1396-чы джыл Асхакъ Темир Алан къралыбызны чачхандан сора, уллу халкъыбызны къалгъан кесекчиги таугъа ыхтырылыб, бек къыйын турмушда кечинмек этгенди. Алай болса да, тёлюле ата-бабаларындан къалгъан тин, мал байлыкъларын тюгел айнытыб къоялмагъан эселе да, кёб затны сакълай, аны туудукъларына бере келгендиле.

          Сёз ючюн, къарачайлыла сапынны къалай этген амаллары, лагъымлары да бек сейирди.

 «Бир игилик он игилик туудурады,

Аманлыкъ а къанны къан бла бла джуудурады».

Нарт сёз.

Кёб болмай биргеме ишлеген джаш ишге келиб, бетинде да къайгъыргъаны таныла: «Уллу затха да санамайма, алай а джайлыкъгъа иерге кёзюм къыймай тургъан джангы туугъан эгиз къозучугъу бла къоюм джангур джаугъанында эшикде къалгъан эдиле да, къайры тас болгъанларын билмейме», –  деб хапар айтхан эди. Тенгими бир иги халиси барды, адамгъа аман айтыргъа чыртда сюймейди.

         Арадан тёрт-беш кюн озгъандан сора, биягъы тенгим бла тюбешиб, олтуруб тургъанлайыкъгъа хапарын башлады. «Айланмагъан джерим къалмагъанды, алай а ол тас болгъан къоюм бла эгиз къозучукъланы табалмадым. Башыбыз орнуна болсун», – деди.

        Биз да ушагъыбызны бардыра тургъанлай, тенгими телефонуна къонгурау этдиле. Ол къонгурау ачханны:  «Гогуйланы Асланмыса?» – деген ауазын ачыкъ эшитдим. Тенгим «хоу» дегенден сора, аны бла сёлешген дагъыда неле эсе да айтды, алай а мен ангыламадым. Тенгими бети тюрленнгенча кёрдюм да, «тынчлыкъмыд?» деб сорургъа да изледим, алай болса да, ичимден: «Къой, бир айтыр  сёзлери болур…» –  деб, эшикге чыкъдым.

          Бир кесекден ызыма киргенимде, Асланны бети да джарыб: «Сау бол, сау бол!» –  дей тургъанын эшитдим.

         Аслан сёлешиб бошай, телефонун джукълата, ышарыб меннге къарай: «Беш кюн арадан озгъандан сора табылдыла тас болгъан къоюм бла къозуларым!» – деди. Терен солуб, хауаны ёпкелеринден чыгъара, сейирсиннгенча кёзюме къарай: «Мен Борлакъланы Ёскама. Къоюнг бла къозуларынг менде турадыла. Кимникиле болгъанларын табалмай тургъанма.

 Кел да ал!» – дейди, саукъаллыкъ…» – деди Аслан.

         – Да Аслан, сау болсун ол Ёска деген керти адамлыгъы болгъан джашха ушайды. Ол затха биз бюгюнлюкде сый-багъа бергенликге, эртделеде ол нормагъа саналгъанды. Бурун алай болгъанды бизде, ичинде бузоуу болгъан ийнек бла кишенли атха тиймегенди не залим гудучу болса да. Гуду къачан да сыйгъа саналмагъанды. Бюгюн Борлакъ улугъа къонгурау этдире тургъан да миллетибизни ол иги, таза къаныды, – дедим мен да.

        - Ол алайды, алай болса да, бу заманны кёзю бла къарасакъ, Борлакъланы Ёскача джашлагъа бюсюреу-сыпас этерге борчлубуз. Не этейим мен Ёскагъа? Не игилик этейим? – деб сагъышлана, Аслан ёрге туруб, – да ашхы сора, къууанч бла тюбешейик! – деб, къол узата, джолуна атланды.

ИЖАЛАНЫ Умар,

РФ-ны Джазыучуларыны союзуну члени.

Адам баласы «адамма» деб кесин эсгерген кюнден башлана болур саламлашхан, къол тутхан адет. Бир къауумла айтханнга кёре, адамла къолларын бир-бирлерине созгъан сагъатда, «сени джанынга, санынга къоркъуу салырча къолумда ташым, агъачым, джити затым джокъду» дегенни билдиргендиле. Къысхасыча айтсакъ, салам бериу, салам алыу ол адамны адамгъа таза  иннетин, шохлугъун кёргюзген  адетди.  

Ёмюрлени теренинден келген бу адетни  шартлары хар бир халкъда бирер тюрлю джюрюй келгендиле. Сёз ючюн, Апонда (Японияда) салам берлик адам биринчи кёз-къаш береди да, андан сора белин бюгюб, аллына ийиледи. Сыйлы адамгъа салам бере эсе, 40-45 градусха дери белин бюгюб, ол халда ичинден сабырыракъ ючге дери санагъынчы  турады. Ол салам бериуге сакэйрэй дейдиле. Орта сыйы болгъан адамгъа 30 градусха дери белин бюгеди да, экиге дери санагъынчы турады. Бошуракъ адам бла саламлашса уа 15 градусха дери бюгеди да белин, хазна мычымай тюзетеди. Саламлашхан кёзюуюнде айтхан сёзю «кюн келди» дегенча кёчюрюледи бизни тилге.  Апонлула юйню ичинде саламлашсала, полда джабыу, кюйюз дегенча зат бар эсе, тобукъланыб да саламлашыучандыла.

Апондача адет Къытайда, Кореяда, Сингапурда, Индияда, Азияны бир бёлек башха къралларында да барды.

(Аппаны айтыулары)

«Бир Аллахдан сора гюнахы болмагъан джокъду», дейдиле. Чыртда гюнах этмей джашаргъа адам улуну ангысы джетмегени ол  хакъды. Алай болса да, бир къауумла мардадан чыкъмай  джашаргъа тырмашадыла, бирле да «къабларындан» чыгъыб, джорукъну бузадыла, адетни, намысны оядыла, ахырында атларын аман бла айтдырадыла.

Адам ёлтюрген, артыкълыкъ этген дегенча бек ачы затланы этмегенлей адам кесине «осал халили» деб  не ючюн айтдырыргъа боллукъду? Акъылыбызны джетгенине кёре ойлашыб, бу сорууну бир къауум шартларына джууаб берирге кюрешейик.

Свиркунов Алексей Иванович Къарачай районда Малокурганный элде джашайды. Бюгюнлюкде анга 84 джыл толгъанды. Ма ол заманны ичинде ол кёрмеген, ол сынамагъан зат къалмагъанчады.
Бир кюн Къарачай шахаргъа бара тургъанлай, джылы келген биреулен Къумуш элни къыйырында автобусла тохтаучу джерде къолун кёлтюрдю. Къолун нек кёлтюргенин ангылаб, машинамы тохтатдым.
- Къарачай шахаргъа бара эсенг, мени да ала барсанг а, - деди. - Алайда бир транспорт табарма да, элиме джыйылырма. Джолда ушакъ эте барабыз.
- Мен къазакълыма, - деди ол. - Къарт атам, анам Зеленчук станседе джашагъандыла. Бир къауум джууукъларым энтда анда джашайдыла. Джолубуз алай узакъ да тюлдю, къарачайча сёлеширге къайда юреннгеними, кесими джашаууму юсюнден 84 джылны ичинде не кёргеними, сынагъанымы юсюнден хапар айтайым. Озгъан ёмюрню 30-чу джылларындан башлаб, 50-чи джылларына дери джашауубуз тынч болмагъан эди. Меннге 3 джыл болгъан заманда, мен а 1933-чю джыл туугъанма, къарт атамы кулак этиб, Сибирге ашырыб ийген эдиле.