Багъалы редакция! Алгъаракъда Акъбайланы Харунну «Къарачай-малкъар сабий оюнла» деген китабындан талай затны газетде басмалагъан эдигиз. Мадар бар эсе, энтда андан, аныча китабладан сабий ёсдюрюуде миллет адетлерибиз бла байламлы джазылгъанланы чыгъара турсагъыз разы боллукъ эдик.
БАЙРАМУКЪЛАНЫ Расул.
Джёгетей Аягъы шахар.
Ёмюр ёмюрден да къарачай-малкъар халкъда сабий бла къартны артыкъ сыйлы кёргендиле, алагъа энчи къаралгъанды. Бизни халкъда къартны сыйы, аны къачы къаллай бир мийик болгъанын тёрт дуния огъуна биледи. Алай а андан да бешикдеги сабий сыйлы болгъанын кёбле биле да болмазла. Сабийни ашы, сабийни юсю, сабийни орну, сабийни заты деб, анга энчи къаралгъанды.
Эшта, сабийин сюймеген инсан бола болмаз. Алай а, сабийни сюйген деб, аны огъары тапхагъа салыб, эркелетиб, эрни-бурну бла джалаугъа айтылмайды. Сабийни къурагъандан сора, отха-суугъа иймей, чийли-бишли этмей, кёлюн мугур неда керексиз эрке этмей, миллет халиде тюз ёсдюрюу - ма олду сабийни керти сюйюу. Къарачай-малкъар халкъны миллет педагогикасында сабийге, сабийликге да иги танг эс бёлюнеди. Сабий ёсе баргъанына кёре аны джашауу тюрлю-тюрлю чакълагъа юлешинибди. Сёз ючюн, а) бир джылы толгъунчу «къагъанакъ» неда «эмчекдеги сабий» дегендиле, б) эки джылына дери «бешикдеги», в) 2-3 джылында уа «джангы тилленнген сабий» дегендиле, г) 4-5 джылгъа дери «акъыл-балыкъ болмагъан сабийге» тергелгенди, д) 6-8 джылында «джумушчугъа» саналгъанды, е) 9-10 джыллары толгъан «бузоучу джашчыкълагъа» белде бычакъ джюрютюрлей эркинлик берилгенди, ж) 10-12-джыллыкъ джашчыкъла чабар атлагъа джарау этдиргендиле, артыкъ эсли къаууму уа, таб, чарсха огъуна да къошулгъанды .
Хар чакъны энчилиги эсебленибди эмда анга энчи магъана бериледи. Ол затланы сабийни туугъан кюнюнден башлаб, абаданланы къурамына къошул- гъунчун дери этилген чурумлада, миллет адетледе кёрюрге боллукъбуз.
1. Киндик кесиу: къарачай-малкъар халкъда сабийни киндигин кесиуге уллу магъана берилгенди - киндикни муслиман адамгъа кесдиргендиле. Аначы къатын (повитуха) джангы туугъан сабийни эки къулагъына кёзюу-кёзюу ийман чакъыртыб, андан сора киндикни къыпты бла кесиб, ариу тюйгенди - «киндиги муслиманнга кесилген» деб анга айтылады.
2. Къагъанакъгъа мал къанатыу: сабийни сау-эсен туугъанына аталыб мал кесиледи. Сабий тууса, олсагъатлай бир мал къанатыб (кесиб), аны джылы къанындан джашчыкъны мангылайына, кёз тиймесин деб, баш бармакъ бла, къызчыкъныкъыгъа уа башала бармакъ бла джакъгъандыла. Алай этилгенден сора, юйню къарты неда абадан эркишиледен бири сабийни эки къулагъына кёзюу-кёзюу азан айтханды. Бусагъатда бу адетни сабийни больницадан юйге чыгъаргъан кюн этиучендиле. Сабий туууб, туугъаны хапарда, сюйюмчюде айтылса, хоншу-тийре, джууукъ-тенг атаны, ананы къолун тута, «кёлеклик» бла алгъышха барадыла. Джашчыкъ тууса: «Джашар сюек болсун!» - дейдиле, къызчыкъ тууса уа: «Джашаулу болсун!» - деб айтылады. Сабийни джанындан адам а: «Аллах разы болсун!» - деб, джууаб береди.
3. Киндиги тюшюу: сабийни 5-7-чи кюнюне киндикчиги тюшсе, аны салкъын джерде ариу кебдириб, бир джурунчукъгъа салыб асырагъандыла. Бара-баргъанда сабий бир къаты ауругъан тёреси болса, ол кебдирилиб сакъланнган киндикни ууакъ эзиб, аны джылы суучукъ бла неда сют бла къатышдырыб, кесине ичиргендиле - меджисуу тейричиликде киндикни ырымы (иммунитет кючю) барды деб, аны бек онглу, ёлетден къалдырырлай дарманнга санагъандыла.
4. Ыстым кече: сабий туугъандан сора 7-чи кюнюнде (8-чи кечесинде) джетген джашла бла къызла сабий болгъан юйде джыйылыб, тангнга дери ыстым той этгендиле. Буруннгу меджисуу ийнаныулагъа кёре, джангы туугъан сабийни баш тулусуну саялары бир-бирлерине джабышмай турадыла. 8-чи кечесинде уа, саяла бир-бирлерин тутар заманнга, обур ташатын келиб, сабийни мыйычыгъына заран салыргъа болады деб, тангнга дери той-оюн эте, аны къатын сакълаб чыкъгъандыла.
5. Ат атау: ыстым кечеден сора сабийге ата джанындан ким болса да ат атагъанды. Тенгден-джууукъдан неда арлагъыракъдан къайсыны болса да ат атаргъа кёзю къараса уа, ол уллу саугъа этгенди: джашчыкъгъа атагъан ат бергенди, къызчыкъгъа атагъан - бир иги чепкенлик. Дагъыда бир амалсыз эсгертиллик зат: джашчыкъгъа къуру да эркишиле, къызчыкъгъа да тиширыула ат атайдыла.
6. Сабийни кёрюу: сабий бешикге салыннгынчы аны бетин тыш адамгъа кёргюзмегендиле (аман кёз тиймесин деб). Къаллай болса да бир сылтау бла неда чурум бла тыш адамгъа сабийни бетин кёрюрге тюшсе уа, ол адам сабийге кёрюмдюк (ачха неда бир башха саугъа) бергенди.
7. Бешикге салыу: ана тазаланнгандан сора неда сабийге 2-3 ай толуруна, сабийни «бешикге салгъандыла» эмда уллу той-оюн этгендиле. Сабий юйню биринчи туугъан джашчыгъы (тюнгючю) эсе, тойда джау джибни къуруб, къоз бёрк да салгъандыла. Сабийни «бешикге» ананы джанында салгъандыла. Бурундан келген адетде ата джаны, бешикге салыргъа барыр кюнлерин къызны юйюне алгъаракъдан билдириб, къол гырджынларын, бешик кереклерин, анагъа бла сабийге да бернелерин хазырлаб, алай баргъандыла. Къызны джаны да, ол кюннге аланы «джууукълаб» чакъыргъанды. Къызны джаны джууугъуна къурманлыкъ этгенди, джашны джаны уа сабийни бешикге салгъанды. Къурманлыкъ бошалса уа, джашны джаны келинни, сабийни да биргелерине алыб кетгенди.
