- Подробности
Кёб болмай «Аланский древнехристианский центр на Северном Кавказе» деген республикан кърал учреждениени ведомствола арасы къауумуну джыйылыуу болду. Ол джыйылыугъа КъЧР-ни Башчысы бла Правительствосуну Администрациясыны тамадасы Салпагъарланы Эльдар башчылыкъ этген эдиле.
Аны ишине Правительствону членлери, Къарачай-Черкес табигъат музейни-заповедникни, культура магъаналы объектлени сакълагъан управлениени къуллукъчулары къошулдула. Ала Тёбен Архыз комплексни мындан ары джарашдырыуну хакъындан оноу этдиле.
Бу аралыкъ КъЧР-ни Башчысыны бегими бла къуралгъанды. Россияны Президентини ШКФО-да Толу эркинликли келечиси Олег Белавенцев да аны джакълагъанды.
- Подробности
Россияны Федерал казначействосу джангыдан ишлеб башлагъанлы бу кюнледе 25 джыл болады. Ол заманны ичине не этилгенди, мындан ары да не этилликди. Аны барыны юсюнден бизни газетге Катчиланы Солтанны джашы Исмаил – Федерал казначействону Къарачай-Черкес Республикада башчысы, КъЧР-ни махтаулу экономисти – хапар айтады.
- Кёбле бизни къуллукъну джангыгъа санайдыла. Огъай, алай тюлдю. Джангыдан къуралгъаннга санаргъа керекди. Аны тарихин тинтиб тебресенг, ма быллай затха ишексиз боллукъса: эртдегили финанс институтланы бириди казначейство, аны ёсюм алыб баргъаны Россиячы къралны ёсюб баргъаны бла тенгликде болгъанды.
Казна къуллукъ буруннгу Русну заманында огъуна джаратылгъанды. Боярла-ёнгеле багъалы затладан айырыб рысхы джыйгъандыла, анга казна дегендиле. Аны сакълагъан, анга джууаблы бир ышаннгылы адамны салгъандыла, атына да казначей дегендиле.
Кърал ёсе, бегий баргъанды. Анга кёре казна да аз-аз уллудан уллу бола баргъанды. Алай бла аны сакъларгъа, уллуракъ эс бёлюрге керек болгъанды. Ма аны себебинден XV-чи ёмюрде бу санагъатда биринчи учреждениеле – казна арбазла – къуралгъандыла.
- Подробности
Синельников Михаил Исаакович бюгюнлюкде Россияда эм фахмулу, эм белгили поэтлени бириди. Ол 1946-чы джыл Ленинградда туугъанды. Аны сабий джыллары Орта Азияда ётгендиле. Михаил Исааковични атасы дуния билген къарачай-малкъар назмучубуз Къулийланы Къайсын бла уллу шохлукъ джюрютгенди.
Михаил Исаакович, Ош шахарда педагогика институтну къызыл дипломгъа бошагъандан сора, бёлек джылны газетде ишлегенди. Чыгъармачылыкъ ишни джашаууна баш магъана этиб, М. Горький атлы Адабият институтха кириб, аны да джетишимли тауусханды. Ма алай бла Москва шахарда джашаргъа къалыб, тутхан ишин бишириб башлайды.
Михаил Исаакович, Ош шахарда педагогика институтну къызыл дипломгъа бошагъандан сора, бёлек джылны газетде ишлегенди. Чыгъармачылыкъ ишни джашаууна баш магъана этиб, М. Горький атлы Адабият институтха кириб, аны да джетишимли тауусханды. Ма алай бла Москва шахарда джашаргъа къалыб, тутхан ишин бишириб башлайды.
- Подробности
Быйыл октябрны 7-де Къобан районну Таллыкъ элинде Мара элни къуралгъаныны 225-джыллыгъына аталыб, уллу къууанч болду.
Бу юбилей джыйылыуда Мара элни уланлары къазыкъ уруб къуралгъан эллени барындан да келечиле бар эдиле. Аны тышында да байрамгъа республиканы джер-джеринден кёб адам келген эди.
Джыйылыу башланнганлай, сахнагъа Огъары Мара элни имамы Къоркъмазланы Алибек хаджи, чыгъыб, ауушханлагъа дууа этдирди, саулагъа да эсенлик теджеди.
Белгилисича, «Мара» ассоциацияны халкъыбызны белгили уланы Хачирланы Азретни джашы Исмаил 20 джылны мындан алгъа къурагъанды. Биринчи джыйылыу да Мара элде ётгенди, экинчи джыйылыу - Чапаевское элде, ючюнчю джыйылыу, айтханыбызча, Таллыкъда бардырылды. Бюгюнлюкде «Мара» ассоциациягъа халкъыбызны онглу адамларыны бири Къочхарланы Сеитбийни джашы Джашарбек башчылыкъ этеди. Кесини докладында Джашарбек, элни къуралгъан кюнюнден башлаб, бюгюннге дери джашаууну юсюнден хапар айтды.
- Мара эл тенгизни дараджасындан 1500-1600 метр мийикликде орналгъанды, аны узунлугъу 5 километрди. Мараны башы таулу джерледиле, андан шаркъ таба 6 километрни кетиб, Гум Башы деген аууш барды. Аны юсю бла Къарачай шахардан Нарсанагъа джол барады.
Марагъа XVII-чи ёмюрден башлаб адамла келиб тебрегендиле. Мара сууну онг джагъасында Дорбунла деген джерде биринчи стауатларын да салгъандыла. Бюгюнлюкде Марагъа биринчи келген адамланы атларын белгили этер мадар барды: Къанаматланы Асланмырза (Агъырджан улу), Асанланы Тохтар, Кячев Махаметбий, Боташланы Бадра, Чотчаланы Аслангерий, Хапаланы Баракъ эмда башхала, - деди Къочхарланы Джашарбек. - Архив, археология материалла эмда аууз чыгъармачылыкъ бегитгеннге кёре, Мара ёзенде юч минг джылны мындан алгъа аланла, эл къураб, джашаб тургъандыла. Бу эл талай кере къуралыб, талай кере чачылгъанды. Тюрлю-тюрлю заманлада эминала кириб, урушла чыгъыб, юйдегилени тамырлары бла къурутхандыла.
1868-чи джылдан башлаб, Марагъа адамла аслам кёчюб тебрегендиле. Ол себебден, адамланы эслеринде къалыб, элге биринчи къазыкъ ургъан Эдиланы Шонтукъду, дейдиле. Аны джууукъ-тенг адамлары болуб биргесине Таушуналаны Тешеллеу, Эдиланы Бёдене кёчгендиле. Уллу Къарачайдан аланы ызларындан Марагъа Хапалары, Хачирлары, Чотчалары, Боташлары, Блимгъотлары, Къоркъмазлары, Къочхарлары, Ёзденлары, Пилярлары, Уккулары, Батрукълары, Темирлары, Байтокълары, Даналары, Гочиялары, Мамчулары, Теуналары, Малсюйгенлары, Саркъытлары, Шаугенлары, Гербеклары, Баболары, Хыбыртлары, Джанкёзлары, Алчакълары келгендиле. Мараны биринчи старшинасы Кърымшаухалланы Бадра болгъанды, ол бир джыл ишлеб кетгенди. Аны орнуна Гочияланы Хусин хаджи келгенди, ол юч джылны Мараны старшинасы болуб тургъанды. Андан сора Хатууланы Тембот старшина болуб бир джылны ишлегенди. Аны ызындан бютеу Къарачайгъа белгили Блимгъотланы Кючюк (Тохуй улу) Марагъа башчылыкъ этиб тургъанды. Уллу Октябрь революциягъа дери Чотчаланы Джамболат бу къуллукъда ишлегенди.
Совет власть келгенден сора, Мараны Советини биринчи председатели Мамчуланы Хаджай болгъанды. Къарачай Орта Азия бла Къазахстандан къайтхандан сора, 1957-чи джылдан башлаб Мара элге Мамчуланы Юсюпню джашы Окъуб башчылыкъ этгенди. Андан сора Чагъарланы Османны джашы Магомед, Къочхарланы Дахирни джашы Хусей, Хайыркъызланы Юсюпню джашы Рамазан, Хапаланы Хамзатны джашы Асхат, Таушуналаны Муссаны джашы Руслан, Байрамукъланы Махсютню джашы Махар, Батрукъланы Хаджимуратны джашы Рамазан, Къушджетерланы Асхатны джашы Спартак, Токъланы Иссаны джашы Расул Мара элни Советини председателлери болуб тургъандыла.
Мара ёзенни ичи бла VI-чы ёмюрден башлаб, Уллу чилле джол ётгенди. Ол джол Византия империядан Орта Азия бла Къытайгъа элтгенди. Мара эл, буруннгу алан эллени бири болгъанына шагъатлыкъ этген бир юлгю келтирейик: Мараны башына джетер джерде Къамишли Къол деб ёзен барды, анда шыякыла табылгъандыла. Ставрополда краевед музейни илму къуллукъчусу Минаева Татьяна Михайловна аны юсюнден былай джазады: «Здесь в V-XIV веках жили аланы».
Къарачайгъа гардошну биринчи келтирген Мара элни джамагъаты болгъанды. Огъары эмда Тёбен Марада ёсген гардошну юсюнден бюгюн да халкъда сёз джюрюйдю. Мара гардош айырылыб татлы болады, деучендиле адамла. Аны бла бирге Мара элде биринчи болуб арпа ёсдюрюб да башлагъандыла. Мараны эм уллу табигъат байлыгъына, айхай да, Бийчесын сыртлыкъны санаргъа боллукъду. Элни джамагъаты, ёмюрледен бери да джай кёзюуде былайда къошла салыб, малларын кютгенди. Кавказда къой эсенг, саулай дунияны башында да Бийчесынны хансы эм игиге саналады.
Биринчи межгит Огъары Мараны Огъары Къабакъ деген тийресинде ишленнгенди. Анда имамлыкъ этиб тургъанланы атларын да халкъ эсинде сакълагъанды: Хапаланы Аслан, Хапаланы Азрет, Джабаланы Гюргокъа.
Огъары Марадан хаджиликге биринчи баргъанла была болгъандыла: Джанкёзланы Байрам, Гочияланы Хусин, Хатууланы Тембот, Боташланы Башир, Таушуналаны Алий, Болатчыланы Лога, Болатчыланы Бийнегер, Болатчыланы Къалагерий, Болатчыланы Ношха, Чагъарланы Ибир, Малсюйгенланы Гадам, Мачукъланы Мусса, Баболаны Батал, Токъланы Исхакъ, Эбзеланы Аубекир, Эдиланы Джарашды.
Тёбен Марадан биринчи болуб хаджиликге Хатууланы Къурманбий, Ёзденланы Темир, Хапаланы Тохтар, Къочхарланы Матчи баргъандыла.
Мараны джамагъаты бютеу къарачай халкъ бла бирге кесини уллу къралына кертилик танытханлай келгенди. Алайды да, Мараны келечилери, орус-япон къазауатны кёзюуюнде (1904-чю - 1905-чи джылла) эмда Биринчи дуния къазауатда Ата джуртларын къоруулагъанланы ал сафларында баргъандыла. Аланы бир къауумуну атларын да айтайыкъ: Къочхарланы Юсюпню джашы Хаджи-Мырза, Кърымшаухалланы Исмаил, Къоркъмазланы Ибрай, Алчакъланы Тана, Алчакъланы Адил-Герий. Биринчи дуния къазауатха къошулуб, Россиягъа кертилик танытханланы ичлеринде Мараны уланлары да болгъандыла: Хапаланы Махсют, Тюрклюланы Мусса, Блимгъотланы Асланбек, Болурланы Джамболат, Мамчуланы Исмаил, Хапаланы Махсют, Тохтауулланы Узеир, Къоркъмазланы Магомет, Къочхарланы Мышлак.
Джыйылыу башланнганлай, сахнагъа Огъары Мара элни имамы Къоркъмазланы Алибек хаджи, чыгъыб, ауушханлагъа дууа этдирди, саулагъа да эсенлик теджеди.
Белгилисича, «Мара» ассоциацияны халкъыбызны белгили уланы Хачирланы Азретни джашы Исмаил 20 джылны мындан алгъа къурагъанды. Биринчи джыйылыу да Мара элде ётгенди, экинчи джыйылыу - Чапаевское элде, ючюнчю джыйылыу, айтханыбызча, Таллыкъда бардырылды. Бюгюнлюкде «Мара» ассоциациягъа халкъыбызны онглу адамларыны бири Къочхарланы Сеитбийни джашы Джашарбек башчылыкъ этеди. Кесини докладында Джашарбек, элни къуралгъан кюнюнден башлаб, бюгюннге дери джашаууну юсюнден хапар айтды.
- Мара эл тенгизни дараджасындан 1500-1600 метр мийикликде орналгъанды, аны узунлугъу 5 километрди. Мараны башы таулу джерледиле, андан шаркъ таба 6 километрни кетиб, Гум Башы деген аууш барды. Аны юсю бла Къарачай шахардан Нарсанагъа джол барады.
Марагъа XVII-чи ёмюрден башлаб адамла келиб тебрегендиле. Мара сууну онг джагъасында Дорбунла деген джерде биринчи стауатларын да салгъандыла. Бюгюнлюкде Марагъа биринчи келген адамланы атларын белгили этер мадар барды: Къанаматланы Асланмырза (Агъырджан улу), Асанланы Тохтар, Кячев Махаметбий, Боташланы Бадра, Чотчаланы Аслангерий, Хапаланы Баракъ эмда башхала, - деди Къочхарланы Джашарбек. - Архив, археология материалла эмда аууз чыгъармачылыкъ бегитгеннге кёре, Мара ёзенде юч минг джылны мындан алгъа аланла, эл къураб, джашаб тургъандыла. Бу эл талай кере къуралыб, талай кере чачылгъанды. Тюрлю-тюрлю заманлада эминала кириб, урушла чыгъыб, юйдегилени тамырлары бла къурутхандыла.
1868-чи джылдан башлаб, Марагъа адамла аслам кёчюб тебрегендиле. Ол себебден, адамланы эслеринде къалыб, элге биринчи къазыкъ ургъан Эдиланы Шонтукъду, дейдиле. Аны джууукъ-тенг адамлары болуб биргесине Таушуналаны Тешеллеу, Эдиланы Бёдене кёчгендиле. Уллу Къарачайдан аланы ызларындан Марагъа Хапалары, Хачирлары, Чотчалары, Боташлары, Блимгъотлары, Къоркъмазлары, Къочхарлары, Ёзденлары, Пилярлары, Уккулары, Батрукълары, Темирлары, Байтокълары, Даналары, Гочиялары, Мамчулары, Теуналары, Малсюйгенлары, Саркъытлары, Шаугенлары, Гербеклары, Баболары, Хыбыртлары, Джанкёзлары, Алчакълары келгендиле. Мараны биринчи старшинасы Кърымшаухалланы Бадра болгъанды, ол бир джыл ишлеб кетгенди. Аны орнуна Гочияланы Хусин хаджи келгенди, ол юч джылны Мараны старшинасы болуб тургъанды. Андан сора Хатууланы Тембот старшина болуб бир джылны ишлегенди. Аны ызындан бютеу Къарачайгъа белгили Блимгъотланы Кючюк (Тохуй улу) Марагъа башчылыкъ этиб тургъанды. Уллу Октябрь революциягъа дери Чотчаланы Джамболат бу къуллукъда ишлегенди.
Совет власть келгенден сора, Мараны Советини биринчи председатели Мамчуланы Хаджай болгъанды. Къарачай Орта Азия бла Къазахстандан къайтхандан сора, 1957-чи джылдан башлаб Мара элге Мамчуланы Юсюпню джашы Окъуб башчылыкъ этгенди. Андан сора Чагъарланы Османны джашы Магомед, Къочхарланы Дахирни джашы Хусей, Хайыркъызланы Юсюпню джашы Рамазан, Хапаланы Хамзатны джашы Асхат, Таушуналаны Муссаны джашы Руслан, Байрамукъланы Махсютню джашы Махар, Батрукъланы Хаджимуратны джашы Рамазан, Къушджетерланы Асхатны джашы Спартак, Токъланы Иссаны джашы Расул Мара элни Советини председателлери болуб тургъандыла.
Мара ёзенни ичи бла VI-чы ёмюрден башлаб, Уллу чилле джол ётгенди. Ол джол Византия империядан Орта Азия бла Къытайгъа элтгенди. Мара эл, буруннгу алан эллени бири болгъанына шагъатлыкъ этген бир юлгю келтирейик: Мараны башына джетер джерде Къамишли Къол деб ёзен барды, анда шыякыла табылгъандыла. Ставрополда краевед музейни илму къуллукъчусу Минаева Татьяна Михайловна аны юсюнден былай джазады: «Здесь в V-XIV веках жили аланы».
Къарачайгъа гардошну биринчи келтирген Мара элни джамагъаты болгъанды. Огъары эмда Тёбен Марада ёсген гардошну юсюнден бюгюн да халкъда сёз джюрюйдю. Мара гардош айырылыб татлы болады, деучендиле адамла. Аны бла бирге Мара элде биринчи болуб арпа ёсдюрюб да башлагъандыла. Мараны эм уллу табигъат байлыгъына, айхай да, Бийчесын сыртлыкъны санаргъа боллукъду. Элни джамагъаты, ёмюрледен бери да джай кёзюуде былайда къошла салыб, малларын кютгенди. Кавказда къой эсенг, саулай дунияны башында да Бийчесынны хансы эм игиге саналады.
Биринчи межгит Огъары Мараны Огъары Къабакъ деген тийресинде ишленнгенди. Анда имамлыкъ этиб тургъанланы атларын да халкъ эсинде сакълагъанды: Хапаланы Аслан, Хапаланы Азрет, Джабаланы Гюргокъа.
Огъары Марадан хаджиликге биринчи баргъанла была болгъандыла: Джанкёзланы Байрам, Гочияланы Хусин, Хатууланы Тембот, Боташланы Башир, Таушуналаны Алий, Болатчыланы Лога, Болатчыланы Бийнегер, Болатчыланы Къалагерий, Болатчыланы Ношха, Чагъарланы Ибир, Малсюйгенланы Гадам, Мачукъланы Мусса, Баболаны Батал, Токъланы Исхакъ, Эбзеланы Аубекир, Эдиланы Джарашды.
Тёбен Марадан биринчи болуб хаджиликге Хатууланы Къурманбий, Ёзденланы Темир, Хапаланы Тохтар, Къочхарланы Матчи баргъандыла.
Мараны джамагъаты бютеу къарачай халкъ бла бирге кесини уллу къралына кертилик танытханлай келгенди. Алайды да, Мараны келечилери, орус-япон къазауатны кёзюуюнде (1904-чю - 1905-чи джылла) эмда Биринчи дуния къазауатда Ата джуртларын къоруулагъанланы ал сафларында баргъандыла. Аланы бир къауумуну атларын да айтайыкъ: Къочхарланы Юсюпню джашы Хаджи-Мырза, Кърымшаухалланы Исмаил, Къоркъмазланы Ибрай, Алчакъланы Тана, Алчакъланы Адил-Герий. Биринчи дуния къазауатха къошулуб, Россиягъа кертилик танытханланы ичлеринде Мараны уланлары да болгъандыла: Хапаланы Махсют, Тюрклюланы Мусса, Блимгъотланы Асланбек, Болурланы Джамболат, Мамчуланы Исмаил, Хапаланы Махсют, Тохтауулланы Узеир, Къоркъмазланы Магомет, Къочхарланы Мышлак.
Эл адамлары бла сыйлыды
Уллу Ата джурт къазауат башланнганында, Огъары бла Тёбен Мара элледен 600 джаш бла къыз Джуртубузну фашист зорчуладан къоруулагъандыла. Къанаматланы Ажу, Бархозланы Аскер, Хачирланы Хызыр, Эбзеланы Халимат, Хапаланы Абдулла, Блимгъотланы Исса, Хайыркъызланы Кичи-Батыр, Хайыркъызланы Юсуф, джаула бла асланлача, сермешиб, уллу кърал саугъалагъа ие болгъандыла. Къазауатны биринчи джылында огъуна, 1941-чи джыл, Теуналаны Ибрагимни джашы Юсуф, Болатчыланы Джугуну джашы Хасан «Ётгюрлюк ючюн» деген медаль бла саугъаланнгандыла. Хаджиланы Къалабекни джашы Исхакъ бла Къочхарланы Османны джашы Борис Аскерни Къызыл Байрагъыны орденине ие болгъандыла.
Алгъыннгы Совет Союзда Уллу Ата джурт къазуатны кёзюуюнде юч юйдегини 2-шер уланы Совет Союзну Джигити атха тыйыншлы болгъандыла. Ол юч юйдегини бири Огъары Мараданды. Хайыркъызланы Алимурзаны эки джашы Кичи-Батыр бла Юсуф «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелгендиле.
Кичи-Батыр Белоруссияда Леонов Василий Сергеевични джауну къалтыратхан партизан бригадасыны командирини заместители болгъанды. Хайыркъызланы Юсуф урушну аллындан артына дери къазауат этгенди, тёрт кере джаралы болгъанды. Юсуфха «Джигит» аты берилмегенлей къалгъанды. 1995-чи джыл Хайыркъызланы Кичи-Батыргъа «Россия Федерацияны Джигити» деген сыйлы ат берилгенди.
Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде Огъары Марада джашагъан Байтокъланы Аслан урушха кесини 10 джашын ашыргъанды. Аланы 4-сю сау-эсен къайтхандыла, 6-сы уа уруш тюзледе джан бергендиле. Быллай зат бизни республикада къой эсенг, Россияны ичинде да аз тюбеген юлгюдю.
- Подробности
Шимал Кавказны регионларында агротуризм эм белгили, аты эм кёб айтылгъан санагъат болуб барады. Адамла, экология джаны бла таза, бай табигъатлы регионлагъа келиб, джергили миллетлени джашау турмушлары бла таныша, таза хауада заманларын зауукълу ашыра солуйдула. Россия Федерацияда эл туризмде эм белгили, алгъа чыкъгъан, экология къоркъуусузлукъну излемине толу джууаб берген регион Къарачай-Черкес Республикады. Мында адамны саулугъуна заран салгъан производство джокъду. Регионну география болуму да аламатды. Гокка хансла джасалгъан мийик таула, терен ёзенле, уллу ауушла, къайнаб чыкъгъан чокъуракъ суула, гарала, кём-кёк кёлле, суула, адамланы джюреклерине къууанч келтирген къарачай Къобан кимни да джомакъ дунияны тёрюне чыгъарадыла.
Подкатегории
- Вы здесь:
-
Главная
- Статьи
Последние новости
Популярное
Документы
В лицах
