Алийланы Чорнаны джашы Солтан «Къарачайны джангыргъан кюню» деб, орузламагъа джазылыб, республиканы кърал байрамыча белгиленнген кюн туугъанды. Сагъыш этсенг, Солтан ол къууанчны келтирирге уллу юлюш къошарыкъ къауумну бири болур ючюн джаратылгъанды, дерчады. Алай эсе уа аны аты тарихде, къадамача, ишленнген эсгертмеден да кёб джашарыгъына ишек джокъду.Солтан 1940-чы джыл Элкъушда школну махтау грамота бла бошаб, Микоян-Шахарда педрабфакга окъургъа киреди. Къазауат башланырны аллы бла Гитче Къарачай районнга къайтады. Колхозда учётчик, налог агент, связны бёлюмюню тамадасы, Элкъуш эл Советни секретары къуллукълада ишлейди. Андан сора аны Советге председателге сайлайдыла. Кесине да 17 джыл болгъан эди. Саулай Къарачайда аллай джууаблы къуллукъгъа тюшген эм джаш адам болады. 1943-чю джылны ал айларында «Колхозник Карачая» деб, авиаэскадрилья къурарча бир ачха джыйыуну хакъындан башламны да биринчи ол баямлайды. Партияны райкому аны къабыл этиб, февралны 5-де бегим алады. Солтан кеси 200 минг сомну джыйыб береди.
Районда джашагъанланы ол ашхы ишлерини уллу магъанасын билдире, 1943-чю джыл майны 15-де И. Сталинден Бюсюреу телеграмма келеди. Гитче Къарачайны тамадалары Алий улуну къурау ишледе болумун ангылаб, политика-джамагъат къуллукъгъа кёчюредиле. Ол джылны июнь айындан башлаб, халкъыбызны джуртундан кёчюргюнчю комсомолну райкомуну секретары болуб турады. Къазахстанда да ангылайдыла аны ишге башчылыкъ этерча асыулу шартларын. «Пахта-Арал» деген мамукъ ёсдюрген уллу колхозда кадрла джаны бла тамадагъа саладыла. Сталин ёлгенден сора, билимин, фахмусун, къарыуун аямай, миллетибизни комендантланы зорлукъларындан къутхарыр ючюн кюрешеди. 1956-чы джыл, Къазахстанны Ильич районунда джашагъан къарачайлыла, Кавказгъа къайтыу бла автономиябызны джангыдан къурауну юсюнден иш башланнган сагъатда, ол затлагъа оноу этерге КПСС-ни Ара комитетинден келген Ивлевге тюберге делегация къурайдыла. Оноучугъа тюберге баргъан келечилени тамадалары да Солтан болады.
Чыгъармачылыкъ ишге школда окъугъан заманында огъуна тырмашыб башлайды. Орджоникидзе (эндиги Ставрополь) крайда «Сталинских ребят» деген газетни юнкору болуб турады. Депортацияны джылларында да публицистикагъа магъана бергенин къурутмайды. Къазахстанда чыкъгъан «Хлопкороб» деген район газетни, «Южно-Казахстанская правда» деген область газетни, «Правда Казахстана» деген республикан газетни, «Советское хлопководство» деген бютеусоюз газетни штатдан тышында корреспондентлери болады.
1957-чи джыл, джуртубузгъа къайтхандан сора, журналистиканы кесине баш иш этеди. «Къызыл Къарачай» газетде ишлейди, область радиону диктору болуб да турады. Быланы тышында да, Къарачай-Черкесияда литература бирлешликде творчество джаны бла джумушлагъа тири къошулады. Саулугъу къыяулу болуб пенсиягъа чыкъгъанлай, миллетни фольклорун сакълауну кесине джашау нюзюр этеди. Тюзю, 1943-чю джыл башлагъан эди аууз творчествобуз бла байламлы материалланы джыйыб. Джыйырма джылдан къарачай нарт сёзлени китабын биринчи кере чыгъарады. 1984-чю джыл эл берген джомакъладан къуралгъан биринчи китабны да Алий улу басмалайды.
Солтанны илму-излем, миллетни тил, тин байлыгъын сакълау бла байламлы ишлери быладан сора да бардыла. Айтыргъа, ол сабий фольклорну, фразеология эмда синонимлени сёзлюклерин, акъылман сёзлени китабла этиб чыгъарырча къол джазмаланы хазырлагъанды. Алагъа дери да, 1970-чи - 1980-чы джыллада, къарачай-малкъар-орус лексика сёзлюкню джарашдырыугъа уллу юлюш къошады. Ол 1989-чу джыл Москвада китаб болуб чыгъады. Алий улу тындыргъан быллай уллу ишлени тергеб къарасанг, бюгюннгю илму учреждениеледе бир бёлюм, бир сектор этелмезликни баджаргъанды, дерге боллукъду.
Аны джашау джолу, творчество ишлери Нарсана бла къысха байламлыдыла. Солтан 1920-чы джыл дуниягъа белгили Нарсана шахарда туугъанды. Къарачай округну аралыгъы Нарсанада болгъанды, ызы бла Гитче Къарачай районну администрация учреждениелери алайда тамал саладыла. Миллетибизни джангы тарих джолу анда башланнганы ючюн Солтан бу шахарны артыкъ да бек сюе эди, кесин нарсаначыгъа санай эди. Артда, кёб джылла озгъандан сора да, ары къайтады.
Анда джашагъан заманында, джамагъат ишлеге башчылыкъ этиуде джетишимлери бла, къуру ахлуларына болуб къалмай, курорт шахарланы барында да атын махтау бла айтдырады, къайда да аны сёзюне, оюмуна магъана бере эдиле. Кесини бу огъурлу ишин 35 джылны мындан алгъа башлагъан эди да, керти дуниягъа кетгинчи ол дараджасы сакълана эди. Эм аллында, 1970-чи джыл, Алий улуну башламчылыгъы бла, къарачай сабийледен 5 спорт команда къуралады. Ала Нарсанада спартакиадагъа къошулуб, биринчи орунлагъа тыйыншлы боладыла, кубок аладыла. Ол кёзюуледе шахарда тарих бла культураны эсгертмелерини Джамагъат советине эмда шахар администрацияда «Почётный гражданин Кисловодска» деген сыйлы атны атагъан Халкъланы шохлугъу институтну попечитель советине членнге аладыла. «Родное Ставрополье» деген халкъ къозгъалыуну къурауну хакъындан конференциягъа делегат этиб иедиле. Ол «Мир и стабильность на Северном Кавказе» деген ат бла бардырылгъан Бютеуроссия илму конференцияны ишине да къошулады.
Къарачайны «Алан» джамагъат организациясыны Нарсанада бёлюмюн къурагъанын ол баджаргъан быллай джумушлада эм уллугъа санаргъа боллукъду. 1990-чы джыл декабрны 15-де къарачай халкъны реабилитациясына аталгъан митингде ол ишни юсюнден бегим алыннган эди. Эбзеланы Шахарбий атлы сабий ансамблни къуралгъанында да Солтанны къыйыны уллуду.
Алий улу миллетибизни биринчи организациясын - «Джамагъатны» -къурагъанланы бириди. Кесини заманында ол саулай Къарачай-Черкесияда магъанасы болгъан джамагъат структура эди. Демократиягъа ал атламланы кёзюуюнде, Шимал Кавказда биринчи болуб, он мингле бла адамланы джыйыб митинг этгени да анга шагъатды. Солтанны сёлеше билген фахмусу къалгъанладан онглу эди, билмеген заты да джокъду, дерча адам эди. Ол себебден джыйылыуланы къайсы биринде да анга сёз бермей къоймай эдиле. Айтханын ким да ангыларча, ойлашырча алай айта эди.
Къарачай халкъны тин байлыгъын, культурасын сакълаугъа, джайыугъа, экономика джаны бла ёсюм болурча этиуге, миллетни реабилитациясы бла байламлы кърал органла алгъан бегимлени джашауда бардырыргъа кюрешгенди кёб джылланы узагъына. Ол айтхан затлагъа миллет къозгъалыуланы тамадаларындан сора да, уллу оноучула да къулакъ ие эдиле. Алий улу тындыргъан уллу ишле джамагъат организацияла, кърал дараджада да белгиленнгендиле. «За трудовую доблесть», «За доблестный труд в ознаменование 100-летия со дня рождения В. И. Ленина», «50 лет Победе в Великой Отечественной войне» деген медалла, тюрлю-тюрлю грамотала, знакла бу айтханыбызны тюзлюгюн кёргюзедиле. Бизни институтну илму советини бегими бла «Къарачай илму-излем институтну сыйлы доктору» деген ат да берилген эди.
Алийланы Солтан 2016-чы джыл сентябрны 17-де ауушханды. Республиканы узакъ, джууукъ джерлеринден, курорт шахарладан да бек кёб адам джыйылыб, Нарсананы къатында джамагъат къабырлада асыралгъанды. Джатхан джери джумушакъ болсун.
ШАМАНЛАНЫ Ибрагим,
Къарачай илму-излем институтну директору,
Къарачай илму-излем институтну директору,
тарих илмуланы кандидаты
{jcomments}
