Ата джуртубузну не тюрлю джаудан да джакълар, къоруулар ючюн ата-бабаларыбыз уллу джигитликле этгендиле.

Тюрлю-тюрлю къаугъалада, урушлада, Уллу Ата джурт къазауатда да къанларын-джанларын аямай кюрешгенлери бла ала патриотлукъну, эркишиликни, ётгюрлюкню юлгюсю болгъандыла.
Деу къралыбызны кючюн-къадарын, бютеу дуния сукъланнган байлыкъларын сакълагъан джигитлерибиз бла биз хар заманда да ёхтемленнгенлей джашайбыз. Ала бла байламлы хапарланы бютеу джамагъат билсе сюебиз.
Ма кёб болмай Орус-япон къазауатны джигити Къаракетланы Зекени джашы Мырзайны асыралгъан джерине сын таш салыныб, къабыры танылырча этилгенин эшитгеникде, аны юсюнден джыйышдырылгъан хапарны къууаныб басмалайбыз.
Къаракетланы Зекени джашы Мырзай 1885-чи джыл Хурзукда туугъанды.
Ол джангы джетген кёзюуде Орус-япон къазауатха къошулургъа разы кавказчыладан дивизия къуралыб тебрегенди. 19 джылы толгъан Мырзай анга кесини хар неге да юрениб тургъан аты бла барыб къошулгъанды.
Къазауатны кёзюуюнде болгъан къанлы урушлада Къаракетланы Мырзайны этген джигитликлери къарачай миллетни фольклор чыгъармаларыны бир талайында да суратланнгандыла.
Анга аталгъан тизгинле Япон урушха баргъан джашланы халкъ джырларында да тюбейдиле:
Биз тебредик Къарачайдан Япон къазауатха саналыб,
Япон къазауатда тебреди юсюбюзге къара тобла атылыб.
Къралыбыз къара къаннга батылыб,
Биз миналмайбыз Порт-Артур таулагъа,
Башыбыз къалгъанды бу гяуур Японда джаулагъа.

Кюн тийгенди япон таулада бузлагъа,
Хапарыбызны айтмагъыз, бек джыларла,
Къарачайда къызлагъа.
Биз къазауатха кирген кюн айланабыз ит кибик,
Къазауат этмеген кюнюбюз татлы кёрюнеди сют кибик.

Чачыла кетдик къытай таугъа,
Тёгерегибизге къарай, къарачай тауладан кёрмедик.
Биз ёрледик алагъа, къарачай тауланы тансыкълаб,
Кёбле ёлдюле япон окъла чанчакълаб.

Болалмайбыз бу гяуур джуртланы сууларындан ичерге.
Кюрешебиз бир-бирибизге кебин бичерге.
Сюймей эдик джашлыкъда бу узакъ джерде ёлюрге.
Къарачайдан узакъ тюшгенбиз, болалмайбыз келирге.

Бир бёлек джылны джашлыкъда къарачай элледе джашадыкъ,
Келе келиб Япон белгиде ит этлени ашадыкъ.
Къарачайда къызла алай джылайла:
– Бу суу Японнга бара эсе, башыбызны суугъа атайыкъ,
Аскер джашладан келген письмоланы къойнубузгъа салыб джатайыкъ.

Джылтырайды япон тауну ташлары.
Къырылалла Къарачайны акъыл-балыкъ болмагъан джашлары.
Къазауатха тебресек, барабыз атларыбызны тыялмай,
Къалгъан аскерле кибик, Япон бизни къууалмайды.
Аны аты къазауатда алгъа чыкъгъанды.
Окъ тийгенди Къаракетланы Мырзай джарлыны белинден,
Ол кюн хайыр чыкъмай къалгъанды къаплан кибик кёлюнден.
Къаракетланы Мырзай барады аскерледен алгъа айырылыб,
Къылыч урады джаш Мырзай, япон аскерлеге къайырылыб.
Аллай джигит аналагъа кёб туумайды,
Къаракетланы батыр Мырзай окъдан кёзюн джуммайды.

Джумарыкъ да болур эди ол алайда кёзлерин, аны къара аты да, иесича, уллу джигитлик этмесе… Мырзайны белинден окъ тийиб, ауур джаралы болуб джыгъылгъанында аны аты, тишлери бла тартыб, кесини юсюне минерге болушуб, къанлы уруш бара тургъан джерден сюркелиб алыб чыкъгъанды.
«Анамдан эшитгеними айтайым. Къарт атам Орус-япон къазауат башланнгынчы атына айтханын этерге юретиб, бир да ариу къарагъанды. Ат да Мырзайны айтханындан чыкъмай, «джат», «къоб», «сюркел» «секир» десе да, хар буйругъун толтуруб баргъанды.
Мырзай къазауатны кёзюуюнде ауур джаралы болуб джыгъылгъанында, аны аты окъ-тоб атыла тургъан джерден юркюб къачмай, иеси къайгъылы болгъанды», - дейди Мырзайны къызындан туугъан Айсурат.
Ол айтхандан, атыны болушлугъу бла Къаракет улу юйюне джаны сау къайтханды. Къазауатда этгени джигитликлери ючюн, кърал Мырзайны Георгий атлы къач бла да, аны кибик башха хурмет белгиле бла да саугъалагъанды.
Къаракетланы Зекени джашы Мырзай мында Къурманланы Исмаилны къызы Гяусар бла юйдеги къураб, кёб да джашамагъанлай 1911-чи джыл ёлюб кетгенди. Кърал джигит джердешибизни туугъан элинде асырагъанды, ол кёзюуде Мырзайны 1 джыл бла 3 ай болгъан къызына да 1600 сом чакълы бир ашау чыгъарылгъанды.
Эм къыйын кюнлеринде да Мырзай адамларына джанын къалдыргъан атын аманат эте кетгенди.
Айсуратны хапарына Мырзайны кюую шагъатлыкъ этеди:
Ма джерге кириб барадыла энди
Да мени сабий санларым,
Анисат амалтын тышында къаладыла
Къылыч тутуучу къолларым.

Джанымдан сюйген къара атымы
Къарнашымдан туугъаннга беригиз.
Атасы ёлгенди деб учуз этмегиз,
Мени кёзюмден кёрюгюз.

Ма къарнашынгдан туугъан,
ой, Мырзай,
Ол ышармайды, кюлмейди.
Кёлюм а барыб минерик тюлме деб,
Домпур къара атха минмейди.

Мырзай ёлген этгенди деб а
Межгит да салах тартады,
Кёлюм а барыб минерик тюлме деб,
Домпур къара атны сатады.

Ма къара атха миннгенни энди
Мырзайны орнуна кёрлюкме,
Сюймеген тенгине сатарыкъ тюлме,
Сюйген тенгине берликме.

И да, бир мадар къалай а джокъду
Джашамай джерге киргеннге?
Ма энди къара атны берликме
Кёз кёрмеген джерде миннгеннге.

Бу баудан чыкъса, кишнеб да,
джылаб,
Къабырлагъа башын бурады.
Ма бир мадарынг бар эсе, Мырзай,
Атынг иесизлей турады.

Кишней да джылай, кишней да
джылай,
Бизни джюрек ауруулу этеди.
Бир мадарынг бар эсе, Мырзай,
атынг Къабартыгъа ётеди.

Къара атынгы Къабартыгъа
ашыралла
Бютеу тенглеринг джыйылыб,
Кишнеб, джылаб тебрегенинде,
Алыб къойгъанбыз сыйырыб.

Джайракъ къара атны энди урмасын
Къара атны неге санайды,
Къара атха къамчи тиймегенди,
Домпур
Ол аны ючюн джылайды.

Эртден, ингир къара атны бошлаб
Къабырыма ие турмагъыз,
Къара атха къамчи тиймегенди чыртда
Аны къамчи бла урмагъыз.

Ма къара атны мен мыдах а этмем
Бу дунияда кесим ёлгюнчю,
Да къара атны мен а джоймазма
Мырзайны кюёую миннгинчи.

Ма энди Махай къагъыт окъуйду,
Токуш да анга джылайды.
Джашлай а кетген къарнашым деб,
Мырзайны бетин сылайды.

Ма алай бла иесине кемсиз этген атха Мырзайны эт-джен адамларындан киши минерге базмай, сатаргъа тебрегендиле. Улоугъа миндирирге башлагъанлай ат ычхыныб, башын къабырла таба атханында, Къабартыдан аны алыргъа келиб тургъанла симсиреб къалгъандыла. Алай бла ат юйде тура туруб, Мырзайны ашхы тенглерини бири къазауатха кете тебрегенинде анга берилгенди.
Мырзайны юй бийчеси Гяусарны да бандитле ёлтюргендиле. Аланы джангыз къызлары Анисат Ёзденлагъа келин болгъанды. Ол баш иеси Ёзденланы Хасан бла бирге 8 къыз бла 2 джашны ёсдюргенди. Айсурат аланы 10-чу сабийлериди.
Кеси айтхандан, Айсурат гитчечик заманында анасы Анисат бла бирге Хурзукда Къаракетланы тийрени энчи къабырларында къарт атасы бла къарт анасы асыралгъан джерге баргъанлай, аланы къабырларын ариулагъанлай тургъанды.
«Къарт атамы асыралгъан джерине сын таш салыргъа деб бир кере сёлешиннгенинде, анам эски къабырланы джангыртхан ырыс болгъанын чертген эди да, андан сора ол джумушну этерге сабийледен киши да кёлленмеген эдик.
Алай бла къарт атамы къабыры эсгертмесиз тура эди. Бир къауумубуз Москвада, бирсилерибиз башха джерледе джашагъаныбыз амалтын, къартла асыралгъан джерни къысха джокълар мадарыбыз болмай, алайын туугъанлагъа, туудукълагъа танытыргъа да джетишмей тура эдик.
Кёб болмай Къаракетланы тири уланлары излеб-табыб, мени бла байламлы болуб, джигит Мырзайны джаш тёлюге юлгюге тутаргъа, аны хапарын кёбчюлюкге билдирирге, къабыры танылырча этерге излейбиз дегенлеринде, анамы айтханы эсиме тюшюб, бир кесек сагъышландым. Сора, терс эте эсем да, анам кечерик болур деген оюмгъа келиб, тукъум къарнашларыма разылыгъымы билдирдим.
Алай бла къысха заманны ичинде Къаракетланы тукъумну президенти Зекерьяны джашы Умар бла вице-президенти Амырны джашы Аслан башчылыкъ этиб, тири къарнашларым Владимирни джашы Мухаммат, Исламны джашы Хасан, Абдулну джашы Хасан, Хаджи-Муратны джашы Мухаммат, Мудалифни джашы Руслан, Магомедни джашы Ансар къарт атамы къабырын джангыртыб, сын таш салдыла.
Мени аны ючюн алагъа бир да бек разы болгъанма.
Юйюрюбюзде эм джашыракъ менме да, кесим аны эсгериб, алай эте биллик болмаз эдим. Сау болсунла, тутхан ишлеринден къууансынла джигит Мырзайны атын ёмюрлюкге сакълар мадарла этиб, мени былай къууандыргъанлары ючюн», - дейди Айсурат.
Айсуратны алгъышына биз да къошулабыз. Ма бу тири уланлача, тарихибизни тюзетиб, миллетибизге сый, махтау келтирген юлгюлю адамларыбызны джокълаб, керти дуниягъа кетгенлени атларын ёмюрлюкге сакълар мадарла этиб, джанлары саулагъа тыйыншлы эс бёлюб кюрешген, ким да болсун, тутхан ишинден къууансын.
Бу этилген ишни магъанасы уа къуру Къаракетланы тукъумгъа тюл, бютеу миллетибизге да уллуду. Сабийле, джаш адамла джигит ата-бабалырбыздан хапарлы бола, ала бла ёхтемлене ёсселе, кеслери да аслан-къаплан кёллю патриотла боллукъдула.

БАЙРАМКЪУЛЛАНЫ Зульфия.