Джашагъан элинде Таусолтанны ариу къадарына кёбле сукъланадыла: юч къатлы юйю, уллу юйюрю.

Тёрт джашы бла тёрт къызы да сау-саламат. Хар бири джашауда орун табханды. Аталарыны джуртуна джыйылсала уа, уллу арбаз сабийден толуб къалады. Къысхасы, насыбы тутхан, къадары къуралгъан адамды. Алай а аны джашауунда башха кёзюуле да болгъандыла. Ала эсине тюшселе, бети мыдах болады, джюреги терк-терк уруб башлайды. Сюргюнню къыяма джылларында, адамла ачдан, джаланнгачдан, аурууладан, ёзге къыйынлыкъладан ёлюм бла къалымны арасында тургъан кёзюуде, Таусолтанны къадарында тюбеген сейирлик, тамашалыкъ иш къолума къалам алдыргъанды мени. Аны бла мен бек ачыулу, ажымлы дууада тюбешгенме. Бир факъыр Уллу Аллахны, адамланы аллында да бир заманда кечилмезлик гюнах иш этгенди – кеси джанын кеси алгъанды. Ай медет, быллай ишле халкълада, бизни миллетде да боладыла. Быллай бушуу юйню адамларына тюзюнлей бушуудан эсе кёб да къыйынды. Дууагъа келгенле да бушууну иелерине, не айтыргъа билмей къаладыла. «Аллах джандет ахлусу этсин», – дер эдиле, аны джандетден юлюшю болмазлыгъы туурады. «Аллах гюнахларын кечсин», – дер эдиле, ол гюнах кечилмезлиги белгилиди. Аны себебли дууагъа келгенле ёлгенни джууукъларына: «Ачыулу иш болду. Не этериксиз, не къыйынлыкъгъа да адам тёзмей болмайды, Аллах джюрегигизге сабырлыкъ салсын», – деб бир джанына туракълайдыла. Ма ол кюн айтхан эди Таусолтан меннге кесини къадарындан хапар.
- Мен да кеси джанымы алыргъа бек аздан къалгъанма. Иш а былай болгъанды. Кёчгюнчюлюкде биз Къазахстанны бир къыйын джерине тюшген эдик: джазы кюйдюрюб къоярча исси, къышы да бек сууукъ. Бизни уа небиз бар эди ол заманда? Атам урушда къалыб, анам а, ол ачыуну кёлтюралмай, ауруулу болуб, мен а алкъын онтёртджыллыкъ джаш. Узун бараклада джашагъанбыз. Мен мал фермада ийнеклени кюте эдим. Андан машинада тартылыб, къаймагъы алыннган сютчюк келтиреме, анам а андан айранчыкъ, бышлакъчыкъ неда унчукъ бла билямукъ булгъаб кечине турдукъ.
Бир кече, ийнеклени кюте туруб (анда ийнеклени кече да кютген эте эдиле), элни къыйырында бизни барак кюе тургъанын кёрдюм да, атыма миниб, ары джол тутдум. Мен джетгенимде, барак кюйюб бошаб тура эди. Беш адам, аланы арасында мени анам да, тютюнден тунчугъуб ёлген эдиле. Эки кюнню ичинде ёлгенлени асырадыкъ. Джаз болгъаны себебли джайлыкъда къалабыз. Энди мени анам ёлдю, юйюм кюйдю, ашаргъа ашым, киерге кийимим джокъ. Бек табсыз болуб турама. Энди айтыргъа огъуна айыбды, бутларыма къабларгъа кёнчегим да джокъ. Кесим а джангы джетген джаш. Ингушлу тиширыу баш иесини бир джыртыкъ шалбарын берди да, аны джамагъан кибик этиб, кийдим. Андан сора кёлюме бир къуджур затла келиб башладыла: быллай къыйынлыкъда джашагъандан эсе, ёлюб, джерин табхан кёб да игиди – ёлгенле ач-джаланнгач да болмайдыла, юслери топуракъ бла джабылыб, джатадыла бедишсиз, айыбсыз.
Бу оюм башыма хар кюн сайын туурадан туура келе, бютеу акъылымы бийлегенди. Бир кече, атымы къуйругъундан къыл кесиб, иги узун джиб эшдим. Биз кечиннген джерден узакъ болмай бир мийик терек ёсе эди. Муратым, джибимден асмакъ этиб, кесими асаргъады. Бек сейирим, тамашам, ёлюмден не аз да къоркъгъан сезимим джокъду. Джюрегим бир да болмагъанча хош. Келдим терекни къатына, джибни бутакъгъа тагъыб, къыйырын башым сыйынырча асмакъ этдим. Башымы анга сугъайым деб, ахыр кере тёгерекге-башха къарадым. Бир къычырым чакълы узакълыкъда бери келе тургъан адамны эследим. Ол адам джолуна озсун да, ишни андан сора этерме деб, терекни тюбюнде олтурдум. Джолоучу, меннге джууукълашыб, къатымда чёкдю. Мен бу къарт кишиге сейир этдим: мени юсюм не джаланнгач болса да, муну уа кийими ахыры да джокъча эди, юсюнде бир джыртыкъ джурунла… Ушакъ этдик. Мен кесими неге таукелленнгеними билдирдим, энди кимден да неми букъдурлукъ эдим…
Ол меннге тынгылаб турду да, джукъ айтмады. Мени акъылымы башха джанына бурургъа кюрешмегени, гюнах ишни этме демегени меннге тамаша кёрюннген эди. Ол адам джолуна кетгенинде, ызындан къарадым да, арлакъда мийик къаурала ичине киргенин кёрдюм. Болду, энтда да бир чырмау чыкъгъынчы, мен ишими этейим, деб ёрге турдум. Ол адамны къаурала ташасындан меннге къараб тургъанын кёрдюм да, «Я Аллах! Бу мени нек марайды?» деб, арсарсыз, терк атлаб, аны къатына бардым. Къатына олтурдум да, туура сордум: «Сен мени нек марайса, этгениме нек къарайса? Ангылат меннге», – деб, къаты болдум.
Ма алайда факъыр къарт кёлюндегин айтды.
«Мен сеннге айыб этиб турама. Хо, сен бек къыйын болумдаса. Алай а сени бек уллу байлыгъынг барды – джашлыгъынг! Сен, джаш адам, кесинге мадар къалай эталмайса? Ма ол сейирсиндиреди мени. Сени хар ким да кесине тартыргъа излерикди: уруннганла – ишчи нёгерге, джашла – шохлукъгъа, тиширыула – тослукъгъа. Менме бир джанындан да ышаныр джери болмагъан. Сени бу гюнах ишден тыяргъа демегеними хыйсабын да айтайым: джанынг чыкъса, шалбарынгы алыб киерик эдим. Мен къаллай болумдама, алай а сен бусагъатда этерге деб тургъан иш мени акъылыма бир да келмегенди – ол ёмюрде кечилмезлик гюнахды да андан», - деди къарт.
«Я Уллу да, Сыйлы да Аллах! Хар инсаннга тынчлыкъны, къыйынлыкъны да берген Аллах, кесимден къыйынлы болмагъанча ангылай эдим да, бар кёреме менден джарлыла, амалсызла да», - деген сагъышла келдиле.
Ма бу оюмла акъылымы башха джанына бурдула. Бу адам мени уллу гюнах ишден тыйды, дуниягъа, джашаугъа мадар этерге кёллендирди. Андан сора, терек къатына бармай, алайдан, таукел атлаб, кюйген барагыбызгъа келдим. Анда джашагъанла къыш келгинчи кюрешиб, баракны ишледиле, башын джабдыла, печле салыб, от тамызырча этдиле. Мен да алай. Артдан артха аш-суу да эркин болду. «Иги сагъан, гырджындан къарны тойгъунчу бир ашар эди!» - деб термилген халкъ, мюрзеуюн къайры джыяргъа билмей къалгъан эди.
Ол заманда мен бойнуму асмакъгъа салсам, бир затым да болмай къаллыкъ эди. Бюгюн а джашларым, къызларым, келинлерим, кюёулерим, туудукъчукъларым, юйлерим, машиналарым, бек башы уа - кюнлерим, кечелерим.
Бусагъат заманлада быллай ёлюм къуру юйге тюл, саулай элге, миллетге да табсызды. Аш-суу, кийим – толу, джашаргъа юйю хар кимни да бар. Бу ишлени сылтауу бирди – быланы шайтан алдайды. Адам кесин анга алдатмаз ючюн а Уллу Аллахха ийнаныргъа, динибизни фарызларын къалдырмай тутаргъа керекди. Ол заманда аны джюреги хош, кёлю да токъ боллукъду – деб хапар айтхан эди Таусолтан.
Ахырында Таусолтан бу хапарын джазарыма разылыкъ берди: «Ким биледи, мени къадарым бирлени быллай гюнахлы ишден тыяр эсе уа», – деди бу огъурлу, акъыллы адам.

Темуккуланы Адил.
Огъары Малкъар эл.