Бу айда къарачай-малкъар халкъны буруннгу шумер-булгар-алан тилин джангыртыугъа, сакълаугъа уллу юлюш къошхан фахмулу джердешибиз Байчораланы Якъубну джашы Сосланбекге 85 джыл толлукъ эди. Ай медет, ол джарыкъ юбилейине 8 кюн къалыб керти дуниягъа кетгенди. Аллах рахмат этсин.
Сосланбек 1937-чи джыл арттотур (апрель) айны 5-де Огъары Тебердиде Байчораланы Якъуб бла Сапраны юйдегилеринде 11-чи сабий болуб туугъанды.
Ол къыйын кёзюуню ауур сынаулары бютеу миллет бла бирге Байчораланы юйдегиге да къатылгъандыла: Якъубну алты сабийи гитчечиклей ёлгендиле. Кеси да 59 джылында, Къыргъызстанны Фрунзе областыны Къызыл Аскер районуну Джангы Джеринде, кёчгюнчюлюкде 1946-чы джыл ауушханды. Аны юй бийчеси Сапра да баш иесини ызындан кёб турмай кетгенди.
Байчораланы Сосланбек анасына тарала джазгъан назму санларынгы титиретеди:
«Ты шесть детей похоронила,
То как шесть стрел в груди твоей.
А смерть отца тебя свалила
И кровь пролила из очей»…
Алай бла гитчелигинден ёксюз къалгъан Сосланбек джашауун кеси тюзетирге керек болгъанды. Сабийлигинден огъуна башын урунуугъа салыб, ол кендир кюлтелени планнга салыннгандан эсе 3-4 къатха кёб джыйыб тургъанды.
1958-чи джыл, миллетибиз бла бирге джуртубузгъа къайтханындан сора, Сосланбек школну Къарачай шахарда тауусханды. Ызы бла бир бёлек заманны ол магъаданла чыгъарылгъан «Эльбрусский» деген комбинатда ишлегенди.
Не къыйын заманда да билимин ёсдюрюрге тырмашыб тургъан джаш усталыкъ алыргъа Къабарты-Малкъаргъа атланнганды. 1962-чи джыл анда кърал университетни тарих эмда филология факультетин джетишимли тауусуб, кеси элинде орта школгъа орус тил бла адабиятдан устаз болуб къайтханды.
Анда бир бёлек заманны ишлегенинден сора Байчора улу «Ленинни байрагъы» газетни редакциясыны адабият бёлюмюнде къуллукъ этиб тебрегенди. 1970-чи джыл къаламы джити, билими терен болгъан Сосланбек СССР-ни Журналистлерини союзуна, артхаракъда да СССР-ни Джазыучуларыны союзуна киргенди.
1966-чы – 1972-чи джыллада миллет тилибизде чыкъгъан республикан газетни редакциясында ишлеген кёзюуюнде аны эси тил байлыгъыбызны теренлигин ачыкъларгъа эмда сакъларгъа кереклисине бёлюннгенди. Алай бла тинтиу ишлеге кёллениб, Сосланбек МГУ-ну Азияны эмда Африканы хакъындан институтунда аспирантурагъа киргенди. 1977-чи джыл «Северокавказский ареал древнетюркской рунической письменности» деген темагъа диссертациясын мийик дараджада джакълаб, Байчора улу филология илмуланы кандидаты болгъанды.
Москвадан къайтханындан сора Байчораланы Сосланбек областны Тарих, филология эмда экономика илмуланы тинтген институтунда талай джылны къуллукъ этгенди. Анда ишлеген кёзюуюнде ол 50 илму экспедиция къурагъанды. Джарым ёмюрню таулада археология-эпиграфика экспедицияларын бардыра этген чыгъармаларын джыйышдырыб, «Къарачай-Малкъар аууш» деген тарих-назму китабын чыгъаргъанды. Алай бла ол къарачай-малкъар халкъны минг джылланы теренинден келген бирлигин илмуда къой, поэзияда да кёргюзгенди.
Экспедициялада Сосланбек буруннгу шумер-булгар-алан тилде джазыулары болгъан 30-гъа джууукъ таш-агъач джыйгъанды. 1990-чы джыл ол, НИИ-ден кетиб, джыйгъан экспонатларын тизиб, «Карачаевский институт памятников письма и языка» деген гитче предприятиени ачханды. Артда анга «Карачаевский институт-музей эпиграфики» деб аталгъанды. Ол институтну ишин «Алания» деген ат бла газет халда хапарлаб да тургъанды.
Музей ишле бла кюреше Байчора улу КъЧКъПИ-де (бусагъатдагъы КъЧКъУ-да) да дерсле бергенди. Арт кёзюуде ол Халкъла арасы тюрк академияны члени эди, Къарачай-Черкес кърал университетни къарачай эмда ногъай филологиядан кафедрасыны профессору эди.
Студентле: «Билим алыргъа тырмашханланы араларында аны сыйы бек уллу эди. Ол кесине да, окъутханларына да къаты излем сала эди. «5-ни, 4-ню» тыйыншлы болмагъанлагъа саугъа этген адети джокъ эди. Якъуб улу Сосланбекни лекцияларына сюйюб тынгылай эдик, аны айтханын алыргъа кюреше эдик», – деб, эсгередиле хурметли устазларын.
Терен билимли алим, лекцияларын, тинтиу ишлерин да бирча тири бардыра, 1989-чу джыл «Древнетюркские рунические памятники Европы: Отношение северокавказского ареала древнетюркской рунической письменности к волго-донскому и дунайскому ареалам» деген доктор диссертациясын да джетишимли джакълагъанды.
Байчораланы Сосланбек эпиграфиканы миллет школуну тамалын салгъанды. Анга «Таш китаблагъа джан салгъан» (Покоритель каменных книг) да дейдиле.
Байчораланы Сосланбек Аллахны Бирлигине ийнаннган, дин джаны бла да терен билими болгъан адам эди. Ол бютеу джашауун халкъыбызны тил байлыгъын джангыртыугъа, кеси билгенни джаш тёлюге юретиуге атагъан эди.
Къайсы бир алимни, джазыучуну фахмусуну теренлигин аны чыгъармалары кёргюзедиле да, Сосланбекни къаламындан буруннгу къарачай-малкъар тил бла байламлы 150-ден аслам илму иш, «Дугъум кёзлеринг», «Джигитликни эсгертмеси», «Уллуду, Байды Джамагъат эл», «Отубуз», «Мен джолгъа кесим джангыз чыгъама» дегенча назму китабла чыкъгъандыла. Бюгюнлюкде халкъыбызны тил байлыгъын сакъларгъа эмда байындырыргъа джараб турадыла.
Кеси керти дуниягъа кетсе да, Байчора улуну джарыкъ тюрсюню, ашхы ишлери адамланы джюреклеринде ёмюрлюкге сакъланныкъдыла. Ол джаш алимлеге ачхан илму джол бла да кёбле барлыкъдыла.
БАЙРАМКЪУЛЛАНЫ Зульфия.
