Биз сабий заманда устазланы сыйлары бек уллу эди. Аланы айтханларын джерге тюшюрген адет джокъ эди. Анга да сейирсинирге керек тюлдю – устазды сабийни джазаргъа, окъургъа юретген, джашауда биринчи деменгили атламла этдирген. Бизни заманны тёлюлери ол затны толу сезала эдик.
Бюгюнлюкде да бардыла устазларына уллу сый бергенле. Сёзсюз да, сабийлени алларында сюелген адамны терен билими, уллу адамлыгъы болса, ол, устаз орнуну багъасын билиб, кесин анга кёре джюрютсе, бизни сартын, бюгюнлюкде заман бир кесек башха тюрлю болгъанлыкъгъа, анга таза джюрекден бюсюреу этилликди. Атала-анала сабийлери аны къолунда окъурларын излерикдиле, сабий джюрекле да анга ишлерикдиле.
Ишине толу берилген, джууаблылыкъны сезе билген устазлагъа, заман джелле къайсы джанына урсала да, сый берилгенлей турлукъду. Аллай устазланы бири болгъанды Эресей Федерацияны окъуууну айырмасы Бытдаланы (Батчаланы) Халитни къызы Лидия.
Ол, аны тёлюсюню келечилерича, аталары-бабалары джашагъан джуртундан узакъда Къыргъыз СССР-ни Фрунзе областыны Кант районуну Кант элинде 1946-чы джыл къыркъаууз (сентябрь) айда туугъанды. Алай а атасы ишден башына бошлукъ эндреуюк (декабрь) айны 12-де табыб, сабийине документ алады. Ол кюн Лидияны туугъан кюнюча джазылыб къалгъанды.
Бытдалары Къарачайда эски тукъумланы бириди. Бу тукъумну адамлары окъуу-билим алыугъа уллу эс бёлгендиле. 1943-чю джылгъа дери Бытдалары Джёгетей ёзенде джашагъандыла. Лидияны къарт атасыны атасы Бытдаланы Бийнёгер хаджи адетден-намысдан терен хапарлы адам болгъанды, элчилери, аны сыйын кёрюб, эл тёреге сайлаб тургъандыла. Бийнёгерни джашы Умар кесини заманына кёре билимли адамгъа саналгъанды – ол арабча да, орусча да окъуй, джаза билгенди. Джёгетейни кеси джашагъан тийресинде кеси разылыгъы бла муэдзинлик эмда афендилик этиб тургъанды. Аны талай кере эл Советге депутатха сайлагъандыла, элни газнасын анга ышаннгандыла. Граждан къазауатны кёзюуюнде бир бёлек заманны элни старшинасы болуб да тургъанды. Тири, болумлу адам болгъаны себебли, ол бышлакъ этген гитче цехчик ачханды, табышлылыкъ иш бла да кюрешгенди. Умар 1920-чы джыллада джергили потребкооперацияны ячейкасына председателге салыннганды, Джёгетейде эл Советни депутаты болгъанды. 1928-чи джыл талай адам бла бирге аны тутуб ашырадыла, ёзге бёлек замандан башына бош этиледи. Не келсин, 1937-чи джыл джангыдан тутадыла – ол тутмакъда ёледи.
Лидияны атасы Умарны джашы Халитни да орта билими болгъанды. Ол Баталпашинск станседе окъугъанды. Алай а репрессиягъа тюшген адамны джашы болгъаны ючюн, анга джол бермегендиле, ол, окъууун къоюб, колхозда ишге джарашады. Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде джау бла сермешледе ауур джаралы болгъандан сора, аны аскер къуллукъдан башына бош этедиле. Кёчгюнчюлюкню джылларында джанын-къанын аямай ишлегени бла сыйгъа-махтаугъа тыйыншлы болгъанды – ВСХВ-ны (ВДНХ-ны) кёрмючюню республикан этапында хорлаб, Москвагъа барады, ВДНХ-ны медалы бла саугъаланады.
Лидияны анасы Шаманланы Абидат да Джёгетейде сыйлы юйдегилени биринде туугъанды. Аны атасы Муссаны джашы Уста билимли адам болгъанды, орусча иги билгенди. Эл советде элчилени излемлерин джакълагъанды.
Айхай да, асыл тамырлы Лидия школда айырмагъа окъугъанды. 1954-чю – 1957-чи джыллада ол Кант школну эм иги сохталарыны бири болгъанды. Джуртларына къайтхандан сора, Бытдалары Къобан районну Счастливое элинде орналадыла. 1965-чи джыл Лидия былайда орта школну тауусады. Арадан алтмыш джыл озгъандан сора, анга билим берген устазланы ол уллу джюрек разылыгъы бла эсине тюшюргенди: Лоов Магомед Джамботовични, Бытдаланы Иссаны джашы Сейитбийни, Къанаматланы Нинаны, Сюлеменни къызын, Чагъарланы Хамитни джашы Сеит-Умарны. Ашхы устазланы къайгъырыулары бла эмда кесини тырмашханы бла Лидия школну алтын медалгъа бошайды. Андан сора Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну филология факультетине киреди. Биринчи курсну тауусханлай, Ленинчи стипендиягъа тыйыншлы кёредиле. Иги окъугъан бла бирге ол институтну джамагъат ишлерине да таукел къошулады – не джаны бла да тенглерине юлгю болады.
Аны окъутхан устазланы атлары аны джюрегинде ёмюрлюкге къалгъандыла, терен билимлери, адамлыкълары бла ала кеслерине тартхандыла, мисал бола билгендиле: Алийланы Умар, Хабичланы Магомет, Орусбийланы Ибрагим, Акъбайланы Шакъман, Тамбийланы Зоя, Байрамукъланы Зоя, Сюйюнчланы Азамат, Хубийланы Магомет, Саруева Мария, Пётр Балтин, Платонова, Дьяченко эмда Яшина.
Институтну таулу къыз къызыл дипломгъа тауусады, анга аспирантурагъа кирирге рекомендация бериледи. Алай а юйде анасы ауругъаны амалтын, кесинден гитче эгечлерине, къарнашларына болушур иннетде элге къайтыб, устаз болуб ишлейди.
Ол орус эмда ана тиллени, адабиятны сабийлеге билдирир, сюйдюрюр ючюн, алчы методикала бла хайырланады, заманын, билимин аямай кюрешеди. 1974-чю джыл анга «Социалист эришиуде хорлагъаны ючюн» деген знак бериледи. Кёб хурмет грамотагъа ие болады.
1974-чю джыл Лидия, тышына чыгъыб, Къарачай шахаргъа кёчеди. Ол ишге чыкъгъанында, уллу къызы Бэлагъа тюгел джыл да толмагъан эди. 1975-чи джылны эндреуюк (декабрь) айында ол 3-чю номерли ишчи джаш тёлю школда завуч болуб ишлеб башлайды.
Школну сохталарыны ичлеринде джыллары бла Лидиядан уллула да болгъанларын эсге алсанг, бу школда ишлеген тынч болмагъанына тюшюнесе. Алай болса да, ол былайда да ишин бет джарыкълы баджарады, устазладан, окъуучуладан да сый табады.
Джазыу аны 10-чу номерли СПТУ-гъа келтиреди – онла бла джылланы ол анда орус тил бла адабиятдан дерс береди. Ол заманлада, белгилисича, аллай училищеге школда джетишимли окъуялмагъанланы, халилери осалланы ашырыб тургъандыла. Ол себебден былайда ишлеген къыйын болгъанды, сёзлерине керти эмда дерсни кючлю бардыргъанла аякъ орунлу болалгъандыла. Лидия да, аллай устаз болгъаны себебли, коллективге келишалгъанды. Ол огъай эсенг, аны къайгъырыуу бла сохтала билим алыргъа тырмашхандыла, артдаракъда аланы иги кесеги джашауда кеслерине тыйыншлы орун айыргъандыла, джамагъатха хайырларын джукъдургъандыла.
Таулу тиширыуну къадалыб кюрешгенине тыйыншлы багъа берилгенди – махтау къагъытларыны учу-къыйыры джокъду. Ол да андан абаданыракъланы джашау сынамларына таяннганды, аланы болушлукъларын сезгенлей тургъанды – Къаракетланы Аталантаны, Алийланы Ракайны, Батчаланы Александрны, училищени директору Къобанланы Геннадийни.
Сынамлы устаз 1990-чы джылланы аллында Къарачай шахарда 3-чю номерли орта школда ишлеб тебрейди. Кёб да турмагъанлай ол 6-чы номерли орта школгъа кёчюб, орус тил бла адабиятдан окъутады. Ол былайда 2011-чи джылгъа дери ишлейди. Аны къолунда джюзле бла сабийле билим алгъандыла. Аланы ичлеринде бюгюн республикада атларын иги бла айтдырыб ишлеген устазла, дохтурла, эл мюлк къуллукъчула, табышлылыкъ иш бла кюрешгенле, алимле, кърал къуллукъчула да бардыла.
Лидия Халитовна окъутхан сохтала шахар эмда республикан дараджада бардырылгъан конкурслагъа, олимпиадалагъа къошулгъанлай, ёчлю орунлагъа чыкъгъанлай тургъандыла.
Устазланы арасында аты иги бла айтылгъан баш категориялы педагог, 1-чи эмда 3-чю номерли шахар школланы классларындан къуралгъан 6-чы номерли школну ачылгъан кюнюнден башлаб, анда орус тил бла адабиятны окъутхан Лидия Халитовнагъа атала бла анала сабийлерин теджегендиле. Сабийлери анда окъурун излегенлерин джашырмагъандыла. 1996-чы джыл анга «Эресей Федерацияны окъуууну айырмасы» деген знак бериледи. Къарачай шахарда окъуу бёлюмню ол заманда тамадасы Биджиланы Адейни джашы Солтан-Хамид таулу тиширыуну билимине, болумуна тыйыншлы багъа бергенине шагъатлыкъды ол.
Сёзсюз да, аны биргесине ишлегенле да кёргендиле Лидияны бютеу джюрегин бериб, кёлюн салыб ишлегенин. Аланы арасында школну директору Байрамкъулланы Зульфа, завуч Дотдайланы Люаза, директорну юретиу ишледен заместители Нина Стрюкова, устазла Элкъанланы Дарико, Елизавета Михайлова, Къараланы Лаура, Чотчаланы Дуниязада, Къазийланы Лидия эмда башхала аны ишине айырыб уллу багъа бергенлерин чертерге дурусду. Ариу халиси, келишмеклиги болгъан Лидия устаз нёгерлерини къууанчларын, бушууларын да аланы биргелерине тенг юлешгенди.
Ол 40 джылдан аслам заманны устаз болуб ишлегенди – тёрт классха класс башчы болуб, аланы биргелерине джарсыуларына, джетишимлерине бёлениб джашагъанды. 2011-чи джылны къачында махтаулу устаз пенсиягъа чыгъады. Андан сора ол туудукъларын ёсдюреди, сабийлерине болушады. Баш иеси Батчаланы Магометни джашы Мухтар бла къыркъ джылны бир-бирлерин ангылаб джашагъандыла. Мухтар Дондагъы Ростов шахарда эл мюлк институтну тауусханды (айтылыб тургъан РИНХ-ни – Къыбыла Эресейни баш экономика институтун). Батча улу отуз джыл чакълы бир заманны Къарачай шахарда орналгъан инструментал заводда (КаИЗ) ишлегенди. Тюз экономистден заводну план-экономика бёлюмюню тамадасына дери ёсгенди.
Мухтар бла Лидия бир къыз бла юч джашны ёсдюргендиле, хар бирине окъуу, билим эмда тюз иннет бергендиле. Бэла школну кюмюш медалгъа бошаб, Къабарты-Малкъар кърал университетни медицина факультетин тауусханды. 2000-чи джылдан бери адамланы багъады, аллында ол Къарачай шахарны ара район больницасында ишлеб тургъанды, 2007-чи джылдан бери республиканы Ич ишлерини министерствосуну МСЧ-де ишлейди. Кёб кере хурмет грамотала бла саугъаланнганды, ишлеген джеринде сыйы уллуду.
Джашлары Руслан, онбеш джылында школну алтын медалгъа тауусуб, Ставрополда экономика факультетге киреди. Артдаракъда Къарачай-Черкес кърал технология институтха кёчюб, баш билим алыб чыгъады. Бюгюнлюкде табышлылыкъ иш бла кюрешеди.
Ортанчы джашлары Шамил школну алтын медалгъа тауусханды, Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес кърал университетни тарих бёлюмюн айырмагъа бошагъанды, андан сора аспирантурада окъугъанды, иги кесек заманны окъуу-билим берген эмда маданият санагъатлада ишлегенди. 2011-чи джылдан бери Къарачай-Черкес Республиканы кърал архивини бёлюм тамадасыды, диссертациясын джетишимли джакълаб, илмуланы кандидаты атха ие болгъанды. Шамил тёрт китабны, 50-ден аслам илму ишни, къыркъдан аслам газет статьяны авторуду, алты китабны да соавторуду.
Юйдегини къартлыкъ джашлары Борис, школну алтын медалгъа бошаб, Къарачай-Черкес кърал университетни физика-математика факультетин да айырмагъа тауусханды. Регионну предприятиелери бла организацияларында программист болуб ишлейди.
«Ана сыры балада» деген нарт айтыуну тюзлюгюн бу юйдегиде кёрюрге боллукъду.
МАМЧУЛАНЫ Дина.
