Ана тил сакъланса, ата-бабаларыбыздан келген ашхы адетлерибиз да сакъланныкъдыла. Ол затны эсге ала, республиканы школларында ана тилден дерслени бардыргъан бир къауум устазыбыз ана тилибизни ёсдюрюр, сакълар ючюн, кече-кюн да кеслерини тил байлыкъларын ёсдюрген бла къалмай, сохталарына терен билим берирге, ана тилни сюйдюрюрге кюрешиб турадыла. Ма аллай устазланы бириди Сторожевой станседе 3-чю номерли орта школну устазы Ёзденланы (Байрамукъланы) Индира, Алийни къызы.

Сторожевойда 3-чю номерли орта школну директору Дотдайланы Сейит-Мазанны къызы Байдыматха тюбеб, ана тилни юсюнден ушакъ этгеникде, ол былай айтхан эди:

- Сторожевой стансе эки тийреге юлешинеди. Биринчи тийреде къазакъла дагъыда башха миллетле джашайдыла. Къарачай юйдегиле да аз тюлдюле. Экинчи тийре къарачайлыланы тийрелериди, бар эсе эки-юч къазакъ юйдеги барды, барыбыз да биригиб джашайбыз. Башха миллетлени арасында джашасанг, тилинги, адетлеринги сакълар ючюн, уллу, гитче да кюрешиб турургъа керекди. Ата-анала юйлеринде, устазла да школда сабийлени ана тилге юретирге керекдиле. Ана тилге толусу бла берилген устазды Ёзденланы Индира. Аны бла ушакъ этсегиз иги боллукъ эди. Ишини юсюнден толу хапар айтырыкъды.

Школну директору Дотдайланы Сейит-Мазанны къызы Байдыматны айтханын эте, мен Ёзденланы Индирагъа тюбедим.

- Мен Зеленчук районда Ильич элде туугъанма, - дейди Индира. - Школгъа да бу элде барыб башлагъанма. Ишлерин билген ашхы устазланы къолларында окъугъанма. Элледе ёсген сабийле биринчи сёзлерин кесибизни тилибизде айтыб башлайдыла. Школда уа орус эмда къарачай тилге юретедиле. Къарачай тилни мен бек сюерик болмаз эдим устаз Байрамукъланы Назифат, Аскерни къызы болмаса. Бир да сейир бардыра эди ана тилден дерслени. Аны ауузундан чыкъгъан къарачай сёзле сейир музыкагъа ушай эдиле. Аны дерслерине тынгыласам, тилибиз ариу, бай болгъанын ангылай эдим. Ол себебден, сегиз классны Ильичде бошагъанымда, андан ары школда окъуй турмайым да, Черкесскеде педагогика училищеге кирейим дедим да, кирдим окъургъа.

Былайда бир затны айтыргъа излейме. Черкесскеде педагогика училищени устазлары бир да билимли, къайгъырыулу адамла эдиле. Артыкъ да бек ана тилден окъутхан устаз Байчораланы Роза, Ханафийни къызы бир да фахмулу устаз эди. Къарачай тилге суу уста эди. Ол да болушхан эди меннге ана тилибизни сюйдюрюрге. Ма ол эки устаз мени ана тилим бла ёмюрлюкге байламлы этиб къойгъан эдиле. 1967-чи джыл училищени бошаб, элде школгъа джарашхан эдим ишлерге. Юч джылны ал башланнган классланы устазы болуб турдум.

Билим не заманда да артыкъ болмайды. Ол джетишмей тебресе, ишингден къууаналлыкъ тюлсе. Алай болмаз ючюн, мен Къарачай шахарда педагогика институтха кирген эдим заочно. Аны 1993-чю джыл бошагъанымда, Сторожевойда 1-чи номерли орта школгъа джарашхан эдим ишлерге. Бу школ орус школ эди. Къарачай сабийле бек аз эдиле. Бир джылны ишлегенимден сора, 2011-чи джыл 3-чю номерли орта школгъа кёчдюм ишлерге. Мында ана тилибизден дерслени бардырыб башладым. Ма ол джылдан бери ал башланнган классланы устазыма.

- Ыйыкъда ана тилден дерслени ненча кере бардырасыз? Сагъатла азмыдыла, кёбмюдюле?

- Сторожевойда 1-чи номерли орта школ болгъаны себебли, къарачай тилден дерсле джокъ эдиле. Бир джылны къарачай тилден дерслени бардырмагъаным амалтын, тансыкъ болгъан эдим ана тилге. Дерслени бадырмасам да, юйде къарачай поэтле бла джазыучуланы китабларын окъуб туруучан эдим. Къарачай тилде джазылгъан окъуу китабланы, аны да джангы чыкъгъанларын излеб табыб, грамматикада не джангылыкъла болгъанындан хапарлы болур ючюн къалмай эдим. 1-чи номерли орта школда ана тилден дерсле болмагъанлары ючюн кетген эдим андан.

Мен 1-чи–4-чю классланы устазыма. Ана тилден дерсле бир ыйыкъда юч кере боладыла. Дерсни узунлугъу 40 минутду. Дерсле азлыкъ этедиле. Аланы сагъат санларын асламыракъ этерге керек эди. 40 минутну ичинде мен дерсни кёб сохтагъа соралмай къалама.

Бизни поэтлерибиз, джазыучуларыбыз кёбдюле. Аланы чыгъармачылыкъ ишлери бла не къадар сохтаны танышдырсакъ, аллай бир да ана тилибизге иги боллукъ эди. Дерслени сагъат санлары азлыкъ этгенлери амалтын, поэтлерибизни творчестволарындан къысхасы бла хапар айтыргъа керек болуб къалады.

Тилибизни аз-аз унута барсакъ, ахырында ол джокъ болуб къалыргъа боллукъду. Ол джокъ болдуму, «къарачай» деген сёз да джокъ болургъа боллукъду. Аны ючюн биз не да этиб тилибизни сакъларгъа керекбиз.

Биз джаш тёлюге тилибизни толусу бла алдырсакъ, сюйдюрсек, ол тёлю эндиги тёлюге тилибизни тынч алдырлыкъды, сюйдюрлюкдю.

Былайда бир затны айтыргъа тыйыншлыды: тилибизни ёсюб келген джаш тёлюге сюйдюрюр ючюн устазлагъа ата-анала да болушургъа керекдиле. Бир къауум ата-анала ана тилибизге уллу магъана бередиле. «Орус тилни иги билгенча ана тилигизни да иги билигиз», деучендиле ала. Бирси ата-анала кеслерини туугъан тиллерине сууукъ кёзден къарайдыла: баш окъуу заведениелеге окъургъа кирселе, ана тилни хайыры болмай къалады деучендиле ала.

Бу арт джыллада къарачай тилни школлада сабийлерибиз окъумасынла деген ата-анала тюбемейдиле. «Окъутугъуз, ана тиллерин сабийлерибиз иги билирча этигиз» деб устазлагъа толу эркинликни бериб къойгъандыла.

Бир джыл бизни школгъа Венгриядан бир алим келген эди. Атын, тукъумун унутханма. Къыпчакъма дей эди. Ана тилини юсюнден хапарла джыйыб айлана эди. «Бизни тилибиз, ата-бабаларыбыз сёлешген тилибиз, толусу бла къуруб бошагъанды. Къраллагъа айланыб, ийнени биченде излегенча, тилибизни хар сёзюн излеб айланама. Бир-бирде излегеними табама. Къууанама. Онла бла джылла, андан да кёбюрек заман кетерик болур, буруннгу тилибизни орнуна салгъынчы. Ол себебден, къарачай миллетге бир айтырым барды: не да этиб, ата-бабагъызны тилин сакъларгъа кюрешигиз. Сиз кючлю миллетсиз, 14 джылны киши джерде джашаб, тилигизни сакълагъансыз. Тас этмезге кюрешигиз. Тас этсегиз, артдан аны табаллыкъ тюлсюз», - деген эди Венгриядан келген алим.

Тилегенинде анга къарачай тилде чыкъгъан китабланы берген эдик. Къууаныб алгъан эди. Ана тилибизге, кёз гинджибизгеча, сакъ болургъа керекбиз. Мен дерслеримде, къуру программагъа таяныб къалмай, тюрлю-тюрлю болушлукъ литератураны да хайырландырама. Сохталаны арасында, назмуну ким иги азбар айтса, хапарны ким иги окъуса, деген темалагъа конкурсла ачханлай турама. Методика китабчыкъла джетишмейдиле, башха окъуу китабла джетишедиле. «Харифле» деген китаб хар сабийде барды.

Ана тилден конкурсла болсала, мен алагъа тири къошулуучанма. Зеленчук районда 2020-чы джыл ана тилден дерслени бардыргъан устазланы арасында конкурс болгъан эди да, анда биринчи орунну алыб, «Джылны устазы» деген атха ие болгъан эдим. Мен баш категориялы устазма. Джыл сайын бир поэтибизни, джазыучубузну творчествосун, джашауун сюзюб туруучанбыз. Быйыл программама къарачайны халкъ поэти Семенланы Исмаилны салыб, аны творчествосу бла сабийлени шагъырей эте турама.

Сёзюмю тамамлай, бир затны айтыргъа излейме. Сабий садлагъа баргъан сабийле ана тиллерин иги билмейдиле. Юйлеринде туруб, джыллары джетиб, школгъа келген сабийле ана тиллерине устадыла. Ала ана тиллеринде сёлешиб тебреселе, къарт аккачыкълача, уста сёлешиб, кёлюнгю джарыкъ этедиле. «Ана тилим, джаным-тилим, кече-кюн да сендеди мени эсим» деген сёзле бла бошаргъа излейме айтырымы.

Къобанланы Махмут.

Суратда: Строжевойда 3-чю номерли

орта школну ана тилден устазы Ёзденланы Индира.