Батчаланы Хасанны джашы Алий Джёгетей Аягъы районну администрациясыны окъуу бёлюмюню тамадасыды. Бу джууаблы къуллукъда ишлегенли бери беш джыл болады.

Ма ол кёзюуню ичине кесин таб башчылыкъ эте билген тамадача танытханды. Районну школларында окъугъан сохталаны терен билимли, ариу халили этер ючюн бютеу иш сынамын аямай кюрешеди.
Бизни республикада Джёгетей Аягъы район эм уллу районланы бириди. Бюгюнлюкде мында 50 минг чакълы бир адам джашайды. Районда окъугъан сохталаны саны къаллай бирди? Ала терен билим алыр ючюн, ариу халили болур ючюн школлада не мадарла этиледиле? Бу эмда башха сорууланы «Къарачайны» корреспонденти Къобанланы Махмут КъЧР-ни махтаулу устазы, Джёгетей Аягъы районну администрациясыны окъуу бёлюмюню тамадасы Батчаланы Хасанны джашы Алийге бергенди.
- Бюгюнлюкде бизни районда 50 минг адам джашайды. Анга кёре школланы саны да кёбдю, - дейди Батчаланы Алий. – Районда эки лицей, аллай бир да гимназия, бютеу билим берген 12 школ, школгъа дери билим берген 12, эки да къошакъ билим берген учреждениеле ишлейдиле. Бир къауум школланы мекямлары эскидиле. Аланы джыл сайын «сылаб-сыйпаб» турмасанг, тозураб тебреб къаладыла. Аллай школланы бюгюннгю заманны излемине кёре джангыртыргъа кюрешебиз. Бюгюнлюкде джети школ шахар школладыла. Тогъузу элледе орналгъандыла. Бары да къралны бюджетине таяныб турадыла. Ма ол школланы арасында юч школну сохталары ыйыкъны ичинде алты, онючюсю уа беш кюнню окъуйдула. Андан сора да алты школну сохталары эки смен бла джюрюйдюле дерслеге. Алай нек болгъаны да белгилиди: бир къауум школлада кабинетле джетишмейдиле. Сёз ючюн, Джёгетей Аягъы шахарда 2-чи, 4-чю, 5-чи, 7-чи номерли школлада окъугъан сабийле кёбдюле да, башында айтханыбызча, классла азлыкъ этедиле. Ол школланы сабийлери эки кёзюу бла джюрюйдюле.
- Быйыл окъуу джыл районну школларына ненча сабий джюрюб башлагъанды? Сабийлени саны азмы, кёбмю бола барадыла?
- Районну школларыны эшиклери быйыл 6789 сохтагъа ачылгъандыла. Ма ол сандан 657-си биринчи класслагъа джюрюген сабийледиле. Бир игиси неди десегиз, джылдан джылгъа сабийлени саны ёсе барады. Ол зат бизни къууандырады. «Сабий болмагъан джерде къууат, къууанч да болмайды» деб бош айтмагъандыла ата-бабаларыбыз. Бизни къралча уллу къралгъа кёб сабий керекди. Джерибизни учу-къыйыры джокъду. Кёб сабийли юйдегилеге кърал болушур ючюн къалмайды. «Кёбню насыбы да кёбдю» деб бир айтыу барды да, аны тюзлюгюне бир киши да ишекли болмасын. Кёб болсала, къуру ата-анагъа уллу болушлукъ этген бла къалмай, бир-бирлерине да болушлукъ этиб турлукъдула. Кърал джанындан да болушлукъ табханлары, ата-анала арт сагъышларын этгенлери себебли, бу арт джыллада Джёгетей Аягъы ранонда сабийлени саны аслам бола барады.
Къошакъ билим берген окъуу учреждениелеге 1741 сабий джюрюйдю. Ма ол сандан 870 сабий сабий-джаш тёлю спорт школгъа, 871 сабий да Чыгъармачылыкъны юйюне джюрюйдюле. Сабий-джаш тёлю спорт школда тюрлю-тюрлю спорт секцияла ишлейдиле да, сабийле кеслерини саулукъларын бегитген бла къалмай, спортда джетишимли болуб, эришиулеге къошулуб, районну атын махтау бла айтдырыр ючюн къалмайдыла. Чыгъармачылыкъны юйюнде сабийлени джырларгъа, тепсерге юретген бла къалмай, аланы къол ишлеге да юретедиле устала.
- Окъугъан сабийлени саны кёб болгъаны себебли, устазла да кёб болурла?
- Бюгюнлюкде районну школларында 525 устаз ишлейди. Махтаулу устазларыбыз кёбдюле. Ма ол сандан 14 устаз «КъЧР-ни махтаулу устазы», 10 устаз да «КъЧР-ни халкъ окъуууну айырмасы» деген атланы джюрютедиле. «Ингуш Республиканы махтаулу устазы» деген атны джюрютген бир устазыбыз барды. «РФ-ны бютеу билим бериуден сыйлы къуллукъчусу» деген атха да 106 устаз ие болуб турады. 353 устазны баш категориясы, 173-ню да биринчи категориялары бардыла. Районну устазлары бизни республикада, Эресейде болгъан тюрлю-тюрлю конкурслагъа къошулгъанлай турадыла. 22 устазыбыз Эресейде бардырылгъан конкурслада хорламлы болгъандыла. 6 устазыбыз да тюрлю-тюрлю илмуланы кандидатларыдыла. Урунууну ветеранлары болсала да, 8 устаз алкъын ишлегенлерин къоймагъандыла. «КъЧР-ни махтаулу тренери» деген атны да бир устазыбыз джюрютеди. Кесигиз кёргенигизча, районну школларында ишлеген устазларыбыз терен билимли, сынамлы устазладыла. Ала окъутхан сабийле кеслерин терен билимлилеча танытхан бла къалмай, ариу халилидиле. Сабийле терен билимли, ариу халили болур ючюн кёб тюрлю мадарланы хайырландырабыз. 2020-чы джылдан бери бизни районну школлары тюрлю-тюрлю миллет проектлеге къошулуб туруучандыла.
Кесигиз кёре болурсуз, школланы мекямларын эм мийик сортлу кырпычдан къалайдыла. Мекямла ариу да, деменгили да боладыла. Ичлеринде не тюрлю таблыкъла да бардыла. Бир къауум школлада спорт зал не болгъанын билмей эдиле сабийле. Физкультурадан дерслени къыш айлада эшикде бардырыучан эдиле физрукла. Энди уа, хар школда дегенча, физкультурадан дерсле спорт заллада бадырыладыла. Спорт заллада тюрлю-тюрлю секцияла ишлейдиле. Сабийле саулукъларын бегитген бла къалмай, спортда да джетишимле этиучендиле. Бюгюнлюкде спорт секцияла бла тюрлю-тюрлю суратлау чемерликни кружокларына къошакъ билим берген учреждениеледен 1102 сабий джюрюйдю. Эки мингден аслам сабий а спорт секциялагъа джюрюб чыныгъадыла.
Башында айтхан эдим, 2020-чы джылдан бери районну окъуу учреждениелери «Цифровая образовательная среда» деген регионал проектге тири къошулуб, онглу джетишимле этгенлей турадыла деб. Бюгюнлюкде электрон сервисле ишлейдиле. Ала уа талай бардыла. Сёз ючюн, «Электронный детский сад», «Электронная школа», «Электронное допобразование», «Электронный мониторинг», «Электронная библиотека», «Дистанционная библиотека», «Дистанционное обучение», «Электронный журнал», «Электронный дневник» деген электрон сервисле. 2021-чи джылдан бери «Электронный мониторинг по питанию», «Единое окно обратной связи на госуслугах» деген электрон сервисле школ джашаугъа сингдирилгендиле. Кесигиз кёргенигизча, сохтала терен билимли болурча алагъа не тюрлю да иги болумла къуралгъандыла.
Башында айтылгъан электрон сервислени джашаугъа сингдирир ючюн, школланы окъуу эмда административ кабинетлери бюгюннгю заманны излемине толусу бла джууаб этерге керекдиле. «Кабинетле излемге джууаб этемидиле, этмеймидиле?» деб, школланы барына айланыб, къараб чыгъыб, комиссия бу оюмгъа келгенди: бир къауум школланы компьютерлери толусу бла джууаб этмейдиле. Ала эски болгъанлары себебли, джангыртыргъа амалсыз керекди. 50-ден аслам компьютер сохтала хайырланырча тюлдюле. Аланы орунларына джангыла керекдиле. Ачхабыз болса, бюгюн огъуна окъуу эмда компьютер кабинетлени дагъыда башха затланы джангыртырыкъбыз.
- Башында айтхан эдигиз, районда 7 школ шахар эмда шахар маталлы школладыла, деб. Элледе орналгъан школла бла аланы арасында башхалыкъла болурла?
- Аланы арасында башхалыкъла бюгюнлюкде джокъдула. Алгъын джыллада шахарлада орналгъан школланы хар нелери да таб джарашыб тургъанды. Эл школланы уа кърал керекли затла бла толусу бла баджармай эди. Энди уа шахар школлада болгъан затла эл школлада да бардыла. Ол себебден, аланы арасында башхалыкъ джокъду дерге боллукъбуз. 2023-чю джылдан бери «Комплексное развитие сельских территорий» деген кърал программа ишлейди. Ол программагъа кёре, эл школланы мекямларына деменгили ремонт этген бла къалмай, арбазларына дагъыда башха затларына къаралгъанды. Сёз ючюн, быйыл Сары-Тюз элни орта школуну мекямына, арбазына деменгили ремонт этилгенди.
«Демография» миллет проект да джашаугъа сингдирилгенди. Не джашырыу, талай джылны мындан алгъа сабий садла, яслиле джетишмей эдиле. Анала, сабийлери школгъа джюрюб башлагъынчы, алагъа юйлеринде къараб туруучан эдиле. Алай бла ала ишге джюрюялмай эдиле. Энди уа сабий садла эркин болгъандыла. Джёгетей Аягъы шахарда бир яслини къурулушу битиб бошагъанды. Анда 80 сабийге орун барды. Анга джаш анала гитче сабийлерин бере турлукъдула. Бюгюнлюкде Джангы Джёгетей элни орта школуна ремонт этиле турады. Хар нелери да иги джарашыб тургъан школлада сабийлени окъуулары, кеслерини джюрютюулери да юлгюлюдю.
Джашауда джангылычла да болмай къалмайдыла. Совет Союзну джылларында сохта бригадала къуралыб, сабийле, школну кесини участогунда тюрлю-тюрлю эл мюлк культураланы ёсдюрген бла къалмай, мюлклеге да нартюх, гардош бачхалагъа чага этерге да болуша эдиле. Бу арт джыллада урунууну дерслерин школ программадан чыгъарыб къойгъан эдиле. Энди урунууну дерслерин окъуу программагъа саллыкъдыла. Алай бла сабийле бир къауум ишледен хапарлы боллукъдула. Талай джылдан бери сохтала ОБЖ-ны дерслерин ётюучен эдиле школлада. 2024-чю джылдан башлаб ОБЖ-ны орнуна сохтала «Основы безопасности и защита Родины» деген дерслени ётюб башларыкъдыла.
Сохталаны къууандырырча дагъыда бир зат айтыргъа излейме. Бусагъатха дери бир неда эки «тёртю» болгъан сохталагъа кюмюш медаль бермей эдиле. Энди окъууларын джетишимли бошагъан сохталагъа аттестат бла бирге кюмюш медалны да берликдиле. Окъуу китаблада да кёб зат тюрленнгенди. Сёз ючюн, тарихден 10-чу эмда 11-чи классланы китаблары джангыртылгъандыла. Бу китабланы быйыл огъуна хайырландырыб башлагъандыла школлада.
- Джёгетей Аягъы районнга кёб элле киредиле. Эллени арасында уллу, гитче элле да бардыла. Школладан узагъыракъ джашагъан сохталаны автобусла келтиремидиле?
- Хар элни дегенча автобусу барды. Школдан узагъыракъ джашагъан сохталаны автобусла келтиредиле, дерсле бошалгъандан сора юйлерине да элтиучендиле. «Сабийле, сиз иги окъугъуз, терен билим алыгъыз, кесигизни ариу джюрютюгюз ансы, биз сизге не иги болумну да къурарыкъбыз» деб, алагъа таукеллик беребиз, ала да бизни айтханыбызны эсге ала, окъуулары бла, кеслерин ариу джюрютгенлери бла бизни къууандырыб турадыла.