2008-чи джыл къарт анама дуния бла бир тилеб, сёлешгенин да магнитофоннга джаздырыб, алай хапар айтдыргъан эдим кёчгюнчюлюкню юсюнден. «Миллет сынагъанны сынагъанбыз биз да, небизни джазарыкъса» деб, кёб кюрешген эди. Арадан эки джыл озуб ол джашаудан кетген эди, кассетала салыннган магнитофонланы уа бюгюнлюкде тегаран музейледе неда эски затланы сюйген коллекционерледе табаргъа боллукъ болур. Амма, эски газетлени бетлери хар бир басмаланнган харифни аяулу сакълайдыла…

Мени къарт анам Айбазланы Сапият, Лайпанланы Сейитни къызы, ол кюнню да, кёчгюнчюлюкню джылларын да бюгюнча тюшюре эди эсине.
- Да туура ма сен китаблада окъуучуча, танг атмай кирдиле да келдиле бир аскерчиле. Кесек заманны ичине къуралыб чыгъаргъа буюрдула. Атамы къолларын артына байлаб, джукъгъа тиерге къоймадыла. Анам джарлы кеси джукъчукъла джыйышдырыргъа кюрешди. Бир уллу гёнюбюз бар эди, ичи нартюхден толу эди. Андан къапчыкъ бла бир алды. Дагъыда - аллай къапчыкъ бла бир унчукъ...
Ання акъкъалачыла Лайпанланы Сейит бла Эгизни юйюрлеринде ючюнчю сабий эди. Саулай а алты къыз бла эки джаш ёсдюргендиле ала. Уллу къызлары тышына сабийлей чыгъады. Аны баш иеси, бир-биринден гитче тёрт сабийни атасы, башсыз болады... Эмчекде баласы бла къалгъан джаш ана уа аны ючюн «джууаб» берирге керек болады. Балалары бла бирге Карагандагъа ашырадыла.
Сейит бла Эгизни къолларында беш къыз бла эки джаш къаладыла.
- ... Кесинг сагъыш эт, уллу юйдегиге ол не боллукъ эди, анабыз алгъан азыкъчыкъ. Атам болмаса биз джарлыла къайда къырыллыкъ эдик, къайдам... Къараб туруб, болумну ангылагъанында, тебреди атам аскерчилеге тилеб: «Кесигиз кёресиз, юйдегим уллуду. Сиз а бизни белгисизликге алыб барасыз. Анда бизни аллыбызны ким сакълаб турады? Эркинлик беригиз, бир тууар сояйым эрлай». Аллында унамай турдула, сора, тамадаларына да соруб, эркинлик бердиле. Бир семиз тананы, солдатла да болушуб, эрлай союб, санладыла. Анам ичин атдырмай, тегаран кирин тёгюб, алайлай алды. Юсюбюзге кийим кийиб чыкъгъаныбыз бла атландыкъ джолгъа. Машинала бла элтиб Черкесскеде къотардыла. Алайда миллет джыйылыб бошагъынчы 3 кюн тургъан эдик. Ол заманда анам ол этни, ични-башны бир тилкемин да къоймай, ариу биширди. Энди эсимде тюлдю, къаллай бир баргъаныбыз, эки ыйыкъмы, ючмю, алай а джолну джол узуну саулай биз болгъан вагон ол эт бла кечиннген эди. Ол барыудан барыб, Къазахстаннга тюшдюк. Элледен, колхозладан келиб, сакълаб тура эдиле. Ишлерча адамы болгъан юйдегилени алыб, кетиб бара эдиле. Хы, айтыргъа унутуб барама, анамы анасы – Тоторкъулланы Къытай – келини бла бизден башха кёчген эди. Анамы къарнашы мында огъуна ауушхан эди, сабийлери уа джокъ эди. Келини алайда поездден тюшгенлей, къарт анабызны бизге алыб келди. Къытайгъа ол заманда 110 (!) джыл болгъан эди. Атам разы болуб къолуна алды къарт анабызны. Алайдан биз «Политотдел» деб бир колхозгъа тюшдюк. Артда «Юлгюлю» колхозгъа кёчген эдик. Къыш сууукъ эди. Бир гитче, топуракъбаш юйчюкге кирдик. Отубуз салам от эди. Биргебизге элтген унчугъубуз бла, нартюхчюк бла кёбмю кечинник эдик? Къачда сабанлада чюгюндюр къазылмай къалгъан эди да, атам алайдан къазыб, алыб, келтире эди. Бюгюн кибик кёзюме кёрюне турады, уллу эгечим Марзиятны бир ариу чепкени бар эди. Колхозну бухгалтери, къазах тиширыуну анга бир бек кёзю къарагъанында, эгечим сагъыш этмей, чепкенин анга сатхан эди. Багъасына бир пуд ун алгъан эди. Аны бла да бир кесек заман кечиннген эдик. Юйден къолубузгъа алыб чыгъаргъан затчыкъларыбызгъа ауушдуруб, ашар затла ала эдик. Бир пияла бла сюзме айранчыкъ, уууч ун ючюн джаулукъ, чындай, башха затла бере эдик.
Мени Аллахым, не кёрдюк, не сынамадыкъ. Бизни къатыбыздан узакъ болмай джашай эди бир юйдеги. Асыры ачдан аман ханс ашаб, ёлюрге аздан къалгъан эдиле. Атам аны эшитиб, барыб, айран ичириб, кючден сау къалдыргъан эди аланы. Садакъа тилей келгенни бизге ие эдиле. Кесини къабынын ненча кере юлешгенди атам ачлыкъ къысханла бла. Аны ючюн да джазыкъсыннган болур эди Аллах бизни.
Алай бла чыгъадыла джазгъа Сейитни юйдегиси. Джаз башында Сейит эл тууарны кютерге джарашады. Юй башындан сют, мюрзеу бла тёлейдиле хакъын. Абадан къызла чюгюндюрге чыгъадыла. Малкъар миллет кёчюрюлгенден сора уа Эгиз да джюн ишге джарашады.
- Беш килограмм джюн алыб келе эди анам 10 кюннге деб. Биз, ишден сора, къадалыб аны тараб, ийириб халы эте эдик. Кюрешиб, джети-сегиз кюннге хазыр затла этиб, анам аланы къайтара эди. Анга не бир пуд ун, не бир машок ётмек алыб келе эди. Чюгюндюрде ишлеб, шекер ала эдик. Аны да сата эдик. Алай а ачха бир да бек учуз эди.
Къыйын джашаугъа бой бермей, джигер юйдеги башын кечиндиргенди. Артда кюрешиб, Карагандагъа ашырылгъан къызын къолуна джыяды огъурлу, таулу ата.
- Бир тюгюбюз сытылмай къайтханбыз, шукур Аллахха. Джангыз эгечими эмчекде кетген къызчыгъы Карагандада къалды. Ачдан, къыйналгъандан сютю къуруб, сабий ачдан къатханды. Неле кёрдюк... Энди сизлени Аллах сакъласын!
Заман оза, таулула къум тюзледе джашау кечинмек эте башлайдыла. Сейитни эки джашы, Алим бла Салых, джетиб аталарына билек боладыла. Алты къыз а кеслери хайт деген бир звено боллукъ эдиле. Барысы чюгюндюрде ишлейдиле. Эгиз джюн бла кюрешеди. Анасы Къытай да анга болушады. Талай замандан экинчи къызлары Марзият тышына чыгъады. Кёб турмай, бирча джетген юйдеги къыйырдан юйленеди. Сейит энтда къойнуна туудукъла алады.
Ючюнчю къызлары, Сапият, Айбазланы Къозуну джашы Салых бла джазыуун бир этеди. Юйленнгенлеринден сора юч джылдан джуртха кетемен хапар келеди. Сапият бла Салых биринчи келгенлени бирлеридиле. Ала Салыхны туугъан эли Элтаркъачха келедиле.
- Эсимдеди, - дей эди ання, - ишден келсек, къарт анам «къызларым, кетеменден не хапар?», деб соруучан эди. Мен «огъай, анам, джукъ да эшитилмейди», десем, уллу эгечим «ой, анам, бюгюн бир тамадала келиб, джыйылыу этдиле, кёб турмай ызыгъызгъа кетериксиз, дейдиле» дей эди, аны джюрегин басар ючюн. «Ой, къызым, къор болайым, аны айтхан ауузунга. Алдаб айта эсенг да, джюрегим бир иги болады», деучен эди къарт анам да.
Лайпанланы Сейит бла юй бийчеси Эгиз, джашлары, къайын анасы Къытай бла туугъан Джуртуна – Акъ къалагъа – келиб тюшеди. Къытай амма ызыбызгъа къайтханыбыздан сора юч джылдан, 126 джылында, ауушады. Сейитни чекгени, сынагъаны кесин билдиреди. Кёзлерине ау чабыб, къарау сокъур болуб 17 джыл джашайды. 1983-чю джыл, 103 джыл болуб, ауушады. Эгиз андан сора 4 джыл джашайды.
- Аллахны бир джазыкъсыннганы болур эди, къайдам, къабар къабыныбыз тауусулмагъанлай, сау-эсен барыбыз да Джуртубузгъа къайтдыкъ. Къарт анам 126 джылдан атлаб, ауушду. Атам табхан анасына къарагъанча къарагъан эди анга, бир маджалыракъ затчыгъы болса да, келтириб, къарт анама бере эди. Бир кере анамы эгечи: «Сейит, бир айгъа анамы бизге да ий», - дегенинде, унамагъан эди. «Маджал затынг бар эсе, былайгъа келтир да бер. Меннге муну Аллах сынаб бергенди, хоншулукъ аякъныча айландырлыкъ тюлме», - деб къойгъан эди атам. Аны тилеги болур эди бизни апчытмагъан…
Мен бу хапарны джазыб алгъан заманда къарт анама 82 джыл болгъан эди. Кертисинде уа андан уллуду деучен эди къарнашы. Сапият Караганданы сууугъун, сабийини ачыуун, джашлай башсызлыкъны ауурлугъун сынагъан эм уллу эгечи Захиратны, чамчы-оюнчу, къазах тюзледе звеновод болуб атын айтдырыб тургъан, джигер Марзиятны, ызына джетген къыз болуб къайтхан эм гитче эгечлери Назифатны, Сейитни тюнгюч уланы Алимни керти дуниягъа ашырыб, аланы ачыуларын сынагъан эди. Къарт анам ауушхандан сора бёлек джылдан эки гитче эгечи бла къарнашы да дунияларын ауушдурдула. «Ёлеме деб къоркъмайма, ахыратда атама, анама, бютеу сюйген адамларыма тюберге ашыгъама», деучен эди джугъу ауруб инджилген кюнюнде ання.
Джыламукъ къарыусуз этген кёзлерин къаты къысыб, къыйын, ауур ишле ауруулу этген къолларын кёкге джайыб, тилек этиучен эди къарт анам намазлыкъда. Къарт анасына, атасына, анасына, эгечлерине, къарнашына, баш иесине джандет, сауларына – эгечлерине, къарнашына, къызларына, джашларына, туудукъларына, туудукъларындан туугъанлагъа – саулукъ, рахатлыкъ тилей эди.
- Я, Аллах, биз сынагъанны энди кишиге да сынатма, туугъан джуртларында насыблы, рахат джашаргъа сен буюр, - дей эди ол. Бюгюннгю джашауда ол тилекни къайтара да, анга «Амин» дей, хар мамыр, токъ, къууанчлы кюнюбюзге шукур эте джашай барайыкъ.

ХУБИЙЛАНЫ Фатима.