СЕЙИРЛИК ДЖАЗЫУЛА

       
Хурзукда Джуртну эски къабырларына къайтдыкъ. Эски десек да, джангыла да бардыла. Танышладан, джууукъладан ауушхан болса, Уллу Къарачайгъа келе, джамагъат къабырлада дууагъа къошула тургъанма. Алай а былайда болмагъан эдим. Джол устабыз, белгили джашларыбызны бири Джатдоланы Сагъыт хаджи дууа да окъуб, айландырыб кёргюздю. Мен оюм этгенден, бюгюннгю къарачайлыланы кёбюсю алайда болмагъандыла. Аны амалтын, сейирсиннген затларымы джазама. 


   Ай дюлюттю

Санланы атларын сабийге алкъын тилленмеген заманындан огъуна юретиб башлайдыла. Абаданладан ким болса да санланы атларын айта, аты айтылгъан санны да сабийни бармакъчыгъы бла кёргюзе, юрете барады. Артда сабий кеси кёргюзюрлей юрениб къалады.

Ай дюлюттю, дюлюттю,
Къоз бёркюнде бир гюттю,
Эки кёзчюк, бурунчукъ,
Бу - мангылай, бу - тёппе,
Эки кёзчюк, чашчыгъы,
Бу уа - алтын башчыгъы,
Эки ариу къулагъы,
Эки чунгур джаягъы,
Тишчиклери чыммакъ-акъ,
Тиш да тюлдю - дюлюттю,
Сизге тилин кёргюзтдю!

Адам улусу юйдеги, юйюр, миллет, халкъ де­генча тюрлю-тюрлю къауумладан, бёлекледен къуралыбды. Талай миллет бир кёзюуде джер, турмуш, маданият эмда къраллыкъ джюрютюу тёрелери бла биригиб, бир халкъ къураргъа бо­ладыла. Амма, аны ючюн ала миллетликлерин тас этиб да къоймайдыла - асламысында энчи шартларын сакъларгъа кюрешедиле.Белгилисича, «миллет» деген зат адам улуну порода энчилигин белгилейди, кеси да юч шартдан къуралады: саны-шини, ана тили, энчи культурасы. Бу юч затха Аллахны бир кёзюуге дери бизге сынаугъа берилген мюлкюнеча къарасакъ, эшта, аланы сакълаугъа да, магъаналарын ангылаугъа да, ала бла тюз хайырланыугъа да бюгюнден эсе башхаракъ эс бёллюк болур эдик... Адамны миллет шартлары анасыны къарнында заманында огъуна къуралыб башлагъанлары илмугъа белгилиди: ананы не ашагъаны, къаллай киногъа къарагъаны, не китабны окъугъаны, нени эмда не тилде сёлешгени, джырлагъаны огъуна къурала тургъан адамчыкъны «эсине» тюйреле баргъанларын алимле тынгылы тохташдыргъандыла. Бу затланы юслеринден бизни буруннгу бабаларыбызны уллу билимлери болгъанына мени не аз да ишегим джокъду. Сёз ючюн, ауурлугъу дженгнген тиширыуну ёлгеннге, къайгъы сёзге джюрютмегендиле, ауур ишге урмагъандыла, дуния сёзге къошмагъандыла, адамны кёб джыйылгъан джерине элтмегендиле...

Миллетибизни айтыуларында неда аны бла байламлы эски джазыулада Асхакъ Темирни (Тимурну) аты эсгерилгенини магъанасын ангыларгъа къыйын болмаз. Аскери бла 1395-1396 джыллада эски Аланны, бюгюннгю Къарачайны джерин теблей айланнганы хар кимге да белгилиди. Аны амалтын, азиатчы патчахны аты тарих эсибизде къалгъаны къарачай-малкъар миллет бу джуртда эртдеден бери джашагъанына  ишексиз шагъатды. Башха джаны бла къарасакъ, Къарачай-Черкес бла Къабарты-Малкъарны бизден къалгъан миллетлерини эски айтыуларыны биринде да кеслери бла эмда бу джерни юсю бла байламлы Тимурну аты сагъынылмайды. Алайыны чуруму да белгилиди: ол миллетле  XV-чи ёмюрден алгъа башха джерледе джашагъандыла, бери Асхакъ Темирден сора кёчгендиле...
Биз халкъ бла байламлы билиннген затланы алсакъ, эм алгъа, 1841-чи джылда джазылгъан «Насыбсыз черкеслилени тарихи» деген ишде былай айтылады: «Къарачай, Чегем, Холам, Бызынгы эмда Малкъар бирча, тюрк тилге ушаш, сёлешедиле («говорят сходно турецкого языка»), Асхакъ Темир солтан иелик этген джерлени къурамында эдиле алгъын» («составляли владения Султан Темир Аксака»). Биз ангылагъандан, ол хапарны къарачай-малкъарлыладан джазыб алгъан эди бу ишни автору – фахмулу адам, Ставрополдагъы училищени тауусхан Мисостов А., Къарачайдагъы Къарамырзаланы къабарты бийледен эт джууугъу.

Салпагъарланы Кулина

(къысха хапар)

Бурун джаш саламлашхан заманында джаратхан къызыны къолун къысхан адет болгъанды. Джаш, къызла бла саламлаша, къол тута келиб, бирини къолун тутхан заманында къысаракъ этди эсе: «Мен сени джаратама», - дегенлиги болгъанды. Башла бармагъы бла къол аязындан басаракъ эте эсе: «Мен сени джаратама, сен а къалайса?» – деб соргъанлыгъы болгъанды. Алай бла къызгъа сагъыш этерге, джашны халисине эс ийиб къараргъа, сынаргъа мадар берилгенди.