарткъуртха:
«Къыйналлыкъса, сыйлы патчах, таб тёзюм,
Къарасам да кёрелмейди ич кёзюм…
Бизде джокъду уланынгы багъаллыкъ,
Анга тинин балхам этиб джагъаллыкъ,
Аны аякъ юсюне терк салаллыкъ,
Хансланы да дарманларын алаллыкъ,
Бизде джокъду, бизде джокъду, къайдад ол?!
Чабхычларым, сиз тутугъуз, хайда, джол!
Чыммакъ тоба, къара тоба!
Терс айтханны къара оба,
Кёбге созмай къабыб къойсун,
Аллайладан оба тойсун!
Хар сезиминг таза болсун,
Билгичликден кёлюнг толсун!
Салчы, акъ джин, сен башыма,
Патчахыбызны джашына,
Дарман-дары ким табалыр?
Джараларын ким джабалыр?» –
Деб, Къарткъуртха секиреди,
Аптюш этед, кекиреди,
Ахырында терк джатханды,
Къоба келиб ол айтханды:
«Билдим энди, ким джарарын джашынга…
Къурман, патчах, сени акъыл башынга!
Анга джарар сен келтирген бир инсан,
Эки къолу башха болмай - хур дарман.
Олду саллыкъ джашны аякъ юсюне!
Алай, артда илешдирир кесине,
Бара барса, ие болур джашынга…
Келтирмезча сынам, палах башынга,
Алайына сакъ болурса артда сен…
Джашарыкъды джашынг! Да къал сау-эсен!»
8.
Патчах:
- Ангыладым! Къолу дарман Айсурат!
Бёрютишни къызы – меннге аманат…
Хайда-хайда, чакъырыгъыз сиз аны,
Бир джарасын къолларыны дарманы!
Кёб мычымай Къарткъуртханы табдыла.
«Патчах излейд, мадар эт деб, балагъа!» -
Деб, келдиле Къарткъуртха бла къалагъа.
Къарткъуртха:
«Къыйналлыкъса, сыйлы патчах, таб тёзюм,
Къарасам да кёрелмейди ич кёзюм…
Бизде джокъду уланынгы багъаллыкъ,
Анга тинин балхам этиб джагъаллыкъ,
Аны аякъ юсюне терк салаллыкъ,
Хансланы да дарманларын алаллыкъ,
Бизде джокъду, бизде джокъду, къайдад ол?!
Чабхычларым, сиз тутугъуз, хайда, джол!
Чыммакъ тоба, къара тоба!
Терс айтханны къара оба,
Кёбге созмай къабыб къойсун,
Аллайладан оба тойсун!
Хар сезиминг таза болсун,
Билгичликден кёлюнг толсун!
Салчы, акъ джин, сен башыма,
Патчахыбызны джашына,
Дарман-дары ким табалыр?
Джараларын ким джабалыр?» –
Деб, Къарткъуртха секиреди,
Аптюш этед, кекиреди,
Ахырында терк джатханды,
Къоба келиб ол айтханды:
«Билдим энди, ким джарарын джашынга…
Къурман, патчах, сени акъыл башынга!
Анга джарар сен келтирген бир инсан,
Эки къолу башха болмай - хур дарман.
Олду саллыкъ джашны аякъ юсюне!
Алай, артда илешдирир кесине,
Бара барса, ие болур джашынга…
Келтирмезча сынам, палах башынга,
Алайына сакъ болурса артда сен…
Джашарыкъды джашынг! Да къал сау-эсен!»
8.
Патчах:
- Ангыладым! Къолу дарман Айсурат!
Бёрютишни къызы – меннге аманат…
Хайда-хайда, чакъырыгъыз сиз аны,
Бир джарасын къолларыны дарманы!
Ашыкъмайын кириб келед Айсурат,
Сыфатында башхалыкъ да танылад.
Алай а ол кесича бир ариу джан,
Джумугъуракъ къара кёзлю, субай сан.
Ёхтемликни бюркедиле кёзлери…
Айтды сора, сабыр чыгъа сёзлери:
«Сыйлы патчах, бойсуна мен джорукъгъа,
Тынгылайма, сизден чыгъар буйрукъгъа».
Патчах:
- Буйрукъ берир ючюн чакъырмадым мен,
Джангызыма болушаллыкъ джангыз - сен.
Термилтмейин къутхаралсанг джашымы,
Къутхарлыгъенг баш палахдан башымы.
Бу болумдан къутхаралсанг джашны сен,
Не тилесенг, аны этерикме мен.
Сюйсенг, бала, сен юйюнге кетерсе,
Сюйсенг, бизни тамам разы этерсе –
Ёмюрлюкге биргебизге къалырса,
Сюйгенингча, алтын-кюмюш алырса…
Айсурат:
- Сыйлы патчах, сёзлеринге бек сау бол,
Алай, сени сёзюнг бизге – джорукъ-джол.
Мен къолумдан келген затны этерме,
Сау эталсам, Ата джуртха кетерме…
Патчах:
- Аллах-Аллах, сёзюм сёздю, сёзюм – бир.
Термилтме да, этеринги башлай кир…
Айсурат:
- Сен, эркинлик берсенг, алай дерикме –
Ауругъаннга мен къараргъа керекме.
Артда къоркъуу къалмаз кибик джанына,
Тиерикме хар джарсыгъан санына,
Тартынныкъма сиз тургъанлай къараргъа...
Патчах:
- Айхай-айхай, не да этиб джараргъа
Кюреш, марджа, биз чыгъайыкъ, кесинг къал,
Джангызымы аякъ юсюне бир сал.
Сыфатында башхалыкъ да танылад.
Алай а ол кесича бир ариу джан,
Джумугъуракъ къара кёзлю, субай сан.
Ёхтемликни бюркедиле кёзлери…
Айтды сора, сабыр чыгъа сёзлери:
«Сыйлы патчах, бойсуна мен джорукъгъа,
Тынгылайма, сизден чыгъар буйрукъгъа».
Патчах:
- Буйрукъ берир ючюн чакъырмадым мен,
Джангызыма болушаллыкъ джангыз - сен.
Термилтмейин къутхаралсанг джашымы,
Къутхарлыгъенг баш палахдан башымы.
Бу болумдан къутхаралсанг джашны сен,
Не тилесенг, аны этерикме мен.
Сюйсенг, бала, сен юйюнге кетерсе,
Сюйсенг, бизни тамам разы этерсе –
Ёмюрлюкге биргебизге къалырса,
Сюйгенингча, алтын-кюмюш алырса…
Айсурат:
- Сыйлы патчах, сёзлеринге бек сау бол,
Алай, сени сёзюнг бизге – джорукъ-джол.
Мен къолумдан келген затны этерме,
Сау эталсам, Ата джуртха кетерме…
Патчах:
- Аллах-Аллах, сёзюм сёздю, сёзюм – бир.
Термилтме да, этеринги башлай кир…
Айсурат:
- Сен, эркинлик берсенг, алай дерикме –
Ауругъаннга мен къараргъа керекме.
Артда къоркъуу къалмаз кибик джанына,
Тиерикме хар джарсыгъан санына,
Тартынныкъма сиз тургъанлай къараргъа...
Патчах:
- Айхай-айхай, не да этиб джараргъа
Кюреш, марджа, биз чыгъайыкъ, кесинг къал,
Джангызымы аякъ юсюне бир сал.
Ауругъан бла кеси къалды Айсурат.
Акъырынчыкъ орун таба ол барад,
Джаш джатады иги эсин джыялмай,
Бир кёзюуде къансыйд кесин тыялмай,
Сандыракъла эте эсин ташлады.
Айсурат да аны тинтиб башлады ...
Айсурат: «Чарпымагъан джеринг
джокъду этингде,
Къалмаса да къашыкъ къанынг бетингде,
Не ариуенг, патчах улан, не ариу!..
Хорлаб къоймаз Аллах айтса бу ауруу…
Сау сюегинг къалмагъанды, джазыкъ сен,
Бу джол сени багъыб бир сау этелсем,
Азат боллукъ эдим мен да джесирден,
Джаным саудан Ата джуртха джетелсем,
Къабырына барыб джазыкъ анамы,
Къучакъ джая, ача джюрек джарамы,
Джылар эдим, тёгер эдим кёлюмю,
Ой, Джаратхан, къойма мында ёлюмю!» -
Акъырынчыкъ орун таба ол барад,
Джаш джатады иги эсин джыялмай,
Бир кёзюуде къансыйд кесин тыялмай,
Сандыракъла эте эсин ташлады.
Айсурат да аны тинтиб башлады ...
Айсурат: «Чарпымагъан джеринг
джокъду этингде,
Къалмаса да къашыкъ къанынг бетингде,
Не ариуенг, патчах улан, не ариу!..
Хорлаб къоймаз Аллах айтса бу ауруу…
Сау сюегинг къалмагъанды, джазыкъ сен,
Бу джол сени багъыб бир сау этелсем,
Азат боллукъ эдим мен да джесирден,
Джаным саудан Ата джуртха джетелсем,
Къабырына барыб джазыкъ анамы,
Къучакъ джая, ача джюрек джарамы,
Джылар эдим, тёгер эдим кёлюмю,
Ой, Джаратхан, къойма мында ёлюмю!» -
Деди, тилек тилей кёкден кесине.
Сора, башха сагъыш салмай эсине,
Бютеу эсин, патчах джашха ийгенди,
Кёлюн салыб хар санына тийгенди.
Дарман-дары этиб анга джакъгъанды,
Ма алай бла сау бир айны бакъгъанды.
Сора, башха сагъыш салмай эсине,
Бютеу эсин, патчах джашха ийгенди,
Кёлюн салыб хар санына тийгенди.
Дарман-дары этиб анга джакъгъанды,
Ма алай бла сау бир айны бакъгъанды.
Джаш санлагъа къыз юренчек болгъанды,
Кёлю татлы бир сезимден толгъанды.
Ол сезимни джашырады кесинден,
Алай, патчах улан кетмейд эсинден.
Бир-бирледе тюшюнде да кёреди.
Дарман къолу джашха джашау береди.
Бир кюн бу хал джашны эсин кереди,
Ол кёзлерин ачыб, къызны кёреди,
Уялады, джууургъанны тартады,
Къызгъа сыртын буруб кесек джатады.
Уялгъанын сейир сезим хорлайды,
«Тюшюммюд?» - деб, ол ызына къарайды.
Къараса уа, къатында уа джокъ адам...
«Шашаргъамы башлагъанма, ой, анам!» -
Деб, къычырад Патчах улу, иги танг,
«Былайдама! Былайдады, ма атанг!..» –
Деб, чабышыб алларында анасы,
Аны чабыб оза патчах атасы,
Джууукъ-тенг да терк отоугъа джетдиле,
Патчах юйюр уллу къууанч этдиле.
Кёлю татлы бир сезимден толгъанды.
Ол сезимни джашырады кесинден,
Алай, патчах улан кетмейд эсинден.
Бир-бирледе тюшюнде да кёреди.
Дарман къолу джашха джашау береди.
Бир кюн бу хал джашны эсин кереди,
Ол кёзлерин ачыб, къызны кёреди,
Уялады, джууургъанны тартады,
Къызгъа сыртын буруб кесек джатады.
Уялгъанын сейир сезим хорлайды,
«Тюшюммюд?» - деб, ол ызына къарайды.
Къараса уа, къатында уа джокъ адам...
«Шашаргъамы башлагъанма, ой, анам!» -
Деб, къычырад Патчах улу, иги танг,
«Былайдама! Былайдады, ма атанг!..» –
Деб, чабышыб алларында анасы,
Аны чабыб оза патчах атасы,
Джууукъ-тенг да терк отоугъа джетдиле,
Патчах юйюр уллу къууанч этдиле.
Бир айтыгъыз Бийнёгер:
«Меннге не зат болгъанды,
Отоуум да адамдан нек толгъанды?»
Патчах:
- Уугъа барыб, башынг къалыб палахха,
Кючден къалды джанынг, шукур Аллахха!
Патчахны юй бийчеси:
- Ой, джанбалам – Бийнёгерим – джаман зат,
Бир Аллахха болдунг бюгюн аманат,
Бир Аллахдан сора, сени Айсурат
Сау къалдырды. Къайдады ол кеси да?
Джумушчуладан бири:
- Къууаннгандан кете башлаб эси да,
«Юйге!» – деб, ол терк тирилиб кетгенед,
Къанатлыча, отоууна джетгенед.
Бийнёгер:
- Ол а кимед? Ол а меннге не этди?
Ол багъыучу эсе, бакъмай нек кетди?
Кёлюм аман болуб барад, къарагъыз!
Мадар излеб, джаныма бир джарагъыз! –
Деб, Бийнёгер тюз сыртындан аугъанды.
Патчахны юй бийчеси:
- Ой, атасы, къара къанла джаугъанды!
Айсуратны джетдиригиз бери, де!
Патчах:
- Кесек сабыр этелмеймид джеринде?!.
Чакъырыгъыз! Мычымайын джетсин тез!
Патчахны юй бийчеси:
- Джетед, джашым, эс ташлама, кесек тёз!..
«Меннге не зат болгъанды,
Отоуум да адамдан нек толгъанды?»
Патчах:
- Уугъа барыб, башынг къалыб палахха,
Кючден къалды джанынг, шукур Аллахха!
Патчахны юй бийчеси:
- Ой, джанбалам – Бийнёгерим – джаман зат,
Бир Аллахха болдунг бюгюн аманат,
Бир Аллахдан сора, сени Айсурат
Сау къалдырды. Къайдады ол кеси да?
Джумушчуладан бири:
- Къууаннгандан кете башлаб эси да,
«Юйге!» – деб, ол терк тирилиб кетгенед,
Къанатлыча, отоууна джетгенед.
Бийнёгер:
- Ол а кимед? Ол а меннге не этди?
Ол багъыучу эсе, бакъмай нек кетди?
Кёлюм аман болуб барад, къарагъыз!
Мадар излеб, джаныма бир джарагъыз! –
Деб, Бийнёгер тюз сыртындан аугъанды.
Патчахны юй бийчеси:
- Ой, атасы, къара къанла джаугъанды!
Айсуратны джетдиригиз бери, де!
Патчах:
- Кесек сабыр этелмеймид джеринде?!.
Чакъырыгъыз! Мычымайын джетсин тез!
Патчахны юй бийчеси:
- Джетед, джашым, эс ташлама, кесек тёз!..
Бек къайгъылы болуб кирди Айсурат.
Патчахны юй бийчеси:
- Бийнёгерим къалгъанды да ойсураб,
Бир мадар эт анга, марджа, бир мадар.
Ол сау болса, хайда, иги джолгъа бар.
Айсурат:
- Сыйлы бийче, билгеними этгенем,
Сау болгъанды, деб ышаныб кетгенем.
Керек эсе, энтда тинтиб, къарайым,
Билгеними аямайын, джарайым.
Патчах:
- Биз чыгъайыкъ барыбыз да, сен къара,
Билгенинги аяма да, бир джара.
- Бийнёгерим къалгъанды да ойсураб,
Бир мадар эт анга, марджа, бир мадар.
Ол сау болса, хайда, иги джолгъа бар.
Айсурат:
- Сыйлы бийче, билгеними этгенем,
Сау болгъанды, деб ышаныб кетгенем.
Керек эсе, энтда тинтиб, къарайым,
Билгеними аямайын, джарайым.
Патчах:
- Биз чыгъайыкъ барыбыз да, сен къара,
Билгенинги аяма да, бир джара.
Биягъынлай къалгъандыла къыз бла джаш.
Бийнёгер а къымылдатмайд кёз не къаш.
Айсурат:
- Уян, джигит, сау болгъанса, энди сен,
Сен сау болсанг, азат боллукъ эдим мен,
Ач кёзюнгю, этме да сен хыйлалыкъ,
Хыйлалыкъдан чыгъад хар бир аманлыкъ.
Бийнёгер:
- Ийнан меннге, тёзмей этдим хыйлалыкъ,
Ийнан, сеннге излемейме аманлыкъ.
Ёмюрюмде болмагъанем мен былай,
Булутланы артларындан чыкъса ай,
Джарытханча, джарытханса эсими.
Чыртда къолгъа алалмайма кесими,
Сагъышыма нюр сезимни салгъанса,
Джюрегими сен джесирге алгъанса.
Айсурат:
- Джесир менме, сен патчахны джашыса,
Дунияда сен джашланы башыса!
Сен кесинге тыйыншлыгъа тюберсе!
Бек тилейме, тыйма мени, джибер, сен…
Бийнёгер:
- Кеч сен мени. Кетеменнге джокъ мадар.
Кете эсенг, хайда иги джолгъа бар!
Таулу джуртум меннге болур бютюн тар,
Тёгерегим болгъан кибик чынгыл, джар…
Бек тилейме, къарыусузма алкъын мен,
Бир бёлек кюн тур бизни бла кетмей сен,
Ийнан мени эм насыблы этерсе.
Тамам иги болсам, сора кетерсе…
Айсурат:
- Да турайым, джокъду башха мадарым...
Бийнёгер:
- Сау бол, джаным, хей джомакълы къадарым!
Бийнёгер а къымылдатмайд кёз не къаш.
Айсурат:
- Уян, джигит, сау болгъанса, энди сен,
Сен сау болсанг, азат боллукъ эдим мен,
Ач кёзюнгю, этме да сен хыйлалыкъ,
Хыйлалыкъдан чыгъад хар бир аманлыкъ.
Бийнёгер:
- Ийнан меннге, тёзмей этдим хыйлалыкъ,
Ийнан, сеннге излемейме аманлыкъ.
Ёмюрюмде болмагъанем мен былай,
Булутланы артларындан чыкъса ай,
Джарытханча, джарытханса эсими.
Чыртда къолгъа алалмайма кесими,
Сагъышыма нюр сезимни салгъанса,
Джюрегими сен джесирге алгъанса.
Айсурат:
- Джесир менме, сен патчахны джашыса,
Дунияда сен джашланы башыса!
Сен кесинге тыйыншлыгъа тюберсе!
Бек тилейме, тыйма мени, джибер, сен…
Бийнёгер:
- Кеч сен мени. Кетеменнге джокъ мадар.
Кете эсенг, хайда иги джолгъа бар!
Таулу джуртум меннге болур бютюн тар,
Тёгерегим болгъан кибик чынгыл, джар…
Бек тилейме, къарыусузма алкъын мен,
Бир бёлек кюн тур бизни бла кетмей сен,
Ийнан мени эм насыблы этерсе.
Тамам иги болсам, сора кетерсе…
Айсурат:
- Да турайым, джокъду башха мадарым...
Бийнёгер:
- Сау бол, джаным, хей джомакълы къадарым!
Бийнёгерге джылы къараб ышара,
Сезимлерин кесинден да джашыра,
«Мен барайым, сау къал», - дейди Айсурат.
«Кетме, джаным!» - деб, Бийнёгер терк турад.
Кёз аллында дуния къара кёрюне,
Ауду патчах улан къобхан джерине.
Къыз да джетиб, сюелди да юсюне,
Ойсурагъан джашны къысды кесине.
Къыз тылпыудан солугъан джаш сау болду,
Муратына джетиб, кёлю тау болду.
Къыз джюрек да бёлюннгенди экиге,
Боллукъ затны джоралайды игиге.
Сюймекликге берилгенди бютюн ол…
Ашыкъдырмайд энди Джуртха элтир джол.
Башха тюрлю болуб къалгъанд Бийнёгер,
Излемейди энди джууукъ не нёгер,
Сууукъ этгенд тенглерин да кесине,
Айсуратдан башха келмейд эсине.
Джокъ эсе да уллу гюнах алада,
Чарт-гурт хапар джюрюйд энди къалада.
«Сау болгъанлы тюрленнгенди Бийнёгер,
Айсурат а этер ючюн аны эр,
Хыйны этгенд, бошагъанды баладан,
Былай барса, башын атар къаладан».
Сезимлерин кесинден да джашыра,
«Мен барайым, сау къал», - дейди Айсурат.
«Кетме, джаным!» - деб, Бийнёгер терк турад.
Кёз аллында дуния къара кёрюне,
Ауду патчах улан къобхан джерине.
Къыз да джетиб, сюелди да юсюне,
Ойсурагъан джашны къысды кесине.
Къыз тылпыудан солугъан джаш сау болду,
Муратына джетиб, кёлю тау болду.
Къыз джюрек да бёлюннгенди экиге,
Боллукъ затны джоралайды игиге.
Сюймекликге берилгенди бютюн ол…
Ашыкъдырмайд энди Джуртха элтир джол.
Башха тюрлю болуб къалгъанд Бийнёгер,
Излемейди энди джууукъ не нёгер,
Сууукъ этгенд тенглерин да кесине,
Айсуратдан башха келмейд эсине.
Джокъ эсе да уллу гюнах алада,
Чарт-гурт хапар джюрюйд энди къалада.
«Сау болгъанлы тюрленнгенди Бийнёгер,
Айсурат а этер ючюн аны эр,
Хыйны этгенд, бошагъанды баладан,
Былай барса, башын атар къаладан».
9.
Къара къышдан сора болду исси джай,
Кёкден джерге хазна тамчы тамалмай,
Къышлыкълада ханс ёселмед бир къарыш,
Ахырында келди джуртха аман къыш.
Мал къырылад, джарсыу джокълайд миллетни,
Джокълукъ талай джорукъну бла адетни.
Ашарыкъгъа халкъы болуб тамам джут,
Бек къаугъалы болду энди Къабкъаз джурт.
Кёбле салыб келгендиле патчахха:
«Халкъны башы къалды бютюн палахха!
Ишек джокъду Джуртха тийгенд аман кёз,
Аманатла келгенли биз апчыдыкъ,
Ачлыкъ, ауруу келиб кёбле ачыдыкъ,
Къыста да ий джуртларына аланы!
Хыйныладан сен тазала къаланы!» -
Деб, къычыра, темирчилейд джамагъат.
Патчах:
- Хар тыш джуртдан алгъан эсем аманат,
Кючлю болгъанд патчахлыкъны тамалы,
Алай болса, бойсунмазгъа амалы
Болмай къалад бизге джарым патчахны.
Ачлыкъ, ауруу - ол буйругъуд Аллахны…
Халкъдан биреу:
- Сыйлы патчах, ауругъанны сау билмез,
Миллет ачды, ач къарынны токъ билмез!
Арт кёзюуде ачыулуса, къатханса,
Миллетинге эс бёлмейсе, атханса!
Керек тюлдю бизни Джуртха аманат!..
Патчах:
- Сен нелени сёлешесе, джаман зат?!
Халкъдан дагъыда биреу:
- Тюздю, тюздю, патчах, аны айтханы,
Аманатла алыб Джуртха къайтханлы,
Джуртубузгъа хар бир палах келеди,
Кёресе да, мал, адам да ёледи!
Къарабетле, къысыкъкёзле кетсинле,
Хыйныладан Джуртну таза этсинле!
Патчах:
- Болмагъанны сёлешмегиз, энди сиз,
Эшек мыйы ашамагъан эсегиз!
Тоба дегиз, ангылагъыз сиз аны -
Аллах Кеси джаратханды хар джанны!
Бир джаш:
- Адил патчах, кёзлеринги бир ач сен,
Халкъ айтханны къоркъмай-юркмей айтсам мен…
Айтырымы бёлмей, меннге тынгыла,
Таза кёлден айтханымы ангыла.
Ол Айсурат сау этгенли балангы,
Хыйны кючлеб къойгъанд сени къалангы!
Аманатла чеклеринден ётелле,
Патчахлыкъгъа ала оноу этелле.
Сен кёрмейсе къатынгда не болгъанын,
Тёгерегинг сени джаудан толгъанын.
Мени тенгим, сени джашынг, сер болду,
Хыйнычыгъа ол некяхсыз эр болду.
Энди анга джууукъ-тенг да тюлбюз зат,
Тайдыртыргъа излейд сени Айсурат!
Сени джоюб сер джашынгы саллыкъды,
Артда кеси патчах болуб къаллыкъды!
Къыста аны, барысын да сен джокъ эт,
Алайсыз а, патчахлыкъдан кесинг кет.
Огъай десенг, миллет бирден къобарбыз,
Тюкге кёрмей, тоханангдан атарбыз!
Къара къышдан сора болду исси джай,
Кёкден джерге хазна тамчы тамалмай,
Къышлыкълада ханс ёселмед бир къарыш,
Ахырында келди джуртха аман къыш.
Мал къырылад, джарсыу джокълайд миллетни,
Джокълукъ талай джорукъну бла адетни.
Ашарыкъгъа халкъы болуб тамам джут,
Бек къаугъалы болду энди Къабкъаз джурт.
Кёбле салыб келгендиле патчахха:
«Халкъны башы къалды бютюн палахха!
Ишек джокъду Джуртха тийгенд аман кёз,
Аманатла келгенли биз апчыдыкъ,
Ачлыкъ, ауруу келиб кёбле ачыдыкъ,
Къыста да ий джуртларына аланы!
Хыйныладан сен тазала къаланы!» -
Деб, къычыра, темирчилейд джамагъат.
Патчах:
- Хар тыш джуртдан алгъан эсем аманат,
Кючлю болгъанд патчахлыкъны тамалы,
Алай болса, бойсунмазгъа амалы
Болмай къалад бизге джарым патчахны.
Ачлыкъ, ауруу - ол буйругъуд Аллахны…
Халкъдан биреу:
- Сыйлы патчах, ауругъанны сау билмез,
Миллет ачды, ач къарынны токъ билмез!
Арт кёзюуде ачыулуса, къатханса,
Миллетинге эс бёлмейсе, атханса!
Керек тюлдю бизни Джуртха аманат!..
Патчах:
- Сен нелени сёлешесе, джаман зат?!
Халкъдан дагъыда биреу:
- Тюздю, тюздю, патчах, аны айтханы,
Аманатла алыб Джуртха къайтханлы,
Джуртубузгъа хар бир палах келеди,
Кёресе да, мал, адам да ёледи!
Къарабетле, къысыкъкёзле кетсинле,
Хыйныладан Джуртну таза этсинле!
Патчах:
- Болмагъанны сёлешмегиз, энди сиз,
Эшек мыйы ашамагъан эсегиз!
Тоба дегиз, ангылагъыз сиз аны -
Аллах Кеси джаратханды хар джанны!
Бир джаш:
- Адил патчах, кёзлеринги бир ач сен,
Халкъ айтханны къоркъмай-юркмей айтсам мен…
Айтырымы бёлмей, меннге тынгыла,
Таза кёлден айтханымы ангыла.
Ол Айсурат сау этгенли балангы,
Хыйны кючлеб къойгъанд сени къалангы!
Аманатла чеклеринден ётелле,
Патчахлыкъгъа ала оноу этелле.
Сен кёрмейсе къатынгда не болгъанын,
Тёгерегинг сени джаудан толгъанын.
Мени тенгим, сени джашынг, сер болду,
Хыйнычыгъа ол некяхсыз эр болду.
Энди анга джууукъ-тенг да тюлбюз зат,
Тайдыртыргъа излейд сени Айсурат!
Сени джоюб сер джашынгы саллыкъды,
Артда кеси патчах болуб къаллыкъды!
Къыста аны, барысын да сен джокъ эт,
Алайсыз а, патчахлыкъдан кесинг кет.
Огъай десенг, миллет бирден къобарбыз,
Тюкге кёрмей, тоханангдан атарбыз!
Адил патчах джукъ айтмайын турады,
Эсин джюрек ауазына бурады:
«Сюе эсенг, сен патчахлай турургъа,
Энди боллукъ джауларынгы урургъа
Керексе сен, алайсыз а палахха
Къаллыкъса!» - дейд, ич ауазы патчахха.
Патчах:
- Тынгылагъыз сёзлерине бетсизни!
Чыртда бошлаб къойгъанма да мен сизни!..
Башларыгъыз кёбед ариу сёзюмден…
Думп этигиз бу сыйсызны кёзюмден!
Чыкъмаучула патчахны бир сёзюнден,
Думп этерге джашны аны кёзюнден,
Бёрю къойну буугъан кибик буудула,
Бетин кеси тёкген къан бла джуудула.
Эсин джюрек ауазына бурады:
«Сюе эсенг, сен патчахлай турургъа,
Энди боллукъ джауларынгы урургъа
Керексе сен, алайсыз а палахха
Къаллыкъса!» - дейд, ич ауазы патчахха.
Патчах:
- Тынгылагъыз сёзлерине бетсизни!
Чыртда бошлаб къойгъанма да мен сизни!..
Башларыгъыз кёбед ариу сёзюмден…
Думп этигиз бу сыйсызны кёзюмден!
Чыкъмаучула патчахны бир сёзюнден,
Думп этерге джашны аны кёзюнден,
Бёрю къойну буугъан кибик буудула,
Бетин кеси тёкген къан бла джуудула.
Джамагъатдан сарнаб чыгъыб бир къатын,
Къайтарады: «Ой-ой! Джашым!» - деб, атын,
Патчах таба чаба барыб джыгъылды,
Ахыр сёзю тамагъына тыгъылды,
Бир кесекге къатын эсин ташлады.
Эсин джыя былай айтыб башлады:
«Тенги эди джашым сени джашынгы,
Бир кеч бу джол кечген кибик джашынгы,
Мен тилейме тилегенча Аллахдан,
Бу джол къутхар аны башын палахдан.
Андан башха джокъду мени бир кишим,
Аллах ючюн, бир кеч, бу джол терс ишин!»
Патчах:
- Ол иннети болгъан джашынг джашыма
Тенг болалмаз! Къайгъы салма башыма!
Алай эсе экисини къадары
Да бир болур! Джокъду башха мадарым…
Джашны анасы:
- Къоядыла буйругъунгу толтуруб,
Адил патчах, былай сабыр олтуруб
Сен къалай да тураласа?! Джашымы
Къайтарт! Не атама суугъа башымы!
Къайтарады: «Ой-ой! Джашым!» - деб, атын,
Патчах таба чаба барыб джыгъылды,
Ахыр сёзю тамагъына тыгъылды,
Бир кесекге къатын эсин ташлады.
Эсин джыя былай айтыб башлады:
«Тенги эди джашым сени джашынгы,
Бир кеч бу джол кечген кибик джашынгы,
Мен тилейме тилегенча Аллахдан,
Бу джол къутхар аны башын палахдан.
Андан башха джокъду мени бир кишим,
Аллах ючюн, бир кеч, бу джол терс ишин!»
Патчах:
- Ол иннети болгъан джашынг джашыма
Тенг болалмаз! Къайгъы салма башыма!
Алай эсе экисини къадары
Да бир болур! Джокъду башха мадарым…
Джашны анасы:
- Къоядыла буйругъунгу толтуруб,
Адил патчах, былай сабыр олтуруб
Сен къалай да тураласа?! Джашымы
Къайтарт! Не атама суугъа башымы!
Къарамайды кёзлерине къатынны,
Тынгыламай сёзлерине къатынны,
Таб джашын да тюшюрмейди эсине,
Ол ичинден сёлешеди кесине:
«Сюе эсенг, сен патчахлай турургъа,
Энди боллукъ джауларынгы урургъа
Керексе сен! Ол – баш джорукъ патчахха!
Джазыкъсынсанг, башынг къалыр палахха».
Тынгыламай сёзлерине къатынны,
Таб джашын да тюшюрмейди эсине,
Ол ичинден сёлешеди кесине:
«Сюе эсенг, сен патчахлай турургъа,
Энди боллукъ джауларынгы урургъа
Керексе сен! Ол – баш джорукъ патчахха!
Джазыкъсынсанг, башынг къалыр палахха».
Адамланы джюреклери ургъандан,
Башха таууш эшитилмей тургъандан,
«Ой, анам!» – деб, ачы чыкъгъан къычырыкъ,
Элияча, шош хауаны терк джырыб,
Терк уятды адамланы эслерин.
Бир къауумла тыялмайын кеслерин
Джыладыла. Ол ёлгенни анасы:
«Ой, балам!» - деб, къычырды да, къан басыб
Эки кёзюн, патчах таба къарады,
Аз-буз кёре, аны бойнун марады,
Асмакъ этген эки къолу къалтырай,
Терк агъаргъан чачларын да джел тарай,
Былай айта, ол тебреди аллына:
«Джангызымы алдынг эсе сен джанын,
Сен да алгъын джангызынгы аллынга!
Бир алайым джангызымы мен къанын!
Адил тюлсе, зулмучуса, ит мурдар!» -
Деб, аллына атлай, кюлюб тебреди…
Хауа суууб, терк огъуна джауду къар,
Боран улуй, джер да аз-аз тебренди.
Буйрукъ келиб чамландымы табигъат?
Къоркъуб кёкге къарайд бирде джамагъат.
Патчах юйюр буйругъу бла патчахны,
Къачыб-къачыб киргендиле къалагъа,
Къысха-къысха сагъыналла Аллахны,
Белгисизлик къадар болуб алагъа.
Патчах:
- Чачылыгъыз! Мен кетеме, къайтырма
Эки кюнден, оноууму айтырма.
Башха таууш эшитилмей тургъандан,
«Ой, анам!» – деб, ачы чыкъгъан къычырыкъ,
Элияча, шош хауаны терк джырыб,
Терк уятды адамланы эслерин.
Бир къауумла тыялмайын кеслерин
Джыладыла. Ол ёлгенни анасы:
«Ой, балам!» - деб, къычырды да, къан басыб
Эки кёзюн, патчах таба къарады,
Аз-буз кёре, аны бойнун марады,
Асмакъ этген эки къолу къалтырай,
Терк агъаргъан чачларын да джел тарай,
Былай айта, ол тебреди аллына:
«Джангызымы алдынг эсе сен джанын,
Сен да алгъын джангызынгы аллынга!
Бир алайым джангызымы мен къанын!
Адил тюлсе, зулмучуса, ит мурдар!» -
Деб, аллына атлай, кюлюб тебреди…
Хауа суууб, терк огъуна джауду къар,
Боран улуй, джер да аз-аз тебренди.
Буйрукъ келиб чамландымы табигъат?
Къоркъуб кёкге къарайд бирде джамагъат.
Патчах юйюр буйругъу бла патчахны,
Къачыб-къачыб киргендиле къалагъа,
Къысха-къысха сагъыналла Аллахны,
Белгисизлик къадар болуб алагъа.
Патчах:
- Чачылыгъыз! Мен кетеме, къайтырма
Эки кюнден, оноууму айтырма.
Юйлерине хар ким сокъмакъ салдыла,
Къар тюбюнде эки ёлюк къалдыла.
10.
Адил патчах къаласына киргенди,
Чабчылагъа алай буйрукъ бергенди:
«Биягъынлай чегет таба чабыгъыз,
Къарткъуртханы меннге дженгил табыгъыз!»
Къуугъунчула чегет таба чабдыла,
Кёб мычымай Къарткъуртханы табдыла.
Къарткъуртханы келтирдиле къалагъа.
«Чыгъыгъыз!» - дейд Адил патчах алагъа.
Патчах:
- Хей, Къарткъуртха, джунчугъанма бу джол мен…
Бурдурмайын энтда тюзюн айтсанг сен,
Алтын, кюмюш... не десенг да берирме,
Башха болмай, эгечимча кёрюрме.
Мындан ары мен а къалай къатайым?
Патчахлыкъны оймай къалай тутайым?
Бюгюнлюкде ышанмайма джашыма,
Джау болгъанча кёрюнеди башыма.
Аны тенгин ёлтюртгенме бюгюн мен,
Не излейди туугъан балам, айт менден?
Тоханамы къоюб къалай кетейим?
Шашхан халкъгъа кимни къурман этейим?
Къарткъуртха:
- Айтхан эдим алгъаракъда мен сеннге,
Ол заманда бёлмегененг эс меннге.
Джашынг сеннге билиб джаулукъ этмейди,
Ангыларгъа аны башы джетмейди,
Айсуратды аны сюйген, сюйдюрген...
Патчах:
- Айсуратны келин этми дейсе сен?
Къарткъуртха:
- Огъай, огъай ангыламаз халкъ аны!
Келин этсенг джумукъ кёзлю инсанны,
Бютеу миллет джау боллукъду башынга.
Башха мадар изле, патчах, джашынга.
Патчах:
- Мен не оноу этерикме, къой мени,
Оноу эт деб чакъыргъанма мен сени!
Къарткъуртха:
«Акъ тоба, къара тоба,
Тюзюн айтхан насыб таба,
Анга – этден толгъан таба!
Къолуна уа – алтын саба!
Терсни къара къабан къаба,
Тёнгерей да ёрге къоба,
Къобса, тие къабан табан,
Джылай барсын оба таба,
Джетсе, джутсун къара оба!
Акъ тоба, къара тоба,
Чокъуракъча таза тиним!
Къар тюбюнде эки ёлюк къалдыла.
10.
Адил патчах къаласына киргенди,
Чабчылагъа алай буйрукъ бергенди:
«Биягъынлай чегет таба чабыгъыз,
Къарткъуртханы меннге дженгил табыгъыз!»
Къуугъунчула чегет таба чабдыла,
Кёб мычымай Къарткъуртханы табдыла.
Къарткъуртханы келтирдиле къалагъа.
«Чыгъыгъыз!» - дейд Адил патчах алагъа.
Патчах:
- Хей, Къарткъуртха, джунчугъанма бу джол мен…
Бурдурмайын энтда тюзюн айтсанг сен,
Алтын, кюмюш... не десенг да берирме,
Башха болмай, эгечимча кёрюрме.
Мындан ары мен а къалай къатайым?
Патчахлыкъны оймай къалай тутайым?
Бюгюнлюкде ышанмайма джашыма,
Джау болгъанча кёрюнеди башыма.
Аны тенгин ёлтюртгенме бюгюн мен,
Не излейди туугъан балам, айт менден?
Тоханамы къоюб къалай кетейим?
Шашхан халкъгъа кимни къурман этейим?
Къарткъуртха:
- Айтхан эдим алгъаракъда мен сеннге,
Ол заманда бёлмегененг эс меннге.
Джашынг сеннге билиб джаулукъ этмейди,
Ангыларгъа аны башы джетмейди,
Айсуратды аны сюйген, сюйдюрген...
Патчах:
- Айсуратны келин этми дейсе сен?
Къарткъуртха:
- Огъай, огъай ангыламаз халкъ аны!
Келин этсенг джумукъ кёзлю инсанны,
Бютеу миллет джау боллукъду башынга.
Башха мадар изле, патчах, джашынга.
Патчах:
- Мен не оноу этерикме, къой мени,
Оноу эт деб чакъыргъанма мен сени!
Къарткъуртха:
«Акъ тоба, къара тоба,
Тюзюн айтхан насыб таба,
Анга – этден толгъан таба!
Къолуна уа – алтын саба!
Терсни къара къабан къаба,
Тёнгерей да ёрге къоба,
Къобса, тие къабан табан,
Джылай барсын оба таба,
Джетсе, джутсун къара оба!
Акъ тоба, къара тоба,
Чокъуракъча таза тиним!
Акъ джиним бла къара джиним,
Сиз беригиз керти билим,
Билсем айтыр татлы тилим,
Патчахыма къууанч хапар,
Джюрегине тамам джарар,
Терк табыгъыз керти мадар!
Биринг онгнга, биринг солгъа,
Атланыгъыз, хайда, джолгъа!
О, Жугъура!
О, Мугъура!
Ух!
Чух!
Ха-ха-ха,
Хапар алыб патчахха,
Ох!
Чох!
Хуб!
Чуб!
Терк джетигиз, сиз, учуб!» -
Деб, къалтырай, ары-бери секире,
Джаякъларын кёбдюре да, кекире,
Бир белгисиз инсанлагъа джекире,
Тобукъланыб, бир затланы шыбырдай,
Садакъ тийген къарт къаргъача, тыпырдай,
Джерге джатыб, чабакъ кибик къалтырай,
Къоба келиб, тозурата чачларын,
Сора, кериб узун чакъмакъ къашларын,
Ышарылыб, азауларын кёргюзе,
Къуш бурнуна бармакъларын киргизе,
«Аптюш!» – деди. Эт къозлагъан кёзлерин
Сюзюлтдю да, сора айтды сёзлерин:
«О, Жугъура! О, Мугъура, къайтдыгъыз,
Иегизге джарар хапар айтдыгъыз…»
Къарт Къарткъуртха бойнун соза, болду сир.
Патчах:
- Не зат хапар?! Термилтме да, айта кир!
Къарткъуртха:
- Мен айтайым, кёб аурутмай башынгы,
Къутхарлыкъма Айсуратдан джашынгы.
Сен джашынгы ашыр, патчах, къонакъгъа,
Ол къайтыргъа, хар зат ушар джомакъгъа…
Къара халкъгъа керек – адам къурманлыкъ.
Керек кюнде джазыкъсынмай эталлыкъ,
Олду, олду патчахлыгъын туталлыкъ, -
Деб, этерин ол патчахха айтханды,
«Келирме», – деб, чегетине къайтханды.
11.
Патчах джашдан тахса ишни джашырды,
Эки кюннге къонакъ бол деб ашырды.
Экинчи кюн халкъны джыйды майданнга,
Не этед деб, джити къарайд халкъ анга.
Айсуратны чыгъардыла ортагъа,
Къарткъуртха да чыкъды сора арагъа.
Къарткъуртха:
- Сыйлы Патчах, сенден сыйлы джерде джокъ,
Сени кёрсек, джюрегибиз болад токъ!
Хар ишинги мен санайма тюп-тюзге,
Аманатла келтиргенсе, сен бизге.
Къызы, джашы бизде тургъан дау табмаз,
Аманатла болуб бизге джау чабмаз.
Алай а не бирер тюрлюд хар джан, зат...
Сиз билесиз, бизде кёбдю аманат,
Кёбюсюне сёз джокъ – ашхы, аламат...
Ичлеринде ма бу обур Айсурат,
Хыйны этиб, чамландырды Аллахны,
Ол келтирди, ачлыкъ, ауруу палахны,
Бийнёгерни башын буруб сер этди,
Аны алдаб, некяхсызлай эр этди!
Аны ючюн, Айсуратха джокъ кечим,
Алай этсе, адам туугъан эгечин
Кечмез! Биз а, аманатха хыянат
Этмейик да, бу обургъа биз ирият
Берейик да, Къабкъаз джуртдан къыстайыкъ!
Бар хапарын атасына айтайыкъ...
Разымысыз, джыйылгъанла, анга сиз?
Кёбчюлюк:
- Айхай-айхай, бек разыбыз, разы – биз…
Сёзюнг тюздю, айтылгъанча ол этсин,
Бу оноугъа сыйынсын да терк кетсин!
Айсурат:
- Мени джакълар джокъду мында бир инсан,
Джыласам да джазыкъсынмаз чырт бир джан.
Кюрешейим мен кесими джакъларгъа,
Киши джуртда намысымы сакъларгъа.
Обур тюлме, джокъду хыйным не фитнам,
Сыларгъа уа юретген эди анам,
Дарман-дары этелеме хансладан,
Бийнёгерни сау этгеним ма андан...
Бир инсан да болмагъанды меннге эр,
Намысым бла ойнамагъанд Бийнёгер.
Биз бир-бирни сюйгенибиз хакъды ол,
Дунияда таза болгъан, бизлей бол!
Бек келеди Ата джуртха къайтырым,
Алай, сизге буду мени айтырым,
Къара бет бла мен атама баралмам,
Бу тамгъа бла мен бетине къарамам,
Андан эсе, ёлтюрюгюз, джутсун джер!
Былай келиб, тюзюн айтса Бийнёгер,
Ийнаныгъыз, сиз айтханча этерме,
Ызыма да къарамайын кетерме.
Алайсыз а, ёлтюрюгюз, чырт кетмем!
Джесир эсем да сыйымы теблетмем!
Къарткъуртха:
- Не сый, не баш сандырайса, къахме, ха?!
Сен келгенлей, келди джарсыу бу джуртха!
Ауруу, ачлыкъ-джаланнгачлыкъ келтирдинг,
Бийнёгерни джаны саудан ёлтюрдюнг!
Мен тюзмеми, бир айтыгъыз, джамагъат?!
Кёбчюлюк:
- Тюзсе! Тюзсе! Кетсин обур Айсурат!
Сиз беригиз керти билим,
Билсем айтыр татлы тилим,
Патчахыма къууанч хапар,
Джюрегине тамам джарар,
Терк табыгъыз керти мадар!
Биринг онгнга, биринг солгъа,
Атланыгъыз, хайда, джолгъа!
О, Жугъура!
О, Мугъура!
Ух!
Чух!
Ха-ха-ха,
Хапар алыб патчахха,
Ох!
Чох!
Хуб!
Чуб!
Терк джетигиз, сиз, учуб!» -
Деб, къалтырай, ары-бери секире,
Джаякъларын кёбдюре да, кекире,
Бир белгисиз инсанлагъа джекире,
Тобукъланыб, бир затланы шыбырдай,
Садакъ тийген къарт къаргъача, тыпырдай,
Джерге джатыб, чабакъ кибик къалтырай,
Къоба келиб, тозурата чачларын,
Сора, кериб узун чакъмакъ къашларын,
Ышарылыб, азауларын кёргюзе,
Къуш бурнуна бармакъларын киргизе,
«Аптюш!» – деди. Эт къозлагъан кёзлерин
Сюзюлтдю да, сора айтды сёзлерин:
«О, Жугъура! О, Мугъура, къайтдыгъыз,
Иегизге джарар хапар айтдыгъыз…»
Къарт Къарткъуртха бойнун соза, болду сир.
Патчах:
- Не зат хапар?! Термилтме да, айта кир!
Къарткъуртха:
- Мен айтайым, кёб аурутмай башынгы,
Къутхарлыкъма Айсуратдан джашынгы.
Сен джашынгы ашыр, патчах, къонакъгъа,
Ол къайтыргъа, хар зат ушар джомакъгъа…
Къара халкъгъа керек – адам къурманлыкъ.
Керек кюнде джазыкъсынмай эталлыкъ,
Олду, олду патчахлыгъын туталлыкъ, -
Деб, этерин ол патчахха айтханды,
«Келирме», – деб, чегетине къайтханды.
11.
Патчах джашдан тахса ишни джашырды,
Эки кюннге къонакъ бол деб ашырды.
Экинчи кюн халкъны джыйды майданнга,
Не этед деб, джити къарайд халкъ анга.
Айсуратны чыгъардыла ортагъа,
Къарткъуртха да чыкъды сора арагъа.
Къарткъуртха:
- Сыйлы Патчах, сенден сыйлы джерде джокъ,
Сени кёрсек, джюрегибиз болад токъ!
Хар ишинги мен санайма тюп-тюзге,
Аманатла келтиргенсе, сен бизге.
Къызы, джашы бизде тургъан дау табмаз,
Аманатла болуб бизге джау чабмаз.
Алай а не бирер тюрлюд хар джан, зат...
Сиз билесиз, бизде кёбдю аманат,
Кёбюсюне сёз джокъ – ашхы, аламат...
Ичлеринде ма бу обур Айсурат,
Хыйны этиб, чамландырды Аллахны,
Ол келтирди, ачлыкъ, ауруу палахны,
Бийнёгерни башын буруб сер этди,
Аны алдаб, некяхсызлай эр этди!
Аны ючюн, Айсуратха джокъ кечим,
Алай этсе, адам туугъан эгечин
Кечмез! Биз а, аманатха хыянат
Этмейик да, бу обургъа биз ирият
Берейик да, Къабкъаз джуртдан къыстайыкъ!
Бар хапарын атасына айтайыкъ...
Разымысыз, джыйылгъанла, анга сиз?
Кёбчюлюк:
- Айхай-айхай, бек разыбыз, разы – биз…
Сёзюнг тюздю, айтылгъанча ол этсин,
Бу оноугъа сыйынсын да терк кетсин!
Айсурат:
- Мени джакълар джокъду мында бир инсан,
Джыласам да джазыкъсынмаз чырт бир джан.
Кюрешейим мен кесими джакъларгъа,
Киши джуртда намысымы сакъларгъа.
Обур тюлме, джокъду хыйным не фитнам,
Сыларгъа уа юретген эди анам,
Дарман-дары этелеме хансладан,
Бийнёгерни сау этгеним ма андан...
Бир инсан да болмагъанды меннге эр,
Намысым бла ойнамагъанд Бийнёгер.
Биз бир-бирни сюйгенибиз хакъды ол,
Дунияда таза болгъан, бизлей бол!
Бек келеди Ата джуртха къайтырым,
Алай, сизге буду мени айтырым,
Къара бет бла мен атама баралмам,
Бу тамгъа бла мен бетине къарамам,
Андан эсе, ёлтюрюгюз, джутсун джер!
Былай келиб, тюзюн айтса Бийнёгер,
Ийнаныгъыз, сиз айтханча этерме,
Ызыма да къарамайын кетерме.
Алайсыз а, ёлтюрюгюз, чырт кетмем!
Джесир эсем да сыйымы теблетмем!
Къарткъуртха:
- Не сый, не баш сандырайса, къахме, ха?!
Сен келгенлей, келди джарсыу бу джуртха!
Ауруу, ачлыкъ-джаланнгачлыкъ келтирдинг,
Бийнёгерни джаны саудан ёлтюрдюнг!
Мен тюзмеми, бир айтыгъыз, джамагъат?!
Кёбчюлюк:
- Тюзсе! Тюзсе! Кетсин обур Айсурат!
Къарткъуртха:
- Эшитдингми, айтхан сёзюн миллетни?!
Ары джашыр, уялмагъан ол бетни!
Кёб сёлешмей, миллет айтхан кибик эт!
Сен кесинги къаргъатма да дженгил кет!
Айсурат:
- Ма былайгъа келгинчинге Бийнёгер,
Мен кетмейме! Не сюйсенг да эте бер!
Къарткъуртха:
- Къанчыкъ бёрю кибик къайыр болуб сен,
Ашар эдинг этибизни юзелсенг,
Къанчыкъ бёрю, халкъ айтханны этмединг,
Къаргъатхынчы, сен сыйынг бла кетмединг!..
Алгъыш айтсам джетген кибик алгъышым,
Къаргъасам да джетиученди къаргъышым…
«Акъ тоба, къара тоба,
Тюзюн айтхан насыб таба,
Анга – этден толгъан таба!
Къолуна уа – алтын саба!
Терсни къара къабан къаба,
Тёнгерей да ёрге къоба,
Къобса тие къабан табан,
Джылай барсын оба таба,
Джетсе джутсун къара оба!
Акъ тоба, къара тоба,
Чокъуракъча, таза тиним!
Акъ джиним бла къара джиним,
Сиз беригиз керти билим,
Билсем айтыр татлы тилим,
Джамагъатха къууанч хапар,
Джюрегине тамам джарар,
Терк табыгъыз керти мадар!
Биринг онгнга, биринг солгъа,
Атланыгъыз, хайда, джолгъа!
О, Жугъура,
О, Мугъура!
Ух!
Чух!
Ох!
Чох!
Хуб!
Чуб!
Терк джетигиз, сиз, учуб!» -
Деб, къалтырай, ары-бери секире,
Джаякъларын кёбдюре да, кекире,
Бир белгисиз инсанлагъа джекире,
Тобукъланыб, бир затланы шыбырдай,
Садакъ тийген къарт къаргъача тыпырдай,
Джерге джатыб, чабакъ кибик къалтырай,
Къоба келиб, тозурата чачларын,
Сора, кериб узун чакъмакъ къашларын,
Ышарылыб, азауларын кёргюзе,
Къуш бурнуна бармакъларын киргизе,
«Аптюш!» – деди. Эт къозлагъан кёзлерин
Сюзюлтдю да, сора айтды сёзлерин:
«О, Жугъура! О, Мугъура, къайтдыгъыз,
Иегизге джарар хапар айтдыгъыз…
Сёзюгюзню къайтарайым,
Айсуратха мен айтайым:
«Уялмагъан, хайда, къанчыкъ бёрю бол!
Джогъалыб кет, кюн чыкъгъаннга тут да джол!
Амин, дегиз, амин, дегиз, джамагъат!»
Кёбчюлюк:
- Амин! Къанчыкъ бёрю болсун Айсурат!
Къудуретинг кёбдю, Бизни Джаратхан!
- Эшитдингми, айтхан сёзюн миллетни?!
Ары джашыр, уялмагъан ол бетни!
Кёб сёлешмей, миллет айтхан кибик эт!
Сен кесинги къаргъатма да дженгил кет!
Айсурат:
- Ма былайгъа келгинчинге Бийнёгер,
Мен кетмейме! Не сюйсенг да эте бер!
Къарткъуртха:
- Къанчыкъ бёрю кибик къайыр болуб сен,
Ашар эдинг этибизни юзелсенг,
Къанчыкъ бёрю, халкъ айтханны этмединг,
Къаргъатхынчы, сен сыйынг бла кетмединг!..
Алгъыш айтсам джетген кибик алгъышым,
Къаргъасам да джетиученди къаргъышым…
«Акъ тоба, къара тоба,
Тюзюн айтхан насыб таба,
Анга – этден толгъан таба!
Къолуна уа – алтын саба!
Терсни къара къабан къаба,
Тёнгерей да ёрге къоба,
Къобса тие къабан табан,
Джылай барсын оба таба,
Джетсе джутсун къара оба!
Акъ тоба, къара тоба,
Чокъуракъча, таза тиним!
Акъ джиним бла къара джиним,
Сиз беригиз керти билим,
Билсем айтыр татлы тилим,
Джамагъатха къууанч хапар,
Джюрегине тамам джарар,
Терк табыгъыз керти мадар!
Биринг онгнга, биринг солгъа,
Атланыгъыз, хайда, джолгъа!
О, Жугъура,
О, Мугъура!
Ух!
Чух!
Ох!
Чох!
Хуб!
Чуб!
Терк джетигиз, сиз, учуб!» -
Деб, къалтырай, ары-бери секире,
Джаякъларын кёбдюре да, кекире,
Бир белгисиз инсанлагъа джекире,
Тобукъланыб, бир затланы шыбырдай,
Садакъ тийген къарт къаргъача тыпырдай,
Джерге джатыб, чабакъ кибик къалтырай,
Къоба келиб, тозурата чачларын,
Сора, кериб узун чакъмакъ къашларын,
Ышарылыб, азауларын кёргюзе,
Къуш бурнуна бармакъларын киргизе,
«Аптюш!» – деди. Эт къозлагъан кёзлерин
Сюзюлтдю да, сора айтды сёзлерин:
«О, Жугъура! О, Мугъура, къайтдыгъыз,
Иегизге джарар хапар айтдыгъыз…
Сёзюгюзню къайтарайым,
Айсуратха мен айтайым:
«Уялмагъан, хайда, къанчыкъ бёрю бол!
Джогъалыб кет, кюн чыкъгъаннга тут да джол!
Амин, дегиз, амин, дегиз, джамагъат!»
Кёбчюлюк:
- Амин! Къанчыкъ бёрю болсун Айсурат!
Къудуретинг кёбдю, Бизни Джаратхан!
Не аманлыкъ этген эди джакъсыз джан?
Бёрю тюрге кириб къалды Айсурат,
Хахай-тууай этед бирден джамагъат.
Сабийлерин ызларына тарталла:
«Обур! Бёрю!» – деб таш-агъач аталла.
Къачыб барад къаргъыш джетген Айсурат,
Тамам уллу къууанч этед джамагъат.
Джыйылгъан халкъ «хорламындан» мас болду,
Айсурат да кёз туурадан тас болду.
12.
Тансыкълыкъдан башы болуб тамам сер,
Эки кюнден, къайтыб келди Бийнёгер.
Къарайды да Айсуратны кёрмейди,
Атасына сорса, тюзюн айтмайды,
Анасына сорса, тюзюн айтмайды,
Сорса, киши бир тюз хапар бермейди,
Джукъ айтыргъа къоркъадыла патчахдан.
Себеб излейд джаш джюреги Аллахдан.
Титирейди, джер тырнайды, излейди:
«Нек кетгенем?!» – деб, ол кесин терслейди.
Ким атлайды хар атламын да тергеб?
Ким этеди хар этгенин эсеблеб?
Ким эталад хар халисин окъ бла кеб?
Хар джарсыугъа табылады бир себеб.
«Я, Аллахым, бек тёзерча тёзюм бер», -
Деб, кёзюуде ахсынады Бийнёгер.
Бёрю тюрге кириб къалды Айсурат,
Хахай-тууай этед бирден джамагъат.
Сабийлерин ызларына тарталла:
«Обур! Бёрю!» – деб таш-агъач аталла.
Къачыб барад къаргъыш джетген Айсурат,
Тамам уллу къууанч этед джамагъат.
Джыйылгъан халкъ «хорламындан» мас болду,
Айсурат да кёз туурадан тас болду.
12.
Тансыкълыкъдан башы болуб тамам сер,
Эки кюнден, къайтыб келди Бийнёгер.
Къарайды да Айсуратны кёрмейди,
Атасына сорса, тюзюн айтмайды,
Анасына сорса, тюзюн айтмайды,
Сорса, киши бир тюз хапар бермейди,
Джукъ айтыргъа къоркъадыла патчахдан.
Себеб излейд джаш джюреги Аллахдан.
Титирейди, джер тырнайды, излейди:
«Нек кетгенем?!» – деб, ол кесин терслейди.
Ким атлайды хар атламын да тергеб?
Ким этеди хар этгенин эсеблеб?
Ким эталад хар халисин окъ бла кеб?
Хар джарсыугъа табылады бир себеб.
«Я, Аллахым, бек тёзерча тёзюм бер», -
Деб, кёзюуде ахсынады Бийнёгер.
Къыбыла къанлы аманат джаш эсгериб,
Бийнёгерге джюрегинден бек эриб,
Акъырынчыкъ келди сора къатына.
Аманат:
- Терс болгъанны аманатлыкъ антына,
Сени атанг джазыкъсынмаз, хакъды ол!
Алай меннге тынчлыкъ бермейд къоркъунч джол…
Кёлюмдегин ачыкъ айтсам мен сеннге,
Къанлы не уа шох болурса сен меннге…
Аманатла бек джомакълы джашайбыз,
Алтын ауда къанатлыгъа ушайбыз,
Ангылыны къарны болгъанлыкъгъа токъ,
Джесирликде джюрегине къууанч джокъ.
Сен къутхарсанг мени ма бу болумдан,
Этер эдим келген затны къолумдан,
Айтыр эдим Айсуратны хапарын,
Джазыкъсынмакълыкъ тыйыншлы къадарын…
Бийнёгер:
- Джаны саумуд?! Термилтме да айта кир!
Аманат:
- Къолларынгы ал джагъамдан! Мен джесир
Болгъанлыкъгъа, мен да бийни джашыма,
Къыбыла джуртну энди боллукъ башыма!
Бийнёгер:
- Кечмеклик бер, айыб этме сен манга,
Къайгъым талай, кетгенме да аманнга…
Шо, тилейме, не десенг да этерме,
Айтсанг, амал табыб азат этерме…
Ант этейим не десенг да аны бла,
Ант этейим Бир Аллах бла, джаным бла…
Саумуд джаны Айсуратны?! Къайдад ол?!
Аманат:
- Сауду джаны, бир кесекчик сабыр бол…
Алай а сен, мен айтханны алгъа эт,
Андан сора, хайда, муратынга джет!
Бийнёгер:
- Не этейим? Мен хазырма хар затха!
Джокъду меннге, чыртда джокъду джол артха!
Аманат:
- Алай эсе, тюбе ата-ананга,
Айсуратны терге да сен аманнга,
«Джангылгъанем, керек тюлед меннге», - де.
«Ма бу «Къара аманатха» тенгме», - де.
Ийнанырча мени махта, багъа бер,
Бир кесекден мени эт да джол нёгер,
Джер, суу кёре баргъан кибик, джолгъа чыкъ.
Атанг джетмез джерге джетсек, мен ачыкъ
Айтырыкъма Айсуратны къадарын,
Джаны саудан зыраф болгъан хапарын.
Бийнёгер:
- Атамданмы чыкъгъанд анга хыянат?!
Джашырма да бир айт меннге, Аманат…
Аманат:
- Мен айтырыкъ тюлме сеннге чырт бир зат,
Болгъунчугъа джесирликден мен азат!
Бийнёгер:
- Да билмейме, бармыд башха мадарым…
Къолунгдады энди мени къадарым.
Не этейим? Сен айтханны этейим,
Къайры десенг, сени ары элтейим…
Бийнёгерге джюрегинден бек эриб,
Акъырынчыкъ келди сора къатына.
Аманат:
- Терс болгъанны аманатлыкъ антына,
Сени атанг джазыкъсынмаз, хакъды ол!
Алай меннге тынчлыкъ бермейд къоркъунч джол…
Кёлюмдегин ачыкъ айтсам мен сеннге,
Къанлы не уа шох болурса сен меннге…
Аманатла бек джомакълы джашайбыз,
Алтын ауда къанатлыгъа ушайбыз,
Ангылыны къарны болгъанлыкъгъа токъ,
Джесирликде джюрегине къууанч джокъ.
Сен къутхарсанг мени ма бу болумдан,
Этер эдим келген затны къолумдан,
Айтыр эдим Айсуратны хапарын,
Джазыкъсынмакълыкъ тыйыншлы къадарын…
Бийнёгер:
- Джаны саумуд?! Термилтме да айта кир!
Аманат:
- Къолларынгы ал джагъамдан! Мен джесир
Болгъанлыкъгъа, мен да бийни джашыма,
Къыбыла джуртну энди боллукъ башыма!
Бийнёгер:
- Кечмеклик бер, айыб этме сен манга,
Къайгъым талай, кетгенме да аманнга…
Шо, тилейме, не десенг да этерме,
Айтсанг, амал табыб азат этерме…
Ант этейим не десенг да аны бла,
Ант этейим Бир Аллах бла, джаным бла…
Саумуд джаны Айсуратны?! Къайдад ол?!
Аманат:
- Сауду джаны, бир кесекчик сабыр бол…
Алай а сен, мен айтханны алгъа эт,
Андан сора, хайда, муратынга джет!
Бийнёгер:
- Не этейим? Мен хазырма хар затха!
Джокъду меннге, чыртда джокъду джол артха!
Аманат:
- Алай эсе, тюбе ата-ананга,
Айсуратны терге да сен аманнга,
«Джангылгъанем, керек тюлед меннге», - де.
«Ма бу «Къара аманатха» тенгме», - де.
Ийнанырча мени махта, багъа бер,
Бир кесекден мени эт да джол нёгер,
Джер, суу кёре баргъан кибик, джолгъа чыкъ.
Атанг джетмез джерге джетсек, мен ачыкъ
Айтырыкъма Айсуратны къадарын,
Джаны саудан зыраф болгъан хапарын.
Бийнёгер:
- Атамданмы чыкъгъанд анга хыянат?!
Джашырма да бир айт меннге, Аманат…
Аманат:
- Мен айтырыкъ тюлме сеннге чырт бир зат,
Болгъунчугъа джесирликден мен азат!
Бийнёгер:
- Да билмейме, бармыд башха мадарым…
Къолунгдады энди мени къадарым.
Не этейим? Сен айтханны этейим,
Къайры десенг, сени ары элтейим…
Аманатны айтханыча этгенди,
Ол аны бла къыбыла таба кетгенди.
Ол аны бла къыбыла таба кетгенди.
Аманат:
- Хар затны да оноудача этгенбиз,
Ата джуртну чеклерине джетгенбиз.
Энди, сен сал мен айтханны эсинге,
Ууакъ-тюек джарала сал кесинге.
Аллах айтса, сен юйюнге къайтырса,
Соргъанлары болса, былай айтырса:
«Джолда ол ит меннге мыллык атханед,
Уянмаздан къылычымдан джатханед,
Ёлюгюн да атхан эдим тенгизге.
Керек тюлдю, патчах атам, тенг бизге.
Мен джангызма, мен патчахны джашыма!
Сенден башха хар бир эрни башыма!»
Алай айтсанг, къайдагъымы билмезле,
Мени джокълаб, бизни джуртха келмезле.
Алайды да, керти хапар айтайым,
Айтыб бошай, мен юйюме къайтайым.
- Хар затны да оноудача этгенбиз,
Ата джуртну чеклерине джетгенбиз.
Энди, сен сал мен айтханны эсинге,
Ууакъ-тюек джарала сал кесинге.
Аллах айтса, сен юйюнге къайтырса,
Соргъанлары болса, былай айтырса:
«Джолда ол ит меннге мыллык атханед,
Уянмаздан къылычымдан джатханед,
Ёлюгюн да атхан эдим тенгизге.
Керек тюлдю, патчах атам, тенг бизге.
Мен джангызма, мен патчахны джашыма!
Сенден башха хар бир эрни башыма!»
Алай айтсанг, къайдагъымы билмезле,
Мени джокълаб, бизни джуртха келмезле.
Алайды да, керти хапар айтайым,
Айтыб бошай, мен юйюме къайтайым.
Аманат джаш толу хапар айтханды.
Бийнёгер да Къабкъаз джуртха къайтханды.
13.
Тамам ол джаш айтхан кибик этгенди.
Атасыны кёлюне бек джетгенди.
Бийнёгер да Къабкъаз джуртха къайтханды.
13.
Тамам ол джаш айтхан кибик этгенди.
Атасыны кёлюне бек джетгенди.
Патчах:
- Ай, аперим, энди болдунг джигит эр,
Сен боллукъса патчах, джашым, Бийнёгер!
Ма кёрдюнгмю, ит сатлыкъны этгенин,
Ит халиси башына терк джетгенин.
Менден башха хапар айтма кишиге,
Чырт ышанма эркекге не тишиге!
Сен джангызса, баласыса патчахны,
Келечиси менме джерде Аллахны!
Мен кетгенлей, сен боллукъса патчах, сен!..
Патчах болуб джашар ючюн сау-эсен,
Ышарылма, бет къанынгда къойма къут,
Мени айтхан сёзлерими эсде тут:
«Сюе эсенг сен патчахлай турургъа,
Энди боллукъ джауларынгы урургъа
Керексе сен! Ол – баш джорукъ патчахха!
Джазыкъсынсанг, башынг къалыр палахха».
- Ай, аперим, энди болдунг джигит эр,
Сен боллукъса патчах, джашым, Бийнёгер!
Ма кёрдюнгмю, ит сатлыкъны этгенин,
Ит халиси башына терк джетгенин.
Менден башха хапар айтма кишиге,
Чырт ышанма эркекге не тишиге!
Сен джангызса, баласыса патчахны,
Келечиси менме джерде Аллахны!
Мен кетгенлей, сен боллукъса патчах, сен!..
Патчах болуб джашар ючюн сау-эсен,
Ышарылма, бет къанынгда къойма къут,
Мени айтхан сёзлерими эсде тут:
«Сюе эсенг сен патчахлай турургъа,
Энди боллукъ джауларынгы урургъа
Керексе сен! Ол – баш джорукъ патчахха!
Джазыкъсынсанг, башынг къалыр палахха».
Атасыны айтханына Бийнёгер,
«Хо» десе да, башы болгъан кибик сер,
Къулагъына чыртда кириб чыкъмайды,
Патчах болуу сюймеклигин джыкъмайды.
Табалмайын Айсуратха элтир джол,
Къарткъуртхагъа салыб келди сора ол.
Бийнёгер:
- Кюнюнг ашхы болсун, билгич Къарткъуртха!
Бир кесекден ие боллукъ бу Джуртха
Менем, менем! Алай, патчах болгъан ат
Сый болса да, мени джаным – Айсурат,
Хар неден да багъалыды, ийнан сен,
Айсуратсыз джокъма, джокъма, джокъма мен!
Мен ишексиз билиб бошаб хапарны,
Хорлаялмай буюрулгъан къадарны,
Ма келгенме, баш урама, болуш сен,
Не десенг да этерикме, ийнан сен!
Сен, Къарткъуртха, буйругъу бла патчахны,
Салдынг болур башыма бу палахны?
Ма бу джарсыу кетмей эсе эсимден,
Бошарыкъма, ийнан кеси кесимден!
Къарткъуртха:
- Биле эдим арты былай боллугъун,
Сени эсинг джарсыуладан толлугъун.
Сени атанг Адил кючлю инсанды,
Аны мен да хорламазча бир джанды.
Мен аманлыкъ этгеними билсе ол,
Аскери бла кече салыб келсе ол,
Айтыууму мен да айта тургъунчу,
Деу атангы къаргъышларым ургъунчу,
Тюкге кёрмей ол къылычын кёлтюрюр,
Ауур къолу уруб мени ёлтюрюр.
Андан эсе джарай бир-бирибизге,
Тынч джашагъан игиди экибизге…
Алайды да, сен тюзюне ангыла,
Мени айтыр затларыма тынгыла…
Разы эсенг, мадар излеб кёрейим,
Айсуратны дуниясына кирейим…
Бийнёгер:
- Мен разыма, энди джолум джокъ артха,
Не этерик эсенг да эт, Къарткъуртха.
Къарткъуртха:
«Акъ тоба, къара тоба,
Тюзюн айтхан насыб таба,
Анга – этден толгъан таба!
Къолуна уа – алтын саба!
Терсни къара къабан къаба,
Тёнгерей да ёрге къоба,
Къобса, тие къабан табан,
Джылай барсын оба таба,
Джетсе, джутсун къара оба!
Акъ тоба, къара тоба,
Чокъуракъча, таза тиним!
Акъ джиним бла къара джиним,
Сиз беригиз керти билим,
Билсем айтыр татлы тилим,
Бийнёгерге къууанч хапар,
Джюрегине тамам джарар,
Терк табыгъыз керти мадар!
Биринг онгнга, биринг солгъа,
Атланыгъыз, хайда, джолгъа!
О, Жугъура!
О, Мугъура!
Ух!
Чух!
Ох!
Чох!
Хуб!
Чуб!
Терк джетигиз, сиз, учуб!» -
Деб, къалтырай, ары-бери секире,
Джаякъларын кёбдюре да, кекире,
Бир белгисиз инсанлагъа джекире,
Тобукъланыб, бир затланы шыбырдай,
Садакъ тийген къарт къаргъача тыпырдай,
Джерге джатыб, чабакъ кибик къалтырай,
Къоба келиб, тозурата чачларын,
Сора, кериб узун чакъмакъ къашларын,
Ышарылыб, азауларын кёргюзе,
Къуш бурнуна бармакъларын киргизе,
«Аптюш!» – деди. Эт къозлагъан кёзлерин
Сюзюлтдю да, сора айтды сёзлерин:
«О, Жугъура! О, Мугъура, къайтдыгъыз,
Иегизге джарар хапар айтдыгъыз…»
Къарт Къартхуртха бойнун соза, болду сир.
Бийнёгер:
- Не зат хапар? Термилтме да айта кир!
Къарткъуртха:
- Алтыайлыкъ джолдад сени сюйгенинг!
Кетер ючюн джюрегингден кюйгенинг,
Сен кёб затдан къуп-къурулай къаллыкъса,
Ма алай бла Айсуратны аллыкъса…
Бийнёгер:
- Мен неге да хап-хазырма, айта кир!
Къарткъуртха:
- Сюел сора, патчах улан, къатыб сир!
Ант эт, ишни сен атанга айтмазгъа,
Чыртда, чыртда Къабкъаз джуртха къайтмазгъа!
Бийнёгер:
- Ант этеме, мен Аллах бла, ийнан сен,
Ма бу ишни бир адамгъа айтмам мен!
Къарткъуртха:
- Сюймеклигинг Ата джуртдан баш эсе,
Сюймеклигинг патчах атдан баш эсе,
Сюймеклигинг атангдан да баш эсе,
Сюймеклигинг анангдан да баш эсе
Да тынгыла, факъыр бала, алгъышха.
Антны бузсанг ол бурулур къаргъышха…
Кюнчыгъышдад бек сюйгенинг Айсурат,
Алты айны барса джетер ары ат,
Сени кёрюб бёрюсыфат Айсурат,
Адам тюрге кириб къалсын олсагъат!
Бери, артха, къайтабыз а десегиз,
Сыфатыгъыз бёрю болуб, улуй сиз,
Ачлыкъ джете, бир-биринги бек талай,
Ёмюрюгюз ётсюн сизни ма алай!
Атлан энди, толур бу мен айтхан зат,
Алтыайлыкъ джолда сакълайд Айсурат,
Сен бек сюйген, сени сюйген – Айсурат!
Да, болугъуз сиз Аллахха аманат!
14.
Ма алай бла кетди Джуртдан Бийнёгер,
Алтыайлыкъ джолда тургъан джомакъ джер
Бек узакъды, дженгил джетиб къалмайды,
Сюйген джюрек арымайды, талмайды.
Тенгизледен, къум тюзледен ётгенди,
Ахырында сейир джуртха джетгенди,
Ёпкелери хауасына илешген,
Тауу, сууу Къабкъаз джуртха келишген.
Излей барыб, ол сюйгенин табханды,
Бёрю тюрлю къыз да анга чабханды,
Къучакълары бир-бирине джетгенлей,
Ол Къарткъуртха-билгич алгъыш этгенлей,
Бёрю тюрден къыз сыфатха олсагъат
Бурулгъанды субай санлы Айсурат.
Къууанчлары бек уллуду, чексизди.
Азатлыкъда кёллери терк-тенгизди,
Дунияда эм насыблы эки джан,
Кери болуб джалгъан сёзден, къайгъыдан,
Джашайдыла бир-бирине тынгылаб,
Айтырларын кёб сёлешмей ангылаб.
Арбазлары баш насыбдан бек толду,
Уланлары бир да-бир да кёб болду.
Бир къауумла Бийнёгерге ушашла,
Бир къауумла Айсуратха ушашла,
Барысы да ала туугъан къарнашла,
Къарнашлыкъны тышында да – джолдашла.
Ёсе келиб, тулпар болуб джетдиле,
Тыбырларын кере, уллу этдиле.
Хоншула бла джагъалаша, джараша,
Онглу-онглу юйюрлеге джалгъаша,
Къарыулары кюнден кюннге къатлана,
Джангы джерле къошаргъа деб атлана,
Чыкъгъан джауну ыхтырдыла артына,
Алтай делле джуртларыны атына.
Ана айтхан, ол «къысталгъан», хапарла
Эслеринде къала, джетген тулпарла,
«Биз бёрюден туугъанлабыз!» - дейдиле,
«Къабкъаз джуртха биз къайтырбыз!» - дейдиле.
Дертли сезим джюрекледе керилед,
Бир тёлюден бир тёлюге берилед.
15.
Айсуратны излеб кетген Бийнёгер,
Тас болгъанед джутхан кибик аны джер.
Сарын салыб джылай эди анасы,
Джерни къармай излей эди атасы,
Деу патчахны тюб болгъанча къаласы,
Болгъан эди, кетиб джангыз баласы.
Джангыз къалса патчах джылай палахха,
Баш кёлтюрмей табынаед Аллахха:
«Бек тилейме, къайтар джангыз баламы,
Къабыр этме къуруй тургъан къаламы».
Тюшлерине келе эди Айсурат,
Патчах сорса, айтмай эди ол бир зат,
Тубандача, кёз туурадан кете эд.
Джакъсыз патчах кёб тесукъа эте эд.
Ма алай бла талай заман озгъанед,
Патчах мууал болгъан эди, тозгъанед.
Адиллиги къайтыб, диннге кетгенед,
Мангылайын ура берчли этгенед.
Ол кечмеклик тилей эди халкъындан,
Аллахдан а тилей эди бир улан.
Кёб джылланы чырт гюнахсыз джашады,
Ахырында шыйыхлагъа ушады.
«Сылтаулума», – деди бир кюн бийчеси,
Къарт патчахны бек къууаннгандан эси
Аугъан эди, бир кесекден эс джыйды,
Кёз джашларын кючден-бутдан ол тыйды.
Ма алай бла джазыу кечим салгъанед,
Адил патчах улан къоллу болгъанед.
Акъырынчыкъ баргъан эди къатына,
Асулан деб ол атагъанед атына.
Патчах бёлек джылны джашаб кетгенед,
Асулан да уруб, ёсюб джетгенед,
Джазыу аны ата джол бла элтгенед,
Къабкъаз джуртха ол патчахлыкъ этгенед.
Асуландан туугъан туудукъ, туудукъла,
Кёб ёмюрню патчах болуб турдула.
16.
Бийнёгер бла Айсуратдан туугъанла,
Туудукъладан, туугъанладан, туугъанла...
Алтай джуртдан чыгъа-чыгъа кетдиле,
Узакълада тыш джуртлагъа джетдиле.
Бойсундура патчахланы, ханланы,
Тюб этдиле бойсунмагъан джанланы.
Дуниягъа къучакъларын кердиле,
Ма алай бла Къабкъаз джуртха кирдиле.
Башчылары Асхакъ Темир бютюн бек
Ачыулуду, ачыууна джокъду чек.
Аскерине къаты буйрукъ береди,
«Кечмегиз!» – деб, ачыуларын кереди.
Къан бла келген бир тёлюден тёлюге,
Дертли сезим джолну ача ёлюмге,
Бек кечимсиз болуб, уруш ачдыла,
Кирген, джетген джерлерин терк чачдыла.
Ата джуртну сакълайбыз деб тургъанла,
Асуландан туугъанладан туугъанла...
Мыллыкларын келген джаугъа атдыла,
Хазна къалмай уруш тюзде джатдыла.
Сау къалгъанла ёзенледе бугъунуб,
Туудукълары тёрт ёмюрню унугъуб,
Джашайдыла тюшелмейин тауладан,
Тынчлыкъ табмай бошалмагъан джауладан.
Аталаны уллу кёллюлюклери,
Къанны къан бла джуугъан дертли ишлери,
Тура туруб туудукълагъа джетеди,
Джазыуларын ма бизлейин этеди.
Ким биледи, мындан ары не болур?
Онгсуз, джакъсыз таулу халкъны ким къорур?
Къутулурча бу къаргъышдан, палахдан:
«Кеч халкъны», – деб, биз тилейик Аллахдан.
«Хо» десе да, башы болгъан кибик сер,
Къулагъына чыртда кириб чыкъмайды,
Патчах болуу сюймеклигин джыкъмайды.
Табалмайын Айсуратха элтир джол,
Къарткъуртхагъа салыб келди сора ол.
Бийнёгер:
- Кюнюнг ашхы болсун, билгич Къарткъуртха!
Бир кесекден ие боллукъ бу Джуртха
Менем, менем! Алай, патчах болгъан ат
Сый болса да, мени джаным – Айсурат,
Хар неден да багъалыды, ийнан сен,
Айсуратсыз джокъма, джокъма, джокъма мен!
Мен ишексиз билиб бошаб хапарны,
Хорлаялмай буюрулгъан къадарны,
Ма келгенме, баш урама, болуш сен,
Не десенг да этерикме, ийнан сен!
Сен, Къарткъуртха, буйругъу бла патчахны,
Салдынг болур башыма бу палахны?
Ма бу джарсыу кетмей эсе эсимден,
Бошарыкъма, ийнан кеси кесимден!
Къарткъуртха:
- Биле эдим арты былай боллугъун,
Сени эсинг джарсыуладан толлугъун.
Сени атанг Адил кючлю инсанды,
Аны мен да хорламазча бир джанды.
Мен аманлыкъ этгеними билсе ол,
Аскери бла кече салыб келсе ол,
Айтыууму мен да айта тургъунчу,
Деу атангы къаргъышларым ургъунчу,
Тюкге кёрмей ол къылычын кёлтюрюр,
Ауур къолу уруб мени ёлтюрюр.
Андан эсе джарай бир-бирибизге,
Тынч джашагъан игиди экибизге…
Алайды да, сен тюзюне ангыла,
Мени айтыр затларыма тынгыла…
Разы эсенг, мадар излеб кёрейим,
Айсуратны дуниясына кирейим…
Бийнёгер:
- Мен разыма, энди джолум джокъ артха,
Не этерик эсенг да эт, Къарткъуртха.
Къарткъуртха:
«Акъ тоба, къара тоба,
Тюзюн айтхан насыб таба,
Анга – этден толгъан таба!
Къолуна уа – алтын саба!
Терсни къара къабан къаба,
Тёнгерей да ёрге къоба,
Къобса, тие къабан табан,
Джылай барсын оба таба,
Джетсе, джутсун къара оба!
Акъ тоба, къара тоба,
Чокъуракъча, таза тиним!
Акъ джиним бла къара джиним,
Сиз беригиз керти билим,
Билсем айтыр татлы тилим,
Бийнёгерге къууанч хапар,
Джюрегине тамам джарар,
Терк табыгъыз керти мадар!
Биринг онгнга, биринг солгъа,
Атланыгъыз, хайда, джолгъа!
О, Жугъура!
О, Мугъура!
Ух!
Чух!
Ох!
Чох!
Хуб!
Чуб!
Терк джетигиз, сиз, учуб!» -
Деб, къалтырай, ары-бери секире,
Джаякъларын кёбдюре да, кекире,
Бир белгисиз инсанлагъа джекире,
Тобукъланыб, бир затланы шыбырдай,
Садакъ тийген къарт къаргъача тыпырдай,
Джерге джатыб, чабакъ кибик къалтырай,
Къоба келиб, тозурата чачларын,
Сора, кериб узун чакъмакъ къашларын,
Ышарылыб, азауларын кёргюзе,
Къуш бурнуна бармакъларын киргизе,
«Аптюш!» – деди. Эт къозлагъан кёзлерин
Сюзюлтдю да, сора айтды сёзлерин:
«О, Жугъура! О, Мугъура, къайтдыгъыз,
Иегизге джарар хапар айтдыгъыз…»
Къарт Къартхуртха бойнун соза, болду сир.
Бийнёгер:
- Не зат хапар? Термилтме да айта кир!
Къарткъуртха:
- Алтыайлыкъ джолдад сени сюйгенинг!
Кетер ючюн джюрегингден кюйгенинг,
Сен кёб затдан къуп-къурулай къаллыкъса,
Ма алай бла Айсуратны аллыкъса…
Бийнёгер:
- Мен неге да хап-хазырма, айта кир!
Къарткъуртха:
- Сюел сора, патчах улан, къатыб сир!
Ант эт, ишни сен атанга айтмазгъа,
Чыртда, чыртда Къабкъаз джуртха къайтмазгъа!
Бийнёгер:
- Ант этеме, мен Аллах бла, ийнан сен,
Ма бу ишни бир адамгъа айтмам мен!
Къарткъуртха:
- Сюймеклигинг Ата джуртдан баш эсе,
Сюймеклигинг патчах атдан баш эсе,
Сюймеклигинг атангдан да баш эсе,
Сюймеклигинг анангдан да баш эсе
Да тынгыла, факъыр бала, алгъышха.
Антны бузсанг ол бурулур къаргъышха…
Кюнчыгъышдад бек сюйгенинг Айсурат,
Алты айны барса джетер ары ат,
Сени кёрюб бёрюсыфат Айсурат,
Адам тюрге кириб къалсын олсагъат!
Бери, артха, къайтабыз а десегиз,
Сыфатыгъыз бёрю болуб, улуй сиз,
Ачлыкъ джете, бир-биринги бек талай,
Ёмюрюгюз ётсюн сизни ма алай!
Атлан энди, толур бу мен айтхан зат,
Алтыайлыкъ джолда сакълайд Айсурат,
Сен бек сюйген, сени сюйген – Айсурат!
Да, болугъуз сиз Аллахха аманат!
14.
Ма алай бла кетди Джуртдан Бийнёгер,
Алтыайлыкъ джолда тургъан джомакъ джер
Бек узакъды, дженгил джетиб къалмайды,
Сюйген джюрек арымайды, талмайды.
Тенгизледен, къум тюзледен ётгенди,
Ахырында сейир джуртха джетгенди,
Ёпкелери хауасына илешген,
Тауу, сууу Къабкъаз джуртха келишген.
Излей барыб, ол сюйгенин табханды,
Бёрю тюрлю къыз да анга чабханды,
Къучакълары бир-бирине джетгенлей,
Ол Къарткъуртха-билгич алгъыш этгенлей,
Бёрю тюрден къыз сыфатха олсагъат
Бурулгъанды субай санлы Айсурат.
Къууанчлары бек уллуду, чексизди.
Азатлыкъда кёллери терк-тенгизди,
Дунияда эм насыблы эки джан,
Кери болуб джалгъан сёзден, къайгъыдан,
Джашайдыла бир-бирине тынгылаб,
Айтырларын кёб сёлешмей ангылаб.
Арбазлары баш насыбдан бек толду,
Уланлары бир да-бир да кёб болду.
Бир къауумла Бийнёгерге ушашла,
Бир къауумла Айсуратха ушашла,
Барысы да ала туугъан къарнашла,
Къарнашлыкъны тышында да – джолдашла.
Ёсе келиб, тулпар болуб джетдиле,
Тыбырларын кере, уллу этдиле.
Хоншула бла джагъалаша, джараша,
Онглу-онглу юйюрлеге джалгъаша,
Къарыулары кюнден кюннге къатлана,
Джангы джерле къошаргъа деб атлана,
Чыкъгъан джауну ыхтырдыла артына,
Алтай делле джуртларыны атына.
Ана айтхан, ол «къысталгъан», хапарла
Эслеринде къала, джетген тулпарла,
«Биз бёрюден туугъанлабыз!» - дейдиле,
«Къабкъаз джуртха биз къайтырбыз!» - дейдиле.
Дертли сезим джюрекледе керилед,
Бир тёлюден бир тёлюге берилед.
15.
Айсуратны излеб кетген Бийнёгер,
Тас болгъанед джутхан кибик аны джер.
Сарын салыб джылай эди анасы,
Джерни къармай излей эди атасы,
Деу патчахны тюб болгъанча къаласы,
Болгъан эди, кетиб джангыз баласы.
Джангыз къалса патчах джылай палахха,
Баш кёлтюрмей табынаед Аллахха:
«Бек тилейме, къайтар джангыз баламы,
Къабыр этме къуруй тургъан къаламы».
Тюшлерине келе эди Айсурат,
Патчах сорса, айтмай эди ол бир зат,
Тубандача, кёз туурадан кете эд.
Джакъсыз патчах кёб тесукъа эте эд.
Ма алай бла талай заман озгъанед,
Патчах мууал болгъан эди, тозгъанед.
Адиллиги къайтыб, диннге кетгенед,
Мангылайын ура берчли этгенед.
Ол кечмеклик тилей эди халкъындан,
Аллахдан а тилей эди бир улан.
Кёб джылланы чырт гюнахсыз джашады,
Ахырында шыйыхлагъа ушады.
«Сылтаулума», – деди бир кюн бийчеси,
Къарт патчахны бек къууаннгандан эси
Аугъан эди, бир кесекден эс джыйды,
Кёз джашларын кючден-бутдан ол тыйды.
Ма алай бла джазыу кечим салгъанед,
Адил патчах улан къоллу болгъанед.
Акъырынчыкъ баргъан эди къатына,
Асулан деб ол атагъанед атына.
Патчах бёлек джылны джашаб кетгенед,
Асулан да уруб, ёсюб джетгенед,
Джазыу аны ата джол бла элтгенед,
Къабкъаз джуртха ол патчахлыкъ этгенед.
Асуландан туугъан туудукъ, туудукъла,
Кёб ёмюрню патчах болуб турдула.
16.
Бийнёгер бла Айсуратдан туугъанла,
Туудукъладан, туугъанладан, туугъанла...
Алтай джуртдан чыгъа-чыгъа кетдиле,
Узакълада тыш джуртлагъа джетдиле.
Бойсундура патчахланы, ханланы,
Тюб этдиле бойсунмагъан джанланы.
Дуниягъа къучакъларын кердиле,
Ма алай бла Къабкъаз джуртха кирдиле.
Башчылары Асхакъ Темир бютюн бек
Ачыулуду, ачыууна джокъду чек.
Аскерине къаты буйрукъ береди,
«Кечмегиз!» – деб, ачыуларын кереди.
Къан бла келген бир тёлюден тёлюге,
Дертли сезим джолну ача ёлюмге,
Бек кечимсиз болуб, уруш ачдыла,
Кирген, джетген джерлерин терк чачдыла.
Ата джуртну сакълайбыз деб тургъанла,
Асуландан туугъанладан туугъанла...
Мыллыкларын келген джаугъа атдыла,
Хазна къалмай уруш тюзде джатдыла.
Сау къалгъанла ёзенледе бугъунуб,
Туудукълары тёрт ёмюрню унугъуб,
Джашайдыла тюшелмейин тауладан,
Тынчлыкъ табмай бошалмагъан джауладан.
Аталаны уллу кёллюлюклери,
Къанны къан бла джуугъан дертли ишлери,
Тура туруб туудукълагъа джетеди,
Джазыуларын ма бизлейин этеди.
Ким биледи, мындан ары не болур?
Онгсуз, джакъсыз таулу халкъны ким къорур?
Къутулурча бу къаргъышдан, палахдан:
«Кеч халкъны», – деб, биз тилейик Аллахдан.
{jcomments}
