Багъалы редакция!
Уллу адамла уллу ишле баджарыб, дуниядан кетгенлеринден сора, аланы этгенлерини юсюнден бирле билмегенликден, бирле зарлыкъдан бирер тюрлю хапарланы чыгъарыучандыла. Сёз ючюн: «Тихий Дон» романны Михаил Шолохов джазмагъанды…»; «Къара кюбюр» романны Аппаланы Хасан джазмагъанды…»; «Минги Тау» джырны Семенланы Исмаил джазмагъанды…»; «Хасаука», «Умар» джырланы Дебо улу Кючюк джазмагъанды…» д.а.к.
Аллахха шукур, «Тюзлюк тюзде къалмаз» дегенлей, хар зат заманы бла орнун таба барады. «Минги Тау» джыр Семенланы Исмаилныкъы болгъаны бу арт джыллада халкъгъа ачыкъланды.
Энди, «Хасаука» бла «Умар» джырланы автору кимди?» деген сорууну халкъгъа ачыкъ этерча джууаб бармыды? Бар эсе, газетде басмаласагъыз деб, тилекчибиз.
Къарачай-Черкес кърал университетни окъуучулары.
«ТЮЗЛЮК ТЮЗДЕ КЪАЛМАЗ»
Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню юсюнден айтырыбызны аллын, Семенланы Унухну джашы Исмаил 1981-чи джыл джазгъан «Джашчыкъгъа» деген назмусу бла башларгъа излейбиз.
«Къошум чачылды, сюрюуюм - тюзде,
Бештау барамта, табмайма излеб.
Табханыма да душманым даучу,
Булбул орнуна гугук джырлаучу.
«Къошум чачылды, сюрюуюм - тюзде,
Бештау барамта, табмайма излеб.
Табханыма да душманым даучу,
Булбул орнуна гугук джырлаучу.
Бештау шаушалса, кюн джылыу алса,
Излеялырча мадарынг болса,
Урланнганымы сыйыр ызына,
Джый сюрюуюмю эски арбазыма.
Излеялырча мадарынг болса,
Урланнганымы сыйыр ызына,
Джый сюрюуюмю эски арбазыма.
Даучу болсала, айтсала джалгъан,
Хатерсиз сёлеш, болма джалынчакъ.
Белгилидиле мени эним, тамгъам,
Халкъ айтырыкъды сен сорууласанг.
Хатерсиз сёлеш, болма джалынчакъ.
Белгилидиле мени эним, тамгъам,
Халкъ айтырыкъды сен сорууласанг.
Барым батмасын, джогъум чыкъмасын,
Барымы бер да халкъымы сыйла.
Кесингден артха чырт да къалмайын
Болушурукъду санга Суфиля».
Барымы бер да халкъымы сыйла.
Кесингден артха чырт да къалмайын
Болушурукъду санга Суфиля».
Джырчы Исмаилны къадары къыйын болса да, Аллахха шукур «Бештау шаушалыб, излеялырча мадар болуб» акъылман джырчыны кёб заты «эски арбазына» джыйылгъанды.
XVIII-чи ёмюрню ахыр сюреминде туууб, XIX-чу ёмюрню орта сюреминден бери атлай джашагъан Дебо улу Кючюкню «тюзде къалгъан сюрюуюн» (джырларын, назмуларын) джыяргъа хазна мадар болмай къалгъанды.
Ол мадарны излей, сёзню Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, педагогика илмуланы кандидаты Ёзденланы Мухамматны джашы Альбертге берейик.
Ол мадарны излей, сёзню Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, педагогика илмуланы кандидаты Ёзденланы Мухамматны джашы Альбертге берейик.
Джазаланы Лида.
«ХАСАУКА» БЛА «УМАР»
ДЖЫРЛАНЫ КИМ ДЖАЗГЪАНДЫ?
ДЖЫРЛАНЫ КИМ ДЖАЗГЪАНДЫ?
Керти кертиси да, бюгюнлюкде Къарачайда, Малкъарда бу соруугъа менден тыйыншлы джууаб береллик хазна адам болмаз. Нек дегенде, халкъ таныгъан уллу алимибиз (джандетли болсун) Лайпанланы Тананы джашы Къазий, ёмюр ёмюрю Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню юсюнден джыйгъан архив материалларын меннге аманат этген эди. Ол себебден, бюгюнлюкде менде Дебо улу Кючюк джанлы болгъанланы эмда анга къаршчы баргъанланы да джазгъан затлары бардыла. Сёз ючюн,
Лайпанланы Тананы джашы Къазий, тарих илмуланы кандидаты, профессор. «Дебо улу кючюк-хаджи». «Къарачай», 22-чи июнь, 1994-чю джыл;
Къагъыйланы Назифа, филология илмуланы кандидаты.
«Ат басханны джер биледи». «Къарачай», 4-чю февраль, 1995-чи джыл;
Дудаланы Баттал, «Кючюк-хаджи поэт болмагъанды».
«Къарачай», 15-чи март, 1995-чи джыл;
Ортабайланы Тохтар, «Къарачайны» (алгъаракълада «Ленинни Байрагъыны») алгъыннгы джууаблы секретары, пенсионер. «Билген затларымдан талай сёз». «Къарачай», 25-чи ноябрь, 1995-чи джыл;
Лайпанланы Сеит, «Алгъаракъда басмаланнган бла байламлы». «Къарачай», 31-чи январь, 1996-чы джыл;
Дудаланы Махмуд, (Рамазан Къарча, Махмуд Асланбек) /01.01.1908 – 1981.01.04/ «Къарачайгъа ахыр сёзюм» (статьядан юзюк). Турцияда чыкъгъан журнал «KUZGU» AYNA 2009-чу джыл, 57-58 бетлери.
Дудаланы Баттал, «Ётюрюк газетни сыйын тюшюреди». (Статьяны темагъа кирмеген экинчи бёлюмю басмаланмайды). «Къарачай», 17-чи сентябрь, 1995-чи джыл;
Римма Ортабаева, кандидат филологических наук. Отзыв о статье К.Т. Лайпанова, «Дебо улу кючюк-хаджи» (выдержки из отзыва).
10 января, 1997-чи джыл;
Хубийланы Осман, Народный поэт КЧР с 1995 г.,член Союза Писателей СССР с 1938 г. «Хасаука» бла «Умарча» джырла болмагъандыла къарачай поэзияда». 1-чи март, 1998-чи джыл;
Магомед Хабичев, доктор филологических наук. «Классики карачаевской литературы, родившиеся в дореволюционный период» (статьядан юзюк). Байрамуков Кючюк Дебоевич – родился в а. Хурзук в 1772 году, умер в 1862 году. Им сложены исторические песни «Хасаука» и «Умар». «Минги Тау» (Эльбрус) №5 (18), декабрь 1998 г.;
Ёзденланы Альберт, «Пушкин бла Къарачай». «Къарачай» газет, №12, 16-чы февраль, 2006-чы джыл;
Джанкёзланы Хасан, Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы бла Правительствосуну Финанс-мюлк управлениесини тамадасы, Къарачай-Черкес Республиканы кърал ишлерини махтаулу къуллукъчусу. «Багъалы редакция!» 03.03. 2006-чы джыл. Черкесск шахар.;
Гюрюклени Азнаур, Къарачай халкъны миллет культура автономиясыны президенти, Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутаты. «Аны назмулары халкъыбызны сюерге юретедиле». «Къарачай» газет, № 24-25, 25-чи март, 2006-чы джыл;
С. Бытдаев, Учитель высшей категории «Пророческий совет Александра Сергеевича». «День республики», 25 март, 2006 года;
С. Бытдаев, Учитель высшей категории «Услужливый дурак опаснее врага». 10. 05.2006 года;
Темирболатланы С., «Элчиле иги биледиле». «Къарачай», 11-чи май, 2006-чы джыл;
Катчиланы И., Къарачай-Черкес Республиканы финанс эмда кърал мюлк министри «Китаб болуб чыкъса». «Къарачай», 11-чи май, 2006-чы джыл.
Ма бу башында сагъынылгъан авторланы эмда башхаланы ишлери бла иги танышыб, сюзюб кесим да 1980-чы джылдан бери джыйгъан затларымы да джангыдан бек эс бёлюб окъуб бошагъанымдан сора, Дебо улу Кючюкню къуру «Хасаука» бла «Умар» джырларыны юсюнден айтыб къоймай, аны джашау джолуну, творчествосуну юсюнден кёлюме келген затланы джазаргъа эркинлигим барды деб келеди кёлюме. Ол себебден, «Дебо улу Кючюк» деген статьяны окъуучулагъа теджейме.
Лайпанланы Тананы джашы Къазий, тарих илмуланы кандидаты, профессор. «Дебо улу кючюк-хаджи». «Къарачай», 22-чи июнь, 1994-чю джыл;
Къагъыйланы Назифа, филология илмуланы кандидаты.
«Ат басханны джер биледи». «Къарачай», 4-чю февраль, 1995-чи джыл;
Дудаланы Баттал, «Кючюк-хаджи поэт болмагъанды».
«Къарачай», 15-чи март, 1995-чи джыл;
Ортабайланы Тохтар, «Къарачайны» (алгъаракълада «Ленинни Байрагъыны») алгъыннгы джууаблы секретары, пенсионер. «Билген затларымдан талай сёз». «Къарачай», 25-чи ноябрь, 1995-чи джыл;
Лайпанланы Сеит, «Алгъаракъда басмаланнган бла байламлы». «Къарачай», 31-чи январь, 1996-чы джыл;
Дудаланы Махмуд, (Рамазан Къарча, Махмуд Асланбек) /01.01.1908 – 1981.01.04/ «Къарачайгъа ахыр сёзюм» (статьядан юзюк). Турцияда чыкъгъан журнал «KUZGU» AYNA 2009-чу джыл, 57-58 бетлери.
Дудаланы Баттал, «Ётюрюк газетни сыйын тюшюреди». (Статьяны темагъа кирмеген экинчи бёлюмю басмаланмайды). «Къарачай», 17-чи сентябрь, 1995-чи джыл;
Римма Ортабаева, кандидат филологических наук. Отзыв о статье К.Т. Лайпанова, «Дебо улу кючюк-хаджи» (выдержки из отзыва).
10 января, 1997-чи джыл;
Хубийланы Осман, Народный поэт КЧР с 1995 г.,член Союза Писателей СССР с 1938 г. «Хасаука» бла «Умарча» джырла болмагъандыла къарачай поэзияда». 1-чи март, 1998-чи джыл;
Магомед Хабичев, доктор филологических наук. «Классики карачаевской литературы, родившиеся в дореволюционный период» (статьядан юзюк). Байрамуков Кючюк Дебоевич – родился в а. Хурзук в 1772 году, умер в 1862 году. Им сложены исторические песни «Хасаука» и «Умар». «Минги Тау» (Эльбрус) №5 (18), декабрь 1998 г.;
Ёзденланы Альберт, «Пушкин бла Къарачай». «Къарачай» газет, №12, 16-чы февраль, 2006-чы джыл;
Джанкёзланы Хасан, Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы бла Правительствосуну Финанс-мюлк управлениесини тамадасы, Къарачай-Черкес Республиканы кърал ишлерини махтаулу къуллукъчусу. «Багъалы редакция!» 03.03. 2006-чы джыл. Черкесск шахар.;
Гюрюклени Азнаур, Къарачай халкъны миллет культура автономиясыны президенти, Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутаты. «Аны назмулары халкъыбызны сюерге юретедиле». «Къарачай» газет, № 24-25, 25-чи март, 2006-чы джыл;
С. Бытдаев, Учитель высшей категории «Пророческий совет Александра Сергеевича». «День республики», 25 март, 2006 года;
С. Бытдаев, Учитель высшей категории «Услужливый дурак опаснее врага». 10. 05.2006 года;
Темирболатланы С., «Элчиле иги биледиле». «Къарачай», 11-чи май, 2006-чы джыл;
Катчиланы И., Къарачай-Черкес Республиканы финанс эмда кърал мюлк министри «Китаб болуб чыкъса». «Къарачай», 11-чи май, 2006-чы джыл.
Ма бу башында сагъынылгъан авторланы эмда башхаланы ишлери бла иги танышыб, сюзюб кесим да 1980-чы джылдан бери джыйгъан затларымы да джангыдан бек эс бёлюб окъуб бошагъанымдан сора, Дебо улу Кючюкню къуру «Хасаука» бла «Умар» джырларыны юсюнден айтыб къоймай, аны джашау джолуну, творчествосуну юсюнден кёлюме келген затланы джазаргъа эркинлигим барды деб келеди кёлюме. Ол себебден, «Дебо улу Кючюк» деген статьяны окъуучулагъа теджейме.
XVIII-чи ёмюрню ахыр сюреминден XIX-чу ёмюрню экинчи бёлюмюне дери джашагъан, къарачай-малкъар (ас-алан) халкъны акъылман назмучусу, джырчысы, философу Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню юсюнден, 1917-чи джылдан башлаб, озгъан ёмюрню 60-чы джылларына дери, хазна сёлешинмегенди.
Хрущёвну «джылыуундан» сора да, Совет власть оюлгъан 90-чы джыллагъа дери «Хасаука», «Умар» джырланы сахнагъа чыгъыб джырларгъа да эркинлик джокъ эди. 70 джылдан артыкъны Дебо улуну атын халкъдан букъдуруб нек кюрешгендиле? Бу соруугъа джууаб излесек, быллай оюмла келедиле эсибизге:
1. Дебо улу Кючюк 1828-чи джыл октябрь айны 20-да Хасаукада патчах аскерге къаршчы уруш этгени ючюн.
2. Россия империяны ол заманда политикасына келишмеген «Хасаука», «Умар» деген эмда башха джырланы, назмуланы джазгъаны ючюн.
3. Хасаука урушдан сора бёлек замандан патчахны аскерине къуллукъгъа кириб, абычар болгъаны ючюн.
4. Джашаууну экинчи джарымында таза диннге кесин бериб, хаджи болгъаны ючюн.
5. Дебо улу Кючюкню тукъуму Байрамукъладан болгъаны ючюн, (Совет властны заманында Кючюк Джатдайны, Алийни, Добайны, Къадыны дагъыда башхаланы бетлеринден кёрюннгенди.
6. Къарачай-малкъар халкъны (революциягъа дери) теренден келген джазмасы, мийик дараджалы литературасы болгъанын кёргюзмез ючюн.
Чурумла дагъыда болурла, алай болса да ма бу башында айтылгъан оюмланы джууабларын осмакълаб кёрейик.
Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню Хасаукада уруш этгенине, халкъда джюрюген хапарны тышында да, кесини чыгъармачылыкъ ишлери (назмулары, джырлары) шагъатлыкъ этедиле. Анга «Анам бла ушакъ» деген назмусундан талай тизгинни юлгюге келтирейик.
Хрущёвну «джылыуундан» сора да, Совет власть оюлгъан 90-чы джыллагъа дери «Хасаука», «Умар» джырланы сахнагъа чыгъыб джырларгъа да эркинлик джокъ эди. 70 джылдан артыкъны Дебо улуну атын халкъдан букъдуруб нек кюрешгендиле? Бу соруугъа джууаб излесек, быллай оюмла келедиле эсибизге:
1. Дебо улу Кючюк 1828-чи джыл октябрь айны 20-да Хасаукада патчах аскерге къаршчы уруш этгени ючюн.
2. Россия империяны ол заманда политикасына келишмеген «Хасаука», «Умар» деген эмда башха джырланы, назмуланы джазгъаны ючюн.
3. Хасаука урушдан сора бёлек замандан патчахны аскерине къуллукъгъа кириб, абычар болгъаны ючюн.
4. Джашаууну экинчи джарымында таза диннге кесин бериб, хаджи болгъаны ючюн.
5. Дебо улу Кючюкню тукъуму Байрамукъладан болгъаны ючюн, (Совет властны заманында Кючюк Джатдайны, Алийни, Добайны, Къадыны дагъыда башхаланы бетлеринден кёрюннгенди.
6. Къарачай-малкъар халкъны (революциягъа дери) теренден келген джазмасы, мийик дараджалы литературасы болгъанын кёргюзмез ючюн.
Чурумла дагъыда болурла, алай болса да ма бу башында айтылгъан оюмланы джууабларын осмакълаб кёрейик.
Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню Хасаукада уруш этгенине, халкъда джюрюген хапарны тышында да, кесини чыгъармачылыкъ ишлери (назмулары, джырлары) шагъатлыкъ этедиле. Анга «Анам бла ушакъ» деген назмусундан талай тизгинни юлгюге келтирейик.
«Сау къал, анам, сен,
Тенглерим бла мен,
Къуугъун болуб,
сауутланыб, бюгюн кетебиз.
Аллыбызда – джау,
Сыртыбызда – тау,
Сыртыбызны таугъа
тиреб, уруш этебиз.
Кёбдю джау бютюн,
Аууш – чарс, тютюн.
Тоб тауушдан тебренеди
Хасаукада джер.
Артда – бедиш, дау,
Алда – сый, махтау!
Я, Джаратхан, артха тебмез кючню бизге бер!»
Аууш – чарс, тютюн.
Тоб тауушдан тебренеди
Хасаукада джер.
Артда – бедиш, дау,
Алда – сый, махтау!
Я, Джаратхан, артха тебмез кючню бизге бер!»
Дебо улу Кючюк бир белгисиз адам болса, Хасаукада уруш этгени унутулуб да къаллыкъ болур эди. Алай а, артда Дебо улу Эресейге керти адам болуб, таза къуллукъ этиб кюрешсе да, белгили адамны ол урушха къатышханы, хар заманда айтылгъанлай турлукъ эди. Бир кере империягъа къаджау тургъанны, артда не ашхылыкъла этиб кюрешсе да, джашау джолу суратланнган сагъатда, ол «къара тамгъасы» кёрюннгенлей турады. Экинчиси, Дебо улуну «Хасаука», «Умар» джырлары, назмулары ёсген тёлюлеге «аман» юлгю болмасын, Эресейни ичинде джашагъан миллетлени араларында шохлукъгъа заран салмасын, деген оюмгъа келтиргенди бир къауумланы. Аны амалтын, 1917-чи джылдан сора, Дебо улуну аты, творчествосу ёсген тёлюлеге белгили болгъанындан эсе, болмагъаны игиди деген оюм бла джукълатыб тургъандыла большевикле.
Ючюнчюсю, Хасаука урушдан сора, Дебо улу Кючюк 1829-чу джыл август айны 24-сю бла сентябрь айны 6-ны араларында уллу орус поэт А. С. Пушкин бла Нарсана джанында тюбешиб, кёб оюмла этиб, Эресейге башха тюрлю кёз бла къараб, кърал адам болуб, орус патчахны абычары болса да, Дебо улуну уллу поэт болгъанын унутургъа керек тюлдю.
Биз ангылагъаннга кёре, сёзге уста, кесини заманына кёре билимли адам империягъа махтау салса, аны сёзюне тынгылаб, таулуладан кёбле бери айланырла деген умут бла, бергендиле Дебо улугъа абычар чынны. Дебо улу Кючюк абычар чын бергенлерине, сабийча, алданмагъан болур. Халкъын сакълар ючюн, халкъына джарар ючюн абычар чын анга, анычалагъа амалсыз керек болгъанын «Кюзгю бла ушакъ» деген назмусунда ачыкъ кёргюзеди. Андан бир бёлек тизгинни келтирейик юлгюге:
«Имбашларын окъа этиб Кючюкню,
Къолуна да тутдургъалла гюлчюкню,
Кёргюзелле бюгюн аны юлгюге…
Чыгъа барыб, Кючюк къарайд кюзгюге.
Ол кюзгюден къарагъанмы Кючюкдю?
Ол кюзгюге къарагъанмы Кючюкдю?
Ол абычар кийимли уа, кимсе сен?
Кюзгю, бир айт, кертиси бла кимме мен?»…
Ол кюзгюге къарагъанмы Кючюкдю?
Ол абычар кийимли уа, кимсе сен?
Кюзгю, бир айт, кертиси бла кимме мен?»…
…Тёре тюлме терсни-тюзню айыргъан,
Къул болгъанма халкъгъа боллукъ хайыргъа…
Терс эсем да, алай келед кёлюме.
«Сатлыкъ» эсем, басмасынла ёлюме!»
Къул болгъанма халкъгъа боллукъ хайыргъа…
Терс эсем да, алай келед кёлюме.
«Сатлыкъ» эсем, басмасынла ёлюме!»
Дебо улу Кючюкню абычар болгъанын, халкъда джюрюген хапарладан эшите, кесини творчествосунда да окъуй тургъанбыз. Алай болса да, белгили тарихчибиз Батчаланы Шамилни «Карачаевцы в войнах России» деген, 2005-чи джыл Москвада, «Репро ЦЕНТР М» деген басмада чыкъгъан китабы ол затха керти шагъатлыкъ этеди. Китабны 176-чы бетинде, «Документы о службе офицеров-карачаевцев. Карачаевцы – офицеры Российской армии (до октября 1917 г.) деген бёлюмюнде, 34 къарачай джашны атлары тизиледиле да, 33-чю прапорщик Байрымуков Кучук Дебоевич (до 1800 – после 1850) деб джазылады. Къайсы архивледен алгъанын Шамил китабында ачыкъ джазады.
Дебо улу Кючюкню патчах аскерде абычар болгъаны, Совет власть киргенден сора, коммунист идеологиягъа керек болмагъаны хакъды. Кючюкню абычарлыгъы аны творчество джолуна заран болгъанды.
Дебо улуну творчествосун джукълатыб кюрешгенлерини тёртюнчю чуруму, аны хаджи болгъаныды. Аллахха къаршчы баргъан Совет властха Аллахха таза ийнаннган хаджиле, афендиле, джырчыла керек болмагъандыла. Дебо улу керти ийнамлы адам болгъанына назмулары шагъатлыкъ этедиле. Юлгюге аладан да бирин келтирейик:
«Бисмилля деб, башла айтыр сёзюнгю!
Китаб сёзден баш этмесенг кесинги,
Бала сюйюб алыр берген дерсинги,
Аллах кечер ууакъ-тюек терсинги.
Терслик этиб, къалмайыкъ дей, палахха,
Сен, айт, Кючюк, махтау Уллу Аллахха.
Ля илляха илля Аллах,
Мухаммад расулюллах!»
Китаб сёзден баш этмесенг кесинги,
Бала сюйюб алыр берген дерсинги,
Аллах кечер ууакъ-тюек терсинги.
Терслик этиб, къалмайыкъ дей, палахха,
Сен, айт, Кючюк, махтау Уллу Аллахха.
Ля илляха илля Аллах,
Мухаммад расулюллах!»
Бешинчи чурумгъа Дебо улу Кючюкню Байрамукъладан болгъанын айтсакъ, бу чурумну кёблюгюн, азлыгъын осмакълагъан къыйынды. Алай болса да, кёлюбюзге былай келеди. Байрамукъладан баш тутханла, билимлиле, хаджиле, джигитле кёб чыгъа келгендиле. XX-чы ёмюрню 20-чы джылларында, халкъыбызны эм белгили адамларыны бири Къарачайны Джигити Байрамукъланы Джатдай болгъанды. Джатдайны атын «Совет властны «джаууна» чыгъарыб, чынг ахырында, кесин да, къарнашларын да ёлтюргенлери, гитче къарнашлары Къадыны да 1943-чю джыл тышына кетиб къалгъаны, Дебо улуну атына да, творчествосуна да «кёлекке тюшюрген болурла». Ким биледи? Бу оюмубузну да джашаргъа эркинлиги болур?
Дебо улу Кючюкню атын да, творчествосун да халкъны эсинден кетериб кюрешгенлерини баш чурумларыны бири уа, Совет империяны миллет политикасы болгъанды. Революциягъа дери джазмалары болмагъан къарангы, гитче халкъланы дуния джарыкъгъа чыгъардыкъ деген фикирни халкъланы мыйыларына сингдирсек, Совет властха къор-къурман бола джашарла деген умут бла, миллетлени эски культураларын, «тарих эслерин» кетериб кюрешгендиле. Дебо улу Кючюкню бек онглу чыгъармалары бла халкъ, ёсюб келген джаш тёлю таныш болсала, бизни къарангы халкъ болгъаныбызны большевикле кесибизге «ангылаталлыкъ» тюл эдиле. Аны амалтын Дебо улуну акъылманлыгъы советлеге чыртда керек болмагъанды.
Дуния литератураны эм юлгюлю чыгъармаларын, айдын адамларыбыз окъур керекли къалмагъандыла. «Къарачай-малкъар халкъны «Хасаукасындан», «Умарындан» кючлю джырлары да бардыла!» – деб, айтырыкъла да болурла? Алай а, хар инсан да джарасыны къалай ачыгъанын, не уа къууанчыны ёлчесин кеси иги биледи. «Хасаука» бла «Умар» джырлада бола тургъан затланы суратларын кёзюнг бла кёресе да, джюрегинг бла ётдюресе. Ол джырла окъуучуну джарсыулары, джаралары, ёхтемликлеридиле! Джигит Умар окъуучугъа, бек сюйген эт адамыча кёрюнеди.
«Къарачайны сакълар ючюн ол бюгюн,
Джанын берди чаууллагъа сойланыб».
«Бир сууукъ окъ юзген эди къолунгу,
Шкогунгу сол къолунга алгъанса».
Шкогунгу сол къолунга алгъанса».
«Джаны чыгъыб къобалмазын билгенлей,
Кёзлерине сюнгюлени урдула».
«Хапарынгы сени къоймай ма былай,
Ким айталыр ол кюн ишни болгъанын?
Къара къашлы, асыры кенг мангылай,
Алтмыш алты къоргъашындан толгъанын».
Кёзлерине сюнгюлени урдула».
«Хапарынгы сени къоймай ма былай,
Ким айталыр ол кюн ишни болгъанын?
Къара къашлы, асыры кенг мангылай,
Алтмыш алты къоргъашындан толгъанын».
Бу башында сёз бла салыннган «суратланы» джюрегинги кёзлери бла кёре турсанг (Аллах, ол затдан Сен сакъла) туугъан къарнашынгы, джашынгы джакъларгъа мадар табмай, къычырыкъ-хахай этгенча болады джюрегинг. Къысхасыча айтыргъа, бу эки джыр хар къарачай-малкъарлыма дегеннге, дуния адабиятда не уллу чыгъармадан да багъалыды, деб келеди кёлюбюзге. Джырланы суратлау кючлери, джазылгъан лагъымлары да тюрк тилледе назмучулукъну мийик дараджасыды.
«Къурч санлада бегиген ол темир джан,
Терк чыкъмайды быллай тулпар джашладан.
Ётгюр сандан чартлаб чыкъгъан исси къан,
Тешиб, ётюб кетед къаты ташладан».
«Сагъышладан башы тубан тауладан,
Шоркъа-шоркъа джыламукъла агъарла».
«Революциягъа дери «джазмасы болмагъан» халкъны бир джырчысы XIX-чу ёмюрню 20-чы, 30-чу джылларында аллай тамам затны къалай джазалгъанды да?» – деб, сорургъа излегенле бюгюн да болурла. Ол сорууну бизни тарихибизни, адабият, маданият джолубузну иги билмегенле, не уа билирге излемегенле сорургъа боллукъдула. Бизни бек эртделеден джазмабыз болгъанына шагъатлыкъ этген затларыбыз бек кёбдюле. Сёз ючюн, къаяларыбызда джазылгъан рун джазмала, къарачай-малкъар халкъны Нарт эпосу шагъат тюлмюдюле анга? Эртделеден джазмасы болмагъан халкъ, Нарт эпосча аллай онглу затны джазаллыкъ тюл эди. Не уа, Дебо улу Кючюкню халкъ ауузунда джюрюген «Табула болсун Тейриге» деген ма бу «тахсалы» назмусу, меджисуу заманладан башлаб, джазмабыз болгъаныны юсюнден айтмаймыды?
«Табула болсун Тейриге,
Ийленнген бёрю териге,
Териде отуз белгиге!
Ала зат тюлле телиге,
Айдын адамгъа ала – май,
Къара кечеге – толгъан ай.
Кёк ташла – бала кёмеге,
Акъ джелпек – сакъа кемеге,
Билек къангала – налмаздан,
Бизни сакълалла талмаздан,
Гюргени муджурасындан,
Асхакъны къурч къамасындан!
Тейриден келген белгиле –
Дуния тахсагъа билгиле!»
Биз барыбыз да билгенден, бек эртделеде бёрю тюрк тилли халкълада «шыйых» джаныуаргъа саналгъанды. Меджисуу заманлада ант этдирселе бёрюню сингирин къолуна алдырыб, алай ант этдиргендиле. Нарт эпосда Ёрюзмек кёкден джерге тюшгенинде, бёрю сютню ичиб, алай бла келишдиргенди ёпкелерин джерни хауасына. Аланы сагъыннганыбыз, къартланы айтханларына кёре, къарачай-малкъар халкъ джазма белгилени (алфавитни) бек сыйлыгъа санаб, ийленнген бёрю териге джазгъанды. Джазма белгилени саны 30 болгъанды. 1396-чы джыл Асхакъ Темир бизни Алан къралыбызны чачхандан сора, таулада къалгъан кесегибиз прогресс джолну баралмай, регрессге тюшгенди. 400 джыл чакълы бирни (муслиман дин бизге иги синнгинчи дери), халкъыбыз джазма къайгъылы болалмагъанды, джан къайгъылы болгъанды. Джаза, окъуй билгенле сабыр-сабыр тауусула, сан бирле къалгъандыла. Аны айтханым, Дебо улу Кючюк бурундан келген джазмабызны билгенни тышында да, Нарт эпос бла, кюнчыгъышны, кюнбатышны, орусну поэзиялары бла да иги таныш болгъанына мени ишегим джокъду. Нек? Алай болмаса, Дебо улу назму джазыуну джорукъларын алай уста биллик тюл эди. Башында айтханыбызча, Дебо улуну творчествосун халкъгъа баямлагъан, не джаны бла да коммунист къралны идеологиясына «къаршчы» кёрюннгенди. Аны амалтын, Дебо улуну «Хасаука», «Умар» эмда башха джырларын, кёрмеген, билмеген кибик этиб кюрешгендиле. Халкъны эсинден толу кетерелмегенлеринде уа, тюрлю-тюрлю болмагъан хапарланы халкъгъа джайыб, газетледе басмалаб кюрешгендиле.
Бир къауумла: «Ол джырланы Дебо улу Кючюк джазмагъанды, Боташланы Абдурахман джазгъанды!» - деб, чорт кеседиле. Бир башха къауум да: «Огъай, Дебо улу Кючюк да джазмагъанды, Боташ улу Абдурахман да джазмагъанды, не Орусланы Махамет, не уа Ёртенланы Азрет джазгъанды!» – деген оюмну келтиредиле. Сёз ючюн, Дудаланы Баттал 1995-чи джыл март айны 15-де чыкъгъан «Къарачай» газетде «Кючюк хаджи болмагъанды» деген статьясыны бир джеринде былай джазады:
«Мен таныгъан ол заманда - 30 -чу джыллада - эм къартла Махаметланы (Махийланы) Къубадий бла Байрамукъланы Шонай эдиле. Ала экиси да Хасаука урушну заманында 4 –5-шер джыл болгъан сабийле болгъандыла. Урушну кеслери кёзлери бла кёрмеселе да, хапарлары аланы терен эди. Джырланы экисин да («Хасауканы» да, «Умарны» да), Къубадий айтханнга кёре, Ёзденладан (Сыгынчылары къауумдан) биреулен этгенди, Шонай аны юсюнден джукъ айталмай эди…
…Джырны авторуну юсюнден мен соргъанымда, Шонай хапарсыз болгъанын айтды, Къубадий айтханнга кёре уа, ол Ёзденладан (Сыгынчыладан) болгъанды. Ол затны юсюнден, ол экисинден сора да, мен башха адамла бла сёлешгенме…»
Аллах-Аллах, къалгъанла къалай боллукъ эселе да, Дебо улу Кючюк Байрамукъладан болмай, Ёзденладан болса, эм бек мен (бу статьяны автору – Ёзденланы Альберт) къууанныкъ эдим! «Хасауканы», «Умарны» джазгъан джырчы Ёзденладан болгъанды деб а, мени сартын, мен бир кере да эшитмегенме къартларыбыздан. «Хасаука», «Умар» джырланы автору Ёзденладанды (Сыгынчыладанды) деб къатышдыргъанларыны чурумун мен 37 джылны мындан алгъа джазыб алгъан эдим. Ол заманда джазыб алгъан затларымы, не уа кесими назмуларымы, джырларымы «боюн кючлерине» базгъан абадан къауум хазна капеклерине да санамаучан эдиле. Аны амалтын газетде, журналда, китабда басмалатырча кючюм джокъ эди. Энди, джылым 60-дан атлагъан «къарт» болгъанымда, Аллахха шукур, барды аллай мадарым. Алай эсе, мени къарт атам Ёзденланы (Сыгынчыланы) Локъманны джашы Томпадан 1980-чы джыл джазыб алгъан затларымдан бир кесегин басмалайым.
«…Атам Локъманны анасы – Байрамукъланы Ханифа амма. Ханифа амманы къарт атасыны атасы Хабич бла Кючюкню атасы Дебо туугъан къарнашла болгъандыла. Дебодан Байрамукълары тукъумда Дебо атауул башланады, Хабичден да Байрамукъланы Хабич атаууллары башланады. Аны айтханым, Ханифа амманы къарт атасы бла Дебо улу Кючюк къарачайча айтханда, туугъанла болгъандыла. Сёз ючюн, Кючюкню джашы Мухаммат бла Ханифа амманы атасы къарачайча айтханда, экиде тургъандыла. Ол заманлада, бусагъатладача болмай, экиге, ючге айланнганла бек джууукъгъа саналгъандыла. Аны себебли, бир-бири юйюне аслам джюрюгендиле, бир бири сёзюне кёб тынгылагъандыла. Байрамукъланы Дебо эмда Хабич къауумларыны ата-бабаларындан келген джырчылыкъ къанлары Ханифа аммагъа да джетген болур эди. Ма алай бла Ханифа амма Кючюкню «Хасаука», «Умар» джырларын уста джырлаучан эди. Атамы юретгенден да озуб, бизге да юретиучен эди Ханифа амма аланы. Ол джырла амманы ауузундан чыгъар чыкъмаз Адил (Ёзденланы джырчы Адил – къарт атам Томпаны гитче къарнашы) джылы бла гитче болса да, бизни барыбыздан да дженгил алыб къоюучан эди. Артда-артда Адил Юч Ёзенде белгили джырчы болгъанында, анам: «Адилни джырчылыгъы Байрамукълагъа ушагъанды», – десе, атам Локъман да анга дженгишлик бермей: «Джырчыла кесибизде да, Ёзденлада, джетишедиле!» – деучен эди. Аны айтханым, Дебо улуну джырлары Байрамукъладан эсе бизде, Ёзденлада, кёб джырлана эдиле. Тюзюн айтыргъа, Кючюкню туудукълары окъугъанла, билимлиле, къуллукъчула, залимле болгъандыла, алай а ичлеринде биздеча джыргъа уста адам хазна джокъ эди. Бизникиле Кючюкню джырларын аслам джырлагъанлары амалтын, «ол джырланы Сыгынчылары этгендиле» деб къойгъанла да болуучан эдиле. Алай а, башыбыздан Аллах къараб турады, «Хасаука», «Умар» джырланы бизникиле (Сыгынчылары) этмегендиле, Дебо улу Кючюк этгенди. Кючюкню ол джырларындан сора да, ариу джырлары кёб эдиле. Башхаланы къой, мен гитче заманда къарт атам Зеке: «Ёзден, Ёзден, белибауунг джезден» деген, бизни уллу атабызгъа аталгъан джырны да Кючюк этгенди», - деучен эди.
Бласт киргенден сора уа Кючюкню «патчах абычар болгъанды, хаджи болгъанды» деб, атын-чууун да сагъынмай къойдула. «Хасаука» бла «Умар» джырларын да биз Ханифа аммадан эшитгенча къоймай, бир-бир джерлерин тюрлендирген эдиле».
Байрамукъланы Дебо улу Кючюкню «Хасаука» бла «Умардан» сора да талай затланы джазгъанын, орус патчахха къуллукъ этген абычар болгъанын, хаджи болгъанын да мен сабийликден эшитгенлей тургъанма.
Дагъыда, Дебо улугъа Къарачайны биринчи къадысы болгъанды дейдиле. Ол айтханла бла «огъай» деб ёчеширча да, «хоу» деб, ийнанырча да тюлдю. Не ючюн? Дебо улу Кючюк Къарачайны биринчи къадысы болса, архив къагъытлада аты къаллыкъ болур эди. Поэзиясы да башхаракъ тюрлю боллукъ болур эди. Хасаука урушдан сора бёлек джыл озуб, Меккягъа барыб, хаджи болуб къайтхан эсе уа, анга огъай деб айтырча тюлдю. Джашаууну экинчи бёлюмюнде джазгъан назмулары да алайгъа келишиб турадыла. Биз оюм этгенден, Дебо улу Кючюк 1828-чи джыл отузладан атлагъан адам болгъанды. Аны айтханым, Дебо улуну абычар болгъаны, хаджи болгъаны да бек игиди, алай а ол къарачай-малкъар халкъны тарихинде уллу поэтча, джырчыча къалгъанды. Алай эсе уа, аны джазгъан затларына тамгъа урмагъанлай, урдурмагъанлай барыбыз да джакъларгъа керекбиз. Мындан ары не къадар ёчешсек, Дебо улу Кючюкню ёлюмсюз творчествосуну, ол къадар джангы бетлерин ачарыкъбыз.
Ким къалай десе да, къарачай-малкъар поэзияны «джукъудан уяннганы» (возрождениеси) XVIII-чи ёмюрню экинчи бёлюмюнде башланнганды дейме мен. Семенланы Къалтур Державин болгъан эсе, Дебо улу Кючюк къарачай-малкъар халкъны Пушкини болгъанды! Кючюкню бюгюн-бюгече да халкъны ауузунда джюрюген, алгъаракълада газетледе, журналлада, китаблада басмаланнган, энчи архивледе болгъан джырлары, назмулары, айтыулары айтханыма шагъат боллукъларына мени ишегим да джокъду.
Дебо улу Кючюкню чыгъармалары, адамлыкъгъа, адебге-намысха, халкъыбызны сюерге, башха халкъла бла шохлукъда джашаргъа, уллу Эресей къралыбызгъа таза къуллукъ этерге юретедиле окъуучуну. Дебо улуну джазгъанларында ол ашхы иннети бла иги танышсакъ, адамлыкъ шартларыбызны анга ушаталсакъ деген нюзюр бла басмалайма мен да ма бу статьяны. Муну ызындан да, сёзюбюз тутхучсуз болмазча, акъылман поэтибизни «Бийнёгер бла Айсурат» деген уллу поэмасын басмаларгъа муратыбыз барды. Алай этсек, Кючюкню кертиси бла да къаллай уллу назмучу болгъанын ангыларгъа окъуучулагъа тынч боллукъду. Дебо улуну джарыкъ сыйына бюгюн-бюгече да «тамгъа» салыргъа дыгалас этгенлени да ауузлары тыйылыр деб мурат этебиз.
Алай эсе, Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню тин дуниясына атланайыкъ.
Эртде-кеч болса да, Уллу Аллахны адиллиги тюзню джанына бурулуучанды. Шукур Бир Аллахха, Сыйлы Аллахха, Уллу Аллахха!
Бир къауумла: «Ол джырланы Дебо улу Кючюк джазмагъанды, Боташланы Абдурахман джазгъанды!» - деб, чорт кеседиле. Бир башха къауум да: «Огъай, Дебо улу Кючюк да джазмагъанды, Боташ улу Абдурахман да джазмагъанды, не Орусланы Махамет, не уа Ёртенланы Азрет джазгъанды!» – деген оюмну келтиредиле. Сёз ючюн, Дудаланы Баттал 1995-чи джыл март айны 15-де чыкъгъан «Къарачай» газетде «Кючюк хаджи болмагъанды» деген статьясыны бир джеринде былай джазады:
«Мен таныгъан ол заманда - 30 -чу джыллада - эм къартла Махаметланы (Махийланы) Къубадий бла Байрамукъланы Шонай эдиле. Ала экиси да Хасаука урушну заманында 4 –5-шер джыл болгъан сабийле болгъандыла. Урушну кеслери кёзлери бла кёрмеселе да, хапарлары аланы терен эди. Джырланы экисин да («Хасауканы» да, «Умарны» да), Къубадий айтханнга кёре, Ёзденладан (Сыгынчылары къауумдан) биреулен этгенди, Шонай аны юсюнден джукъ айталмай эди…
…Джырны авторуну юсюнден мен соргъанымда, Шонай хапарсыз болгъанын айтды, Къубадий айтханнга кёре уа, ол Ёзденладан (Сыгынчыладан) болгъанды. Ол затны юсюнден, ол экисинден сора да, мен башха адамла бла сёлешгенме…»
Аллах-Аллах, къалгъанла къалай боллукъ эселе да, Дебо улу Кючюк Байрамукъладан болмай, Ёзденладан болса, эм бек мен (бу статьяны автору – Ёзденланы Альберт) къууанныкъ эдим! «Хасауканы», «Умарны» джазгъан джырчы Ёзденладан болгъанды деб а, мени сартын, мен бир кере да эшитмегенме къартларыбыздан. «Хасаука», «Умар» джырланы автору Ёзденладанды (Сыгынчыладанды) деб къатышдыргъанларыны чурумун мен 37 джылны мындан алгъа джазыб алгъан эдим. Ол заманда джазыб алгъан затларымы, не уа кесими назмуларымы, джырларымы «боюн кючлерине» базгъан абадан къауум хазна капеклерине да санамаучан эдиле. Аны амалтын газетде, журналда, китабда басмалатырча кючюм джокъ эди. Энди, джылым 60-дан атлагъан «къарт» болгъанымда, Аллахха шукур, барды аллай мадарым. Алай эсе, мени къарт атам Ёзденланы (Сыгынчыланы) Локъманны джашы Томпадан 1980-чы джыл джазыб алгъан затларымдан бир кесегин басмалайым.
«…Атам Локъманны анасы – Байрамукъланы Ханифа амма. Ханифа амманы къарт атасыны атасы Хабич бла Кючюкню атасы Дебо туугъан къарнашла болгъандыла. Дебодан Байрамукълары тукъумда Дебо атауул башланады, Хабичден да Байрамукъланы Хабич атаууллары башланады. Аны айтханым, Ханифа амманы къарт атасы бла Дебо улу Кючюк къарачайча айтханда, туугъанла болгъандыла. Сёз ючюн, Кючюкню джашы Мухаммат бла Ханифа амманы атасы къарачайча айтханда, экиде тургъандыла. Ол заманлада, бусагъатладача болмай, экиге, ючге айланнганла бек джууукъгъа саналгъандыла. Аны себебли, бир-бири юйюне аслам джюрюгендиле, бир бири сёзюне кёб тынгылагъандыла. Байрамукъланы Дебо эмда Хабич къауумларыны ата-бабаларындан келген джырчылыкъ къанлары Ханифа аммагъа да джетген болур эди. Ма алай бла Ханифа амма Кючюкню «Хасаука», «Умар» джырларын уста джырлаучан эди. Атамы юретгенден да озуб, бизге да юретиучен эди Ханифа амма аланы. Ол джырла амманы ауузундан чыгъар чыкъмаз Адил (Ёзденланы джырчы Адил – къарт атам Томпаны гитче къарнашы) джылы бла гитче болса да, бизни барыбыздан да дженгил алыб къоюучан эди. Артда-артда Адил Юч Ёзенде белгили джырчы болгъанында, анам: «Адилни джырчылыгъы Байрамукълагъа ушагъанды», – десе, атам Локъман да анга дженгишлик бермей: «Джырчыла кесибизде да, Ёзденлада, джетишедиле!» – деучен эди. Аны айтханым, Дебо улуну джырлары Байрамукъладан эсе бизде, Ёзденлада, кёб джырлана эдиле. Тюзюн айтыргъа, Кючюкню туудукълары окъугъанла, билимлиле, къуллукъчула, залимле болгъандыла, алай а ичлеринде биздеча джыргъа уста адам хазна джокъ эди. Бизникиле Кючюкню джырларын аслам джырлагъанлары амалтын, «ол джырланы Сыгынчылары этгендиле» деб къойгъанла да болуучан эдиле. Алай а, башыбыздан Аллах къараб турады, «Хасаука», «Умар» джырланы бизникиле (Сыгынчылары) этмегендиле, Дебо улу Кючюк этгенди. Кючюкню ол джырларындан сора да, ариу джырлары кёб эдиле. Башхаланы къой, мен гитче заманда къарт атам Зеке: «Ёзден, Ёзден, белибауунг джезден» деген, бизни уллу атабызгъа аталгъан джырны да Кючюк этгенди», - деучен эди.
Бласт киргенден сора уа Кючюкню «патчах абычар болгъанды, хаджи болгъанды» деб, атын-чууун да сагъынмай къойдула. «Хасаука» бла «Умар» джырларын да биз Ханифа аммадан эшитгенча къоймай, бир-бир джерлерин тюрлендирген эдиле».
Байрамукъланы Дебо улу Кючюкню «Хасаука» бла «Умардан» сора да талай затланы джазгъанын, орус патчахха къуллукъ этген абычар болгъанын, хаджи болгъанын да мен сабийликден эшитгенлей тургъанма.
Дагъыда, Дебо улугъа Къарачайны биринчи къадысы болгъанды дейдиле. Ол айтханла бла «огъай» деб ёчеширча да, «хоу» деб, ийнанырча да тюлдю. Не ючюн? Дебо улу Кючюк Къарачайны биринчи къадысы болса, архив къагъытлада аты къаллыкъ болур эди. Поэзиясы да башхаракъ тюрлю боллукъ болур эди. Хасаука урушдан сора бёлек джыл озуб, Меккягъа барыб, хаджи болуб къайтхан эсе уа, анга огъай деб айтырча тюлдю. Джашаууну экинчи бёлюмюнде джазгъан назмулары да алайгъа келишиб турадыла. Биз оюм этгенден, Дебо улу Кючюк 1828-чи джыл отузладан атлагъан адам болгъанды. Аны айтханым, Дебо улуну абычар болгъаны, хаджи болгъаны да бек игиди, алай а ол къарачай-малкъар халкъны тарихинде уллу поэтча, джырчыча къалгъанды. Алай эсе уа, аны джазгъан затларына тамгъа урмагъанлай, урдурмагъанлай барыбыз да джакъларгъа керекбиз. Мындан ары не къадар ёчешсек, Дебо улу Кючюкню ёлюмсюз творчествосуну, ол къадар джангы бетлерин ачарыкъбыз.
Ким къалай десе да, къарачай-малкъар поэзияны «джукъудан уяннганы» (возрождениеси) XVIII-чи ёмюрню экинчи бёлюмюнде башланнганды дейме мен. Семенланы Къалтур Державин болгъан эсе, Дебо улу Кючюк къарачай-малкъар халкъны Пушкини болгъанды! Кючюкню бюгюн-бюгече да халкъны ауузунда джюрюген, алгъаракълада газетледе, журналлада, китаблада басмаланнган, энчи архивледе болгъан джырлары, назмулары, айтыулары айтханыма шагъат боллукъларына мени ишегим да джокъду.
Дебо улу Кючюкню чыгъармалары, адамлыкъгъа, адебге-намысха, халкъыбызны сюерге, башха халкъла бла шохлукъда джашаргъа, уллу Эресей къралыбызгъа таза къуллукъ этерге юретедиле окъуучуну. Дебо улуну джазгъанларында ол ашхы иннети бла иги танышсакъ, адамлыкъ шартларыбызны анга ушаталсакъ деген нюзюр бла басмалайма мен да ма бу статьяны. Муну ызындан да, сёзюбюз тутхучсуз болмазча, акъылман поэтибизни «Бийнёгер бла Айсурат» деген уллу поэмасын басмаларгъа муратыбыз барды. Алай этсек, Кючюкню кертиси бла да къаллай уллу назмучу болгъанын ангыларгъа окъуучулагъа тынч боллукъду. Дебо улуну джарыкъ сыйына бюгюн-бюгече да «тамгъа» салыргъа дыгалас этгенлени да ауузлары тыйылыр деб мурат этебиз.
Алай эсе, Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню тин дуниясына атланайыкъ.
Эртде-кеч болса да, Уллу Аллахны адиллиги тюзню джанына бурулуучанды. Шукур Бир Аллахха, Сыйлы Аллахха, Уллу Аллахха!
{jcomments}
