Лайпанланы Алибийни джашы Мурат Джёгетей Аягъы районну администрациясыны башчысы болуб ишлегенли иги кесек заман болады.

Район бизни республикада эм уллуланы бириди. Бюгюнлюкде мында 50 211 адам джашайды. Адам санына кёре, эллери да кёбдюле. Район бир санагъатлы тюлдю: мында промышленность, эл мюлк санагъатла да бардыла да, аланы джетишимлерине таяна, бюгюнлюкде башха районланы арасында алчыланы бириди.
2023-чю джыл тамамланыргъа кёб къалмагъанды. Келир джыл районну уруннганлары быйылны эсеблерин чыгъарлыкъдыла. Джетишимле этген эселе къууанныкъдыла, кемликлеге тюбеген эселе, аланы къоратыргъа кюреширикдиле.
Бюгюн а биз район озгъан джылны къалай ашыргъаныны юсюнден «Къарачайны» окъуучуларына хапар айтыргъа излейбиз. Журналист Къобанланы Махмут Джёгетей Аягъы районну администрациясыны башчысы Лайпанланы Алибийни джашы Муратха талай соруу бергенди.
- Мен Джангы Джёгетей элде 1961-чи джыл туугъанма, - дейди Лайпанланы Мурат. – Джангы Джёгетейде орта школну бошагъанымда, Днепропетровск шахарда инженер-къурулуш институтну бошаб, «Промышленность эмда граждан къурулуш» усталыкъ алыб чыкъгъан эдим. Кёб санагъатлы «Турист» кооператив бар эди да, 1989-чу джыл инженер-къурулушчу болуб ары джарашхан эдим ишлерге. 1992-чи джылгъа дери ишлеб турдум ол кооперативде. Ол ишден кетгенимде, 2002-чи джылгъа дери «Антей» ИЧП-да, «Легион» ООО фирмада директор болуб ишлеген эдим.
Школда окъугъан заманымда, институтха киргенимде да дзюдо бла кюрешиб тургъан эдим. Спортну бу тюрлюсюнден СССР-ни спортуну устасы болгъан эдим да, 2002-чи джыл мени Къарачай-Черкес Республикада физкультура, спорт эмда туризмни хакъындан комитетни председатели этген эдиле. Эки джыл ишледим бу джууаблы ишде. Бир ишде эки-юч джылны ишлегенимден сора башха джууаблы къуллукълагъа кёчюрюб туруучан эдиле мени. 2012-чи джылны эндреуюк (декабрь) айыны 12-де мени КъЧР-ни Башчысыны эмда Правительствосуну Администрациясыны тамадасыны заместители этген эдиле. 2013-чю джылны байрым (февраль) айындан бери Джёгетей Аягъы районну администрациясыны башчысыны борчларын толтуруб башлагъан эдим. 2014-чю джылдан бери районну администрациясыны башчысыма. КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутаты да болгъанма. Къарачай-Черкес Республиканы муниципал къуллугъуну сыйлы къуллукъчусума. Къысхача айтсам, мен институтну бошагъанымдан сора къуру джууаблы къуллукълада ишлеб тургъанма. Не къуллукъда ишлесем да, уллу кёллю болмагъанма, ишге толусу бла берилгенме. «Джашым, не къуллукъда ишлесенг да, адамны кёзюне эрши кёрюннген затланы этме, Джуртунга, халкъгъа таза кёллю бол», - деучен эди атам. Мен аны айтханын бир заманда да унутмайма, ол себебден Лайпанланы Алибийни джашы, кесин алай-былай джюрютюб, адамланы джюреклерин къыйнагъанды деб, бир киши айталлыкъ тюлдю.
- Мурат, кесинги джашауунгу юсюнден къысхасы бла хапар айтдынг. Сен башчылыкъ этген районда промышленность эмда эл мюлк санагъатла бардыла. Белгилисича, бизни республикада къуру Уруп район болмаса, эки санагъаты болгъан район джокъду. Промышленность санагъат а уллу хайыр берген санагъатды. Алай эсе, районну уруннганларыны джашау дараджалары иги болур?
- Быйылны районну уруннганлары къурамлы башлагъан эдиле. Джыл бошалмагъаны себебли, быйылны юсюнден мен хапар айталлыкъ тюлме. Озгъан джылны юсюнден а хапар айтайым. Бизни республикада Джёгетей Аягъы район эм уллу, эки санагъатлы районду. Промышленность болмагъан джерде къайсы районну да экономикасы мийик дараджалы боллукъ тюлдю. Бизни районда «Кавказцемент» АО, «Известняк» ЗАО, «Селена» ООО дегенча уллу промышленность предприятиеле бардыла да, ала районну экономикасын мийик дараджалы этиб турадыла. Сёз ючюн, мен башында атларын айтхан промышленность предприятиеле озгъан джыл 2 миллиард 753 мелиуан сом хайыр бергендиле. Бу кёргюзюмню 2021-чи джыл бла тенглешдирсек, хайыр алыу эки кереге аслам болгъанды.
Кесигиз кёре болурсуз, джылдан джылгъа Джёгетей Аягъы шахарны эмда районну эллерини джашнаб баргъанларын. Къурулуш ишле районда бир да къурамлы барадыла. Озгъан джыл районда 23 минг 527 квадрат метрде мекямла ишлениб, хайырланыугъа берилгендиле. Бу кёргюзюм 2021-чи джылны кёргюзюмюнден 8 процентге асламды. Районда промышленность эмда эл мюлк санагъатла болгъанлары себебли, ишсизлик да азайгъанды. Орта тергеу бла ишлеген адамны айлыгъы 39309,5 сомгъа джетгенди. Уруннган адамланы саны алты мингден асламды.
Биз башында айтхан промышленность предприятиеле болмагъан джыллада районну уруннганлары эл мюлк бла кюрешиб тургъандыла. Ол себебден, эл мюлк санагъат бурундан бери келген санагъатды. Ол эки къауумгъа бёлюнеди. Бири малчылыкъды, экинчиси уа джерчиликди. Экиси да не заманда да районну уруннганларын мюрзеусюз, этсиз, сютсюз этмегендиле. Районну сабанлары, джайлыкълары, къышлыкълары эркиндиле. Фермерлерибиз, болушлукъ мюлклерибизде уруннганла тууар мал, къой, ат тутадыла, мюрзеу ёсдюредиле. Озгъан джыл 2021-чи джылдан эсе, 18 минг тоннагъа аслам мюрзеу джыйгъандыла ала. Болушлукъ мюлклени къурагъанла 22 минг тонна бичен хазырлагъандыла. Бюгюнлюкде районда 8 минг тууар мал, 25 минг къой, иги кесек ат бардыла. Озгъан джыл 25 минг тонна сют сауулгъанды.
Джерчилик, малчылыкъ санагъатлада ишлегенле бизни джаныбыздан болушлукъ табханлай турадыла. 2022-чи джыл алагъа 23 мелиуан 500 минг сом берилгенди. Бюгюнлюкде, башха районладача, бизни районда да гитче кёгет терек бачхаланы къурау иш барады. Ма ол затха деб, кёгет терек бачхалары болгъанлагъа 13 мелиуан 500 минг сом берилгенди. Быйыл гитче терек бачхала биринчи кёгетлерин бериб башларыкъдыла. Алай бла районну уруннганлары, кеслерин кёгет бла баджаргъан бла къалмай, тышына да чыгъарыб сатарыкъдыла. Къарачай-Черкес Республиканы Эл мюлк министерствосуну кючю бла озгъан джыл 18 элчи фермер мюлк 10 мелиуан сом чакълы бир тюрлю-тюрлю грантла, субсидияла алгъандыла. Кесигиз кёргенигизча, бизни районда промышленность, эл мюлк санагъат мийик дараджалы болгъанлары себебли, уруннганланы джашаулары да игиди.
Не зат да адам ючюн этиледи. Ол затны биз унутмайбыз. Башхача айтсам, биз барыбыз да адам урунамыды, урунмаймыды, аны багъалатыб турургъа, саулугъун сакъларгъа, керек болса, багъаргъа керекбиз. Энди районну саулукъ сакълау учреждениелеринден хапар айтайым.
Джёгетей Аягъы шахарда районну ара больницасы орналыбды. Къуру шахарны уруннганларыны саулукъларын бакъгъан бла къалмай, районда 10 эл барды да, аланы адамларына да медицина болушлукъ этиб турады. Хар элде дегенча участок больница, фельдшер-акушер пунктла ишлейдиле. Бютеулей да районда 635 медицина къуллукъчу урунады. Аланы арасында 115 врач, 330 орта усталыкълары болгъан медицина къуллукъчу барды. Гитче медицина къуллукъчуланы саны 75-ге джетеди. Озгъан джыл стационарлада 3985 адам саулугъун бакъдыргъанды. Къуру районну уруннганлары бакъдырмагъандыла кеслерини саулукъларын стационарлада. Республиканы башха районларындан да келиб тургъандыла ауругъанла. Бизде кюндюзгю стационарла да ишлейдиле.
Хирургла бла травматологларыбыз да ишлерин билген адамладыла. Ала 451 операция этгендиле. Врачла кабинетлеринден чыкъмайдыла деб келе да болур бир къауумланы кёллерине. Огъай, кабинетледе олтуруб, ишлерин баджаргъан бла къалмай, эллеге айланыб, адамлагъа медицина болушлукъ этиб турадыла: 18 минг адам да диспансеризацияны ётгенди. Аланы арасында сабийле да бардыла. Белгилисича, бюгюнлюкде Уллу Ата джурт къазауатны ветеранлары эмда сакъатлары къалмагъанны орнунда болгъандыла. Аланы къаллай бир къалгъанларын эсебге алыб, саулукъларын тинтиб, керек болса, медицина болушлукъ да этедиле. Сабийледен 16, уллу къауумдан да 76 адам санаторияда, курортлада саулукъларын бакъдыргъандыла. Къыйын ауругъанны саулугъун бизни врачла багъалмасала, аны Москвагъа, Санкт-Петербургга, Саратовгъа джибериб, саулугъун бакъдыртыб тургъанбыз. Аллайланы саны озгъан джыл 137-ге джетген эди.
Районда кече-кюн да ишлеб тургъан терк болушлукъ этиучю джети бригада ишлейди. Бизни район больницада бек фахмулу врачла ишлейдиле. Не за манда да тюз диагноз салыб, эм къыйын операцияланы этерге усталыкълары да, билимлери да джетерикди. Ол себебден, озгъан джыл терк болушлукъ этиучю бригадала Черкесск шахарда республикан больницагъа 94 къыйын ауругъанны джетдирген эдиле.
Белгилисича, бусагъатда джол чарпыула да кёб болуучандыла. Озгъан джыл джол чарпыулагъа тюшюб, терк болушлукъ этиучю бригадаланы адамлары 104 адамны республикан больницагъа джетдириб, врачланы къолларына берген эдиле. Аланы барына да заманында медицина болушлукъ этилгени себебли, бары да сау-эсен къалгъан эдиле.
Районда врачла да, орта билимлери болгъан медицина къуллукъчула да джетишедиле. Алай болса да, пенсиягъа чыгъыб неда башха джерге ишлерге кёчген врачланы орунлары бош турмазча болумла да къурагъанбыз. Сёз ючюн, озгъан джыл «Земский доктор» деген программаны джашауда бардыра, эки врачны ишге алгъан эдик. Аланы бири терапевт, экинчиси да педиатр эдиле. Сыйлы, махтаулу атланы джюрютген врачларыбыз да аз тюлдюле. Джыл сайын билимлерин, сынамларын ёсдюрсюнле деб Москвагъа, Санкт-Петербургга дагъыда башха шахарлагъа джибергенлей турабыз.
Медицина керекле бла, транспорт бла иги баджарылгъанбыз. Озгъан джыя «Газель» маркалы эки автомобиль берген эдиле бизге. Экиси бла да бюгюнлюкде терк медицина болушлукъ этиучю бригада хайырланады. Алгъын джыллада район больницагъа кислородну башха джерден келтириб тура эдиле. Алай болгъаны бизни къыйын болумгъа салыучан эди. Кислород болмаса, сау къаллыкъ да ёлюмню къолуна тюшюб къалыучанды. Ол затны эсге ала, бизни район больницаны джеринде кислород этиучю станция ишлениб, хайырланыугъа берилгенди. Бир минутха 1000 литр таза кислородну чыгъарыб турлукъду ол. Станциягъа хата джетмезча, тёгереги бурууланнганды.
Башында айтхан эдим, хар элде дегенча, участок больница, фельдшер-акушер пунктла бардыла деб. Тюздю, аланы бир къауумларыны мекямлары эски болгъандыла. Алагъа деменгили ремонт этилирге керекли болуб турады. Сёз ючюн, «Здравоохранение» деб миллет проект талай джылдан бери ишлейди. Ол проектни джашаугъа сингдире, бир къауум участок больницаны, фельдшер-акушер пунктну мекямларына ремонт этиб башлагъанбыз. Бусагъатда Эски Джёгетейде участок больницаны эмда Важное элни амбулаториясыны мекямларына ремонт этиле турады.
- Бюгюннгю джашауда адам терен билимли болмаса, халкъгъа джарагъан къой, кесин эмда юйдегисин асыраяллыкъ тюлдю. Районну школларында окъугъан сабийле терен билимли болур ючюн, не мадарла этиледиле?
- Окъууу, билими болмагъан адам не заманда да кесине тыйыншлысыча джашау къураялмагъанды. Аллай адамгъа бюгюнлюкде къара иш да аз табыллыкъды. Хар къайда да джангы технология хайырландырылады. Ол затны бизни школларыбызда ишлеген устаз коллективле унутмайдыла. Сабийлеге терен билим берирге кюрешир ючюн къалмайдыла. Ариу халиге, патриотизмге юретедиле устазла сохталаны. Сабийлигинден адам Джуртун сюймесе, анга керти болмаса, уллу болса, анга ол сезимлени сингдираллыкъ тюлсе. Ол себебден, дерследе устазла патриотизмни юсюнден сёлешген бла къалмай, 2022-чи джылдан бери, къуру бизни школлада тюл, къралыбызны бютеу школларында иш ыйыкъ Эресейни байрагъын кёлтюрюу бла, гимнин согъуу бла башланыучанды.
Быйыл Устаз бла насихатлыкъ этгенни джылыды да, районну школларында ишлеген устазла бла юретиучюлеге не джаны бла эс бёлюр ючюн къалмайбыз. Не да этиб ала учунуб ишлерча болумла къурайбыз. Школланы мекямларына деменгили ремонт этген бла къалмай, аланы арбазларын айбат этгенбиз, материал-техника базаларын игилендиргенбиз.
«Образование» эмда «Демография» деген миллет проектлени джашауда бардыра, районну тёрт школунда Эски Джёгетейни, Гюрюлдеуюкню, Джёгетей Аягъы шахарда 5-чи номерли школда эмда 6-чы номерли гимназияда «Точка роста» деген аралыкъла ачылгъандыла. Гюрюлдеуюк элде уа джангы школну мекямы ишленнгенди. Анда 165 сохтагъа орун барды. Бу школну ичинде сабий сад да ишлейди. Джёгетей Аягъы шахарда 80 сабийге деб ясли ишлениб, хайырланыугъа берилгенди. Къызыл Къаланы, Сары-Тюзню орта школларыны эмда Джёгетей Аягъы шахарны 4-чю номерли гимназиясыны мекямларына деменгили ремонт этилгенди. Къызыл Къала элни орта школунда тренажёр комплекс салыннганды. Джёгетей Аягъы шахарда 3-чю номерли школну спорт залына деменгили ремонт этилиб турады. Джёгетей Аягъы районда 3-7 джыл толгъан сабийлени бары да сабий садлагъа джюрюйдюле: барына да орунла джетишедиле. Белгилисича, талай джылдан бери биринчи, экинчи, ючюнчю, тёртюнчю класслагъа джюрюген сохтала школланы хант юйлеринде алайына ашайдыла. Районну ненча школу бар эсе, бары да автобусла бла баджарылгъандыла. Узакъда джашагъан сабийлени автобусла бла эртден сайын школгъа келтиредиле, дерсле бошалсала, юйлерине элтедиле. Джыл сайын дегенча районнга бир автобус бериледи. 2022-чи джыл берилген автобусну Джёгетей Аягъы шахарда 6-чы номерли гимназия алгъан эди.
Районну школларында физкультура бла спортха уллу эс бёлюнеди. Эки минг чакълы сабий тюрлю-тюрлю спорт секциялагъа джюрюйдюле. Эркин тутушха, боксха, каратэге, дженгил атлетикагъа, армспортха, волейболгъа, самбогъа, миллет тутушха, ат спортха сабийлени сынамлы тренерле юретедиле. Районда 29 спорт зал барды да, алада 49 тренер ишлейдиле. Озгъан джыл 121 спортчубуз, тюрлю-тюрлю эришиулеге къошулуб, алчы орунланы алыб, районну атын иги бла айтдырыб тургъандыла.
- Энди районну маданият джашаууну юсюнден хапар айтсанг.
- Окъугъан адам билимли болгъан бла къалмай, кесин юлгюлю джюрютюученди: адеб-намыс не болгъанын биледи. Кесин таб джюрютген адамгъа культурасы болгъан деученбиз. Адебли-намыслы къалай болады ол? Юйде ата-анасы ашхы адетлеге юретген бла къалмай, джамагъатны арасында айлана, джюрюй, ашхы затланы кёреди, джарыкълыкъ къалада салыннган спектакллеге къарайды, китабла окъуйду. Хар затдан бирер кесек ала, ахырында юлгюлю, адебни-намысны сакълагъан ашхы адам болуб къалады. Бизни районну маданият къуллукъчулары ол затны унутмайдыла. Ол себебден, суратлау-чемерлик коллективе къуралыб, аланы адамлары бюгюннгю заманны излемине кёре концерт программаларын къураб, джер-джерде кёргюзюб туруучандыла. Андан сора да къралны тюрлю-тюрлю шахарларында бардырылгъан конкурслагъа, фестиваллагъа къошулуб, сынамларын ёсдюрюб, аланы кеслеринде хайырландырыучандыла. Былтыр Липецкеде, Курганда, Череповецде, Назранда, Ессентукда, Пятигорскеде, Пермде конкурсла, фестивалла болгъан эдиле да, бизни районну суратлау-чемерлик коллективлери алагъа къошулуб, районну сыйын джакълагъан эдиле. Биз ала мындан ары да джетишимли болурча болумла къурагъанлай турабыз.
Бусагъатда бизни барыбызны да аллыбызда бир уллу борчубуз барды. Ол да неди десегиз, джаш тёлюбюзню наркоманиядан сакълауду, тыйыуду. Наркотиклени хайырландыргъан джаш тёлю, кесини саулугъундан бошагъан бла къалмай, къралгъа хайыр келтирлик тёлю болмай къалады. Ол себебден, наркотиклени къаллай заранлары болгъанларыны юсюнден районда уллу иш бардырылады. «Наркотикле – джаш тёлюню душманы» деб, школлада сабийле бла врачла, устазла дагъыда башха санагъат устала ушакъла бардыргъанлай турадыла. Ол джаны бла джетишимле этгенчабыз. «Тамчы, тама-тама турса, ташны тешер» деб бир айтыу барды да, джаш тёлюге заран келтирген затланы юсюнден тохтаусуз айтыб турургъа кереклиге санайбыз.
- Къурулуш ишле не заманда да эм керекли ишле болгъанларын барыбыз да билебиз. Къурулуш бармагъан джерде джашау джокъду дерге боллукъду. Аллай джерледе адамла юйюрсюнмейдиле: кетиб къалыучандыла. Сизни районда къурулушха уллу эс бёлюне болур?
- Талай джылдан бери «Формирование комфортной городской среды», «Комфортная городская среда» деген проектлени бизни районда джашаугъа сингдириб турабыз. Джамагъат кёб болуучу, солуучу джерлени айбат этиуге уллу эс бёлебиз. Сёз ючюн, Эски Джёгетейде, Джёгетей Аягъы шахарда адамла джыйылыб солуучу джерлени айбат этгенбиз. Московский посёлокда 5-чи номерли мекямны тёгерегин, Джёгетей Аягъы шахарда Калинин орамны тыйыншлы дараджагъа джетдириб, адамла бош заманларында алайлагъа джыйылыб, заманларын джарыкъ халда ашырырча этерге кюрешгенбиз.
Джоллагъа эс бёлмеген адам болмаз. Джаяу, транспорт бла джюрюгенле да джолланы не заманда да ариу боллукъларын излеб туруучандыла. Джангы Джёгетейде, Элтаркъачда, Джёгетей Аягъы шахарда, Московский посёлокда дагъыда башха элледе джоллагъа ремонт этилген бла къалмай, аланы бир къауумларына асфальт тёшегенбиз.
Районну эллерин таза суу бла баджарыргъа кюрешебиз. Артыкъ да бек джыл джауумсуз болса, суу джетишмейди, азлыкъ этиученди. Адамла бачхаларында тахта кёгетле, эл мюлк культурала ёсдюредиле. Суу болмаса, тахта кёгетлени ёсдюргенден хайыр болмай къалыучанды: къургъакълыкъ къысыб, не тюрлю эл мюлк культураны да кюйдюрюб къоюучанды. Сары-Тюзде 20 километр узунлугъу болгъан суу быргъы сеть ишлене турады. Башха эллерибизде да суу къытлыкъ бола тебресе, алада да суу сетле ишлениб башланныкъдыла.
Бусагъатда район ара библиотеканы джангыртыу ишле бара турадыла. Районну Джарыкълыкъ къаласына деменгили ремонт этилгенди. Сары-Тюз элде физкультура-саулукъ сакълау спорт комплекс ишлене турады. Алкъын бир къауум эллерибизге табигъат газ тартылмагъанды. Быйыл Къызыл Къала элге газ тартыллыкъды. Къысхача айтсам, озгъан джылладача, быйыл да районну эллерини орамларын айбат этиу, алагъа суу, газ тартыу ишле тохтаусуз барыб турлукъдудула. Ол ишлени этиуде биз къуру кесибизни кючюбюзге таяныб къалмайбыз: кърал джанындан да болушлукъ этилинеди.
Быйылгъы джыл бошалыргъа кёб къалмагъанды. Биз сагъыш этгенден, не тюрлю ишлени да барыуларына кёре, 2023-чю джылны къурамлы тамамларыкъбыз.